5. Pamięć o katastrofie
p. 107-108
Texte intégral
1O zapadnięciu się góry nad Lemanem, o którym wspomina Słowacki, pamięta się dobrze do dzisiaj; pokazywano mi niedawno w Villeneuve, gdzie mieszkał Słowacki, z którego miejsca przyszedł przed wiekami kataklizm, gdzie zawaliła się góra. W jaki sposób pamięć o katastrofie tworzy lokalne czy środowiskowe mitologie? Jak długo ta pamięć trwa w samym języku, na przykład pamięć o klęskach militarnych, jak Waterloo czy Berezyna? Oba wyrażenia do dzisiaj używane są na oznaczenia klęski, to pierwsze w wielu językach, to drugie we francuszczyźnie.
2Wspominałem przed chwilą o katastrofie „Meduzy”, wydarzeniu szokującym opinię nie tylko francuską, które przez lata żywiło różne polemiki, trafiało na sale sądowe, na łamy dzieł literackich i do atelier artystów. Teraz inny przykład długo trwającej pamięci o katastrofie, tym razem przykład alpejski. 20 sierpnia 1820 roku podczas jedenastej próby wejścia na Mont Blanc lawina zmiotła trzech przewodników. To zdarzenie przejdzie do historii jako „wypadek karawany doktora Hamela”, w skrócie „wypadek Hamela”, szefa wyprawy, doradcy rządu rosyjskiego, mieszkającego w Petersburgu. Wypadek wywołał drobiazgowe śledztwo i wiele reperkusji w prasie. Dyskusja dotyczyła głównie odpowiedzialności za jego spowodowanie, którą obarczano a to ślepy los, a to przewodników, przede wszystkim zaś samego doktora Hamela. Bardzo szeroko o wypadku informowała zwłaszcza brytyjska prasa; powstawały całe publikacje na jej temat, które z pewnością w młodych głowach mogły wzniecić żądzę przygody; w tym czasie w Londynie założono Alpine Club. Również uczestnicy wypraw alpejskich przez kolejne lata dużo pisali o wypadku; niektórzy dotarli do bezpośrednich świadków wydarzenia, pozostałych przy życiu przewodników. Duży tekst o karawanie Hamela napisał Aleksander Dumas, a w roku 1835, po pobycie w Chamonix, młody John Ruskin. Wspomniał o nim Jules Michelet, a pięćdziesiąt lat po wypadku parę stron poświęcił mu także Mark Twain. Pierwsze przewodniki i podręczniki alpejskie powstałe po roku 1850 również wspominały o wypadku. Po śmierci Hamela w 1862 roku w prasie angielskiej ukazywały się nekrologi przypominające o zdarzeniu; wypadek ciągnął się za nim jak tren żałobny przez całe życie i nie opuszczał go po śmierci. Rok wcześniej u podnóża lodowca Mer de Glace odkryto szczątki ciał uczestników wyprawy Hamela, co dodatkowo utrwaliło pamięć o katastrofie. Kolejne fragmenty zwłok lodowiec oddawał przez następne lata; fakt ten wywołał wiele ech i dał wydarzeniu niejako drugą młodość. Legenda wypadku przyczyniła się w dużej mierze do powstania mitu o śmiercionośnej mocy Alp i zarazem wzbudziła pragnienie zmierzenia się z niebezpieczeństwem. Miała też inne, obok mitograficznych, konsekwencje. W trzy lata po wypadku władze zakazały drogi (zwanej ancien passage) na Mont Blanc, którą szła wyprawa doktora Hamela (dwa lata wcześniej szedł nią Antoni Malczewski). W tym samym roku powstało Towarzystwo Przewodników z Chamonix, które odnosząc się eksplicytnie w swej konstytucji do wypadku, określało dobitnie swe obowiązki i prawa1.
3Każda lokalna społeczność przechowuje pamięć o katastrofach, które ją dotknęły. Niewiele katastrof przechodzi do wieczności i staje się wiecznym „teraz” – jak katastrofa Atlantydy czy wspomniana katastrofa „Meduzy”. Pamięć o tragediach trwa przez pewien czas; wreszcie wygasa. O pożarze krakowskim „pamiętało się” przez około pół wieku, podobnie o pożarze toruńskim; przez tyle mniej więcej czasu żywa była warszawska pamięć o powodziach z pierwszej połowy XIX wieku. Trzeba wielu czynników, by dane zdarzenie wdarło się na trwale do powszechnej pamięci. Niewątpliwie najważniejsze w XIX wieku jest jeszcze świadectwo sztuki i literatury; z czasem coraz większy wpływ będzie miała sama mediatyzacja zdarzenia.
Notes de bas de page
1 Por. Michel Tailland, 1820, première tragédie alpestre: l’avalanche de la caravane du Docteur Hamel, w: Récit et représentations des catastrophes, s. 51–66.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.