4. Jak informować o katastrofie
p. 103-106
Texte intégral
1Weźmy dla przykładu kilkadziesiąt roczników „Gazety Warszawskiej” na przestrzeni półwiecza. To niemało czasu; między operującymi sensacyjnym na pierwszy rzut oka szczegółem informacjami o trzęsieniu ziemi i wybuchu wulkanu w roku 1812 a dokładną, drukowaną w odcinkach naukową teorią wulkanologiczną z roku 1859 zdążył się zmienić świat i zasób wiedzy. We wczesnych rocznikach uderza spora ilość wiadomości o kataklizmach, nawet wydawałoby się tak „banalnych” jak burza, w bardzo skąpej sekcji niepolitycznych wiadomości ze świata. „Dnia 21 lipca była okropna burza w Luksemburgu”1, informuje „Gazeta” w roku 1812. Dość często używa się słowa „nieszczęście” i „okropny”. „Dnia 24 pm niedaleko Budy na przewozie do wyspy Csepoly zdarzył się okropny przypadek. Z przepływających rzekę promem przeszło 100 ludzi i około 20 koni [...] zatonęła. Resztę wyratowali przecie pospieszający na pomoc rybacy. Przyczyna tego nieszczęścia nie jest jeszcze wiadoma”2. Dalej pojawia się fraza: „znaleźć grób w bałwanach”. Relacja z trzęsienia ziemi w Rzymie w 1812 roku oparta jest na epizodach i szczegółach, a mniej na ogólnych informacjach; to typowy sposób sprawozdania w tamtych czasach, ale mimo komiczno‑makabrycznych nieraz detali nie odnosi się wrażenia, by redaktorzy nadto wzmagali sensacyjność zdarzenia; chcą oni po prostu przekazać wszystko, co wiadomo. „Wczoraj o 3 po północy dało się odczuć trzęsienie ziemi tak mocne, jak już dawno w tym kraju nie było. Ogólnie mówiąc wszystkie fabryki mniej więcej ucierpiały. Kilka kloców kamiennych z gzemsów Koliseum wypadło (...) Niedaleko zamku św. Anioła umarła kobieta ze strachu. Za bramą św. Pawła rozwalił się dom wiejski, którego gruzy przywaliły ojca z dwoma dziećmi”3. Kilka dni później „Gazeta Warszawska” podaje dalsze fakty. „Kobietę u rzeźbiarza mieszkającą spotkał szczególnieyszy przypadek. Ze strachu schowała głowę między dwie poduszki. W chwilę potem upadł na łóżko posąg Herkulesa przy łóżku stojący i gdyby nie poduszki, pewnoby kobietę o śmierć był przyprawił. Donoszą od brzegów, że w czasie trzęsienia ziemi morze strasznie było wzburzone. Zwierzęta żałosne wydawały ryki. Nazajutrz jeszcze nawet koty wpadały w konwulsje i odurzone padały”4.
2„Gazeta Warszawska” to poważna instytucja; jej sposób przekazywania wiadomości nie wydaje się nastawiony na sensację, zwłaszcza w pierwszych dekadach istnienia – to raczej ograniczony dostęp do informacji sprawia, że miesza się wiadomości ogólne z „malowniczymi” szczegółami, aczkolwiek trudno nie odczuć pewnej lubości w ich przekazywaniu. W kreowaniu prawdziwego nastroju sensacji wokół katastrof dużą rolę odgrywają jednak almanachy i przede wszystkim tzw. canard, czyli druki ulotne, które powstały w drugiej połowie XVIII wieku i rozwijały się przez kolejnych kilkadziesiąt lat. Wytworzyły one, zwłaszcza na terenie Francji – nieraz dzieląc wieści na odcinki, niczym powieść – brukową narrację o katastrofach, będących ich głównym tematem, a często wręcz racją bytu. Warto zauważyć rosnącą rolę ikonografii, obowiązkowej od końca lat trzydziestych. Na przykład podczas wielkich powodzi, które nawiedziły Lyon w roku 1840, ilustracje przedstawiały Rodan, którym spływały wymieszane trupy ludzi i koni, a w tle rysowanym niczym dekoracja w teatrze ulicznym widać było trzy postacie wykonujące patetyczne gesty rozpaczy.
3W przytoczonych fragmentach uderzają – podobnie jak w przypadku innych gazetowych przekazów o katastrofach – szczegółowe obrazy (czy nawet obrazki) doznanych cierpień; ta „indywidualność” czy „pojedynczość” przypadków uwzględniona wewnątrz wzmianki o całej katastrofie czy wypadku z czasem zaczyna zanikać na rzecz bardziej ogólnych stwierdzeń (kiedy, gdzie, liczba ofiar, skrótowy przebieg zdarzeń), lecz pozostaje charakterystyczna dla opisywanego okresu. Słownictwo niekiedy wydaje się brutalne, szczegóły szokujące, słowo „trup” odmieniane jest przez wszystkie przypadki. Należy jednak wziąć pod uwagę, że słowo to funkcjonuje wówczas nieco inaczej niż dzisiaj; ze względu na jego powszechne użycie w literaturze także wysokiej, jest ono kulturowo – podobnie jak obrazowanie frenetyczne czy makabryczne – szeroko akceptowane.
4Prasa polska w dużej mierze opierała swe relacje o katastrofach i wypadkach na prasie zagranicznej; przeglądając ją, odnosi się wrażenie, że gdzie indziej dzieje się więcej i gorzej. Relacje niemal zawsze były anonimowe; nie zawsze podawano źródła przedruków czy zamieszczonych streszczeń. Niekiedy redaktorzy dorzucali od siebie elegijne westchnienie nad dolą ludzką, lecz na ogół ograniczali się do opisu; charakterystyczna była stosunkowo częsta informacja o wysokości strat finansowych, zadziwiająco precyzyjna. Odnosi się wrażenie, przeglądając tę prasę, że ziemie polskie – jak życzył sobie tego Mickiewicz – były w tamtym czasie względnie bezpieczne, czy też że ilość katastrof czy wypadków „niekonwencjonalnych”, czyli niezwiązanych z pożarami czy powodziami jako klęskami podstawowymi, była względnie niewielka.
5W literaturze pamiętnikarskiej uwagę zwracają swada i malarskość wspomnień związanych z różnego rodzaju nieszczęśliwymi wypadkami: w niektórych przypadkach wydaje się, że dramatyczne okoliczności wzmagają pisarską inspirację także u tych, którzy pisarstwem na co dzień się nie parają. Parokrotnie można się w tych fragmentach natknąć na słowo „piękno”: oczarowanie katastrofą (na przykład spektakularnym pożarem) mogłoby się zdać echem romantycznej estetyki, jej umiłowania dla „posępnego piękna”, lecz raczej należałoby się w nich dosłuchać intuicyjnej reakcji wyobraźni. Dojmujące wrażenie, jakie pozostaje po lekturze, ma jednak charakter elegijny, co narzuca zresztą forma wspomnień: życie się toczy, zdarzają się nieszczęśliwe wypadki, większe i mniejsze katastrofy, lecz czas płynie i trzeba dalej jakoś to swoje istnienie prowadzić.
6Ostatecznie – gdy porównać ówczesne i dzisiejsze wzmianki o katastrofach – niewiele się zmieniło; lektura dziewiętnastowiecznych świadectw pogłębia wrażenie „odwiecznej kondycji”, niezmienności losu ludzkiego. Pożary, powodzie, wybuchy, wypadki zdarzały się i zdarzać będą; powstają wciąż nowe okoliczności dla nowych katastrof i powtarzają się też stare okoliczności dla katastrof zwyczajowych; katastrofy idą z nami przez czas – przypominają ówczesne lektury – i tak będzie zawsze.
Notes de bas de page

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.