3. Sekwencje
p. 99-102
Texte intégral
1W jaki sposób opowiadać o katastrofach i wypadkach? Zebrana w antologii materia może być tylko punktem wyjścia do różnego rodzaju opracowań; jest rodzajem biernej mapy tematycznej. Wyobrażam sobie, że poza drobiazgowymi badaniami historycznymi, dotyczącymi poszczególnych zjawisk (jak choćby epidemia cholery czy z drugiej strony sposób organizacji pomocy społecznej) rysować można pewne konfiguracje czy sekwencje, łączące zdarzenia i nadające im pewien porządek narracyjny, który sytuowałby się na pograniczu historii literatury, historii i eseju.
2Jedną z takich sekwencji, jaką widzę, otwiera ogromna, największa w XIX i XX wieku katastrofa naturalna – zapewne najpotężniejsza do chwili tsunami z roku 2004 – czyli wspomniany już parokrotnie wybuch wulkanu Tambora na jednej z wysp indonezyjskich. Do erupcji doszło 10 kwietnia 1815 roku; w jej wyniku zginęło bezpośrednio kilkadziesiąt, a wedle niektórych obliczeń sto tysięcy ludzi; dialekt, którym mówili, zniknie. W wyniku eksplozji wulkan liczący półtora kilometra wysokości zawalił się i pozostawił lej o średnicy kilku kilometrów, do dziś odwiedzany przez turystów. W Europie o samym wybuchu przez dziesiątki lat nie wiedziano, po dłuższym czasie pojawiły się nieliczne raporty angielskie. Według badaczy, ostatnio Wooda1, który poświęcił tej kwestii obszerną książkę, wybuch Tambory miał wywołać serię katastrofalnych skutków, odczuwanych przez dziesięciolecia.
3Wood przypomina najpierw rzeczy, o których wiemy od dawna. O roku 1816 w Europie już wówczas mawiano, że był to „rok bez lata”; podobnie jak o roku następnym. Lało bez przerwy, zbiory były fatalne, o trzy czwarte mniejsze niż przeciętnie, burze niespotykanie gwałtowne i częste, chłód dojmujący, półmrok dominujący, a barwy nieba i układy chmur nieraz wręcz feeryczne. Jak pisałem wyżej, pod wpływem prac historyków klimatu powszechnie uważa się również, że niemało płócien Turnera, a także Constable’a i Friedricha powstało w odpowiedzi na zadziwiające chromatycznie fenomeny pogody, podobnie jak „klimatyczne” wiersze i poematy i powiastki przebywających wówczas w Szwajcarii Byrona i Shelleyów; Byronowskie „Ciemności” miały zejść na ziemię nie tyle z rozbuchanej i tanatycznej wyobraźni poety, co wprost z nieba obserwowanego nad Lemanem.
4Klimat wrócił do znanej wcześniej normy dopiero po kilku dobrych latach; według Wooda i klimatologów nieprawdopodobnie wielka ilość pyłu i gazu wypuszczona w przestworza w wyniku różnych chemicznych procesów zdołała rozsypać planetarny porządek atmosferyczny. Na skutek gwałtownych w nim przemian niczym w efekcie domina doszło do kolejnych katastrof bądź zakłóceń na skalę światową. W Bengalu zaburzenie cyklu monsunowego miało spowodować, wywołując serię zdarzeń mikrobiologicznych, wspomnianą wyżej katastrofalną epidemię cholery. W dotkniętej największą klęską głodu chińskiej prowincji Yunnan chłopi ze względu na zmianę temperatury przerzucili się na lukratywną uprawę maku, co po kilkudziesięciu latach uczyniło z prowincji największego producenta opium – pomijam dalsze skutki tego faktu. W wyniku klęski głodu europejska emigracja do Ameryki nabrała ogromnego tempa; gdy jednak w Europie minęły czasu nieurodzaju, prosperujące dzięki eksportowi rolnictwo amerykańskie wpadło w tarapaty i fala bankructw wywołała pierwszy wielki kryzys gospodarczy w Stanach.
5I tak dalej. Wood zszywa w jedną sekwencję zdarzenia społeczne, polityczne, artystyczne, naukowe, by pokazać, jak proces klimatyczny, uruchomiony w tym przypadku przez katastrofę, wywołuje reakcję łańcuchową, nad którą nie można zapanować.
6Jedną z konsekwencji erupcji Tambory miało być nagłe ocieplenie klimatu w rejonach polarnych i cofnięcie się granicy wiecznego lodu; mówiły o tym świadectwa wielorybników, którzy w latach 1818–1820 zapędzali się na najdalszą północ. Ten fakt sprzyjał ekspansyjnym planom Admiralicji angielskiej; w szczególności stwarzał szansę na odkrycie tak zwanego Przejścia (u nas mawiano jeszcze Przepływu) Północno‑Zachodniego, Northwest Passage, łączącego Atlantyk z Pacyfikiem. W ciągu dwóch ostatnich lat, pisali uczeni, stwierdzono wycofanie się, w wyniku zmian klimatycznych, lodów z północnych mórz. Pojawiły się „nowe źródła ciepła”, dając nadzieję, że arktyczne morza, wcześniej nieosiągalne, „staną przed nami otworem”. Wydaje się przeto, iż nadeszła chwila, by dokonać odkryć „istotnych nie tylko dla postępu nauki, lecz również dla nowych połączeń i relacji handlowych między oddalonymi od siebie narodami”2. Parę lat wcześniej młody Shelley w wizyjnej utopii Królowa Mab wieszczył coś podobnego, wielkie rozstąpienie się polarnej kry i harmonijne zespolenie się człowieka z błękitną przejrzystością. Mary Shelley o wyprawach polarnych kazała marzyć swemu Frankensteinowi. Należy przypuszczać, że duży wpływ na angielskie „parcie na Północ” w wyniku odstąpienia lodów miało powszechne poczucie – jako efekt zwulgaryzowanej wersji teorii geologicznych – że dzieje Ziemi niejako ruszyły z kopyta, że żyje ona z dnia na dzień i przemiany klimatologiczne i geologiczne dokonują się w obrębie krótkiego trwania.
7Największy sukces w poszukiwaniach Northwest Passage osiągnął kapitan Parry. Podczas drugiej, decydującej wyprawy w roku 1819 dopłynął, korzystając z chwilowych dobrodziejstw klimatu, całkiem daleko; kolejne jego wyprawy, dobrze przez niego opisane, były mniej udane, acz szczęśliwie zakończone. O tej drugiej i najlepszej „Gazeta Krakowska” w listopadzie 1823 roku pisała: „Wielki cel oznaczenia północnej granicy amerykańskiego lądu nie zdaje się zatem być dopełniony; kapitan Parry postąpił o dwa stopnie dalej na zachód i miał wielką nadzieję dopięcia celu swojego; ale gdy doszedł do najwęższej części kanału, znalazł ślady odwiecznego lodu, który w żadnej porze roku nie topnieje, i wyprawa przezimować musiała pod 69 stopniem i 20 minut szerokości, a 81 stopni i 50 m długości. Gdy tego lata kapitan Parry nie znalazł żadnej zmiany w lodach i nie widział podobieństwa do przeprawy, odstąpił od dalszego przedsięwzięcia i postanowił do Anglii powrócić. Z ludu jeden tylko przewodnik grenlandzki i 3 majtków umarło, a jeden przypadkowo zginął. – kapitan Parry, wyszedłszy z admiralicji, pośpieszył do młodej damy, z którą przyrzekł się żenić, lecz z wielką boleścią dowiedział się, że utraciwszy zapewnę nadzieję jego powrotu, poszła za kogo innego, co tak go obeszło, iż zachorował”. O wyprawach Williama Parry’ego z lat 1818–1827 było głośno w Europie, tylko w polskiej prasie z tamtych lat pojawiło się kilkaset o nim wzmianek. Porucznik był dobrym materiałem na ikonę podróżnika, bohatera nowych czasów. Wokół wyprawy Parry’ego osnuł swoją znaną improwizację, w której łączył motyw brawury brytyjskiej z (jeszcze większą) brawurą polską, Adam Mickiewicz podczas jednego z polskich wieczorów literackich w grudniu 1827 w Petersburgu.
8Kolejne wyprawy w poszukiwaniu Przejścia nie dawały rezultatu; najbardziej znana, blisko trzyletnia wyprawa Benjamina Franklina, rozpoczęta w roku 1845, zakończyła się katastrofą – ekipy obu okrętów biorących w niej udział zginęły. Ich poszukiwania nie dawały rezultatu (pierwszy wrak odnaleziono dopiero w 2015, drugi w 2016 roku); na temat tej wyprawy powstają do dzisiaj – przedłużając niejako sekwencję – wciąż nowe opowieści i książki naukowe.
9Zapewne podobnych szerokich sekwencji można znaleźć więcej. Możliwe są też sekwencje wąskie, skupione wokół jednego wydarzenia. Dobrym przykładem mógłby być pożar krakowski w 1850 roku. Na jego podstawie ujawnia się i poddaje analizie wiele zjawisk i faktów. Sposób zarządzania miastem w chwili kryzysu; polityka zaborców wobec granic (przebiegały pod Krakowem i przekraczano je nielegalnie, aby nieść pomoc miastu), postawy społeczności krakowskiej i podkrakowskiej; zachowania – to wyniosłe, to wspomagające –rządu austriackiego, sposoby i techniczne możliwości walki z żywiołem, tworzenie się obiegu informacyjnego (plotki o podpaleniu i ich dementowanie; interpretacje duchownych, relacja na żywo i relacje post factum), projekty prewencyjne na przyszłość.
Notes de bas de page

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.