2. Dobroczyńcy i herosi
p. 94-98
Texte intégral
1Historia katastrof pokazuje, w jaki sposób organizują się zbiorowości, jak wytwarzają się wokół nich podwaliny społeczeństwa nowoczesnego. Wobec klęsk żywiołowych, a także wielkich wypadków pojawia się i rośnie w siłę na przykład zjawisko solidarności społecznej. Myśl o państwowym wsparciu dla ofiar katastrof zrodziła się w XVIII wieku. Jeden z pierwszych projektów powszechnych odszkodowań został przedstawiony za Wielkiej Rewolucji Francuskiej; w roku 1797 zgłaszane były pierwsze konkretne rezolucje dotyczące pomocy niesionej „obywatelom, którzy ucierpieli z powodu pożaru, gradu, powodzi”; nie doczekały się one jednak oficjalnej państwowej sankcji1. Od czasów napoleońskich gazety polskie odnotowywały dary złożone ofiarom kataklizmów przez arystokratów, później przez całe wspólnoty – musiało upłynąć nieco czasu, by dobroczynność z okazjonalnej stała się regularną; „Hrabia Remuraż najwyższy dozorca widowisk przesłał Prefektowi departamentu gdzie leży Leodyium” – informuje jakże dokładnie wiosną 1812 roku „Gazeta Warszawska” – „2000 franków złożonych przez aktorów Teatru Francuskiego płatnych od Cesarza na zaratowanie familii, które przez zalew kopalni przy Beaujon ucierpiały”. Do tej ofiary przyłączony był list z podpisami aktorów Teatru Francuskiego”2. Uderza, jak bardzo szczegółowe są wzmianki w prasie, często też w pamiętnikach, o dobroczynnych darach dla ofiar katastrof. Podaje się nie tylko dokładne sumy, lecz także nazwiska – zwłaszcza rządzących oraz arystokratów – dobroczyńców. Wzmianek tych jest tak dużo, że zasługują na niewielki, ale odrębny rozdział w antologii. Katastrofy uruchamiają też ideę ubezpieczeń. Ich pierwsze projekty sięgają – w Niemczech na przykład – XVI wieku i dotyczą ochrony przed pożarami. Jednak w sposób regularny towarzystwa ubezpieczeniowe zaczęły działać dopiero w XIX wieku; w prasie polskiej można znaleźć ich – jeszcze nie tak liczne – ogłoszenia, zwłaszcza towarzystw wiedeńskich.
2Instytucja państwa w wieku XIX coraz bardziej zaczyna rozumieć katastrofę jako zdarzenie wymagające politycznej reakcji. Katastrofa postrzegana jako zewnętrzna agresja wobec porządku społecznego zaczyna być wydarzeniem, wobec którego należy podjąć działanie; ma być obrobiona społecznie i kulturowo jako dramat; należy zająć się ofiarami, odtworzyć zniszczone miejsca, aby usunąć śmiertelne ślady, wytworzyć wspomnienie i wprowadzić je w obowiązujący typ zbiorowej pamięci; wobec katastrofy rozbudowuje się polityka państwowa. Z drugiej strony wykształca się nowoczesna socjotechnika władzy; od lat 40. na miejsce klęsk i wypadków udawali się prefekci, burmistrzowie, a później królowie, prezydenci i cesarzowie; przodował w tym Napoleon III, przedstawiany często w prasie w pozie zatroskania nad ofiarami wypadku czy w zadumie na wale przeciwpowodziowym; stał się on – dzięki szybkim połączeniom kolejowym – specjalistą od tzw. voyages compassionnels, „podróży współczucia”3. W roku 1856, wyjątkowo naznaczonym powodziami – fala powodziowa na Loarze dochodziła do ośmiu metrów – powstała cała seria anonimowych rycin przedstawiających cesarza na tle skutków katastrofy. Klęska malowana była na ogół bardzo nierealistycznie, jej następstwa przypominały raczej efekty działań wojennych. Wizyty cesarskie nad Loarą i Rodanem przyniosły też kilka renomowanych obrazów (Hippolyte Lazerges, Hippolyte Beauvais), na których cesarz, przybyły w towarzystwie najwyższych rangą przywódców wojskowych i odgrywający rolę zbawiciela, rozdaje pieniądze; obrazy utrzymane są w tonacji religijnej. Rzeczywiście środki przyznane przez rząd na reparację i prewencję były istotne, ale też podkreśla się, że cesarz wizytował – jak w Angers – miejsca, w których restauracja cesarstwa spotkała się z największym społecznym oporem4. W podróże współczucia udawała się też cesarzowa Eugenia; znanych jest kilka obrazów (Auguste Feragu, Paul‑Felix Guerie) przedstawiających jej wizytę w szpitalach zakaźnych podczas kolejnej ostrej fali epidemii cholery w roku 1866. Polska prasa w zaborze rosyjskim naturalnie przedrukowywała wszelkie informacje o odezwach i uczynkach miłosierdzia na dworze carskim; wydaje się, że było ich więcej niż w prasie zaboru austriackiego.
3Stwierdziłem wyżej, że katastrofa morska, a także powódź zajmowały uprzywilejowane miejsce w społecznym imaginarium pierwszej połowy XIX wieku. Ten typ nieszczęścia najlepiej uwidacznia również społeczną obróbkę katastrofy, charakterystyczną dla stulecia. Jednym z jej wymiarów było lansowanie postawy obywatelskiej, opowieść o katastrofie jako zdarzeniu, w którym ujawnia się hart ducha i umiejętność poświęcenia się. Pojawił się modny, tak w prasie, jak w literaturze felietonowej czy popularnej, a zwłaszcza w pismach ulotnych – dotyczy to nie tylko katastrof morskich, lecz także wszelkich innych – motyw ratowników, bohaterów, którzy z narażeniem życia rzucają się na ratunek innym. Typowa obróbka katastrofy przez druki ulotne w latach 30. (na podstawie analizy prasowego rynku francuskiego) przewidywała następujące etapy opisu: opis katastrofy (naturalnej bądź spowodowanej przez działania ludzkie), przepadek mienia, straty osobowe, powszechna panika i trwoga, heroiczna postawa paru jednostek; gorliwa pomoc ze strony władzy5. Bardzo podobny scenariusz notatki czy relacji odnajdujemy w prasie polskiej; często występują: postać bohaterskiego ratownika, akty odwagi zwykłych obywateli; naturalnie miejsce katastrofy morskiej zajęły „rodzime” katastrofy, zwłaszcza pożary. Katastrofy stawały się niekiedy inspiracją okolicznościowych tomików sprzedawanych na pomoc dla ofiar oraz okolicznościowych dzieł literackich, jak na przykład – opisane w antologii – bohaterskie czyny anonimowych obywateli podczas katastrofy wersalskiej czy pożarów w Krakowie i Warszawie. Odrębny rozdział w antologii ilustruje znaczenie postaw heroicznych; ich przykłady będą zresztą rozsiane po wszystkich wypisach.
4Ten konsolacyjno‑romantyczny wątek, u nas mimo wszystko anegdotyczny, jest na tyle ważny w takiej kulturze jak szwajcarska, że staje się on nie tylko przykładem pedagogicznym, ale wręcz mitem założycielskim dla narodowego stylu zachowań i stylu myślenia. Za jeden z fundamentów tego mitu uznaje się Wilhelma Tella Schillera z 1804 roku. W utworze tym mowa jest o dwóch rodzajach zagrożenia: obcych najeźdźcach i tyranach, oraz klęskach żywiołowych. Wilhelm Tell daje sobie radę z jednymi i drugimi, staje się ratownikiem, zbawcą, kimś, kto tworzy szwajcarską „wspólnotę dobrej woli” zmagającą się z groźną przyrodą. Dodam, że szwajcarskie opracowania historii katastrof i kataklizmów w XIX wieku są udokumentowane najdokładniej. Istnieje, jak pokazuje Christian Pfister, bardzo mocna więź między konstrukcją tożsamości narodowej i konstrukcją samego państwa szwajcarskiego a sposobami radzenia sobie z katastrofami i wytwarzania w tej konfrontacji mocy spajającej zbiorowość6.
5Lizbońskie trzęsienie ziemi zintensyfikowało, jak wiadomo, czysto naukową refleksję nad katastrofami. Inżynierowie i, mówiąc dzisiejszym językiem, eksperci coraz aktywniej brali udział w zarządzaniu siedliskami i posługiwali się coraz bardziej naukowym językiem. Oczywiście podejście „praktyczne” do katastrofy, sposoby ograniczenia jej skutków i próby – zwłaszcza w przypadku powodzi – im zapobieżenia liczą setki lat. Na terenie Polski dziewiętnastowiecznej poza różnymi działaniami przeciwpowodziowymi największą uwagę skupiają działania przeciwpożarowe. Całkowite przebudowanie Gniezna po wielkim pożarze w roku 1819 jest jednym z wielu przykładów; dyskusja na temat budownictwa ograniczającego ryzyko pożaru – głos zabierze jeszcze Bolesław Prus – będzie się toczyła przez dziesięciolecia.
6Wobec różnych okoliczności zagrażających katastrofą obok projektów inżynierskich wymyślano sposoby czy porady (dział porad prasowych bardzo się w tym czasie rozwijał) „rzemieślniczne” czy „chałupnicze”. W kilku częściach antologii swoje echa znajdują jedne i drugie.
Notes de bas de page
1 Por. René Favier, God, Experts and Cataclysms, s. 34–45.
2 „Gazeta Warszawska”, 28 kwietnia 1812 roku.
3 Por. Frédéric Caille, Les héros du devoir. Presse populaire et traitement médiatique des catastrophes au XIX siècle, w: Récit et représentations des catastrophes depuis l’Antiquité, sous la direction de René Favier et Anne‑Marie Granet‑Abisset, Grenoble 2005, s. 307–327.
4 Por. http://www.archives49.fr/histoire‑de‑lanjou/il‑etait‑une‑fois‑lanjou/xixe‑siecle/,http://www.histoire‑image.org/site/oeuvre/analyse.php? i=395.
5 Szerzej na ten temat: Frédéric Caille, Les héros du devoir, s. 307–319.
6 Zob. Christian Pfister, Surmonter les catastrophes naturelles. Les stratégies de 1500 à nos jours, Berne–Stuttgart–Vienne 2002.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.