1Jeremy Bentham w jednym z listów o Panoptykonie, wyraźnie zachwycony własną pomysłowością, zapewniał czytelnika, iż nie sposób zbiec z więzienia jego projektu – kontrola nad skazańcami jest tu bowiem totalna i całkowita. Cóż może uczynić nawet najbardziej porywczy więzień w sytuacji, gdy każdy jego ruch, najdrobniejsze drgnięcie mięśni twarzy są wystawione bezustannie na spojrzenie strażnika (pn 47). Upust swojemu gniewowi i frustracji wynikającej z poczucia bezsilności w konfrontacji z tak sprawną i wydajną maszynerią władzy może dać wyłącznie w jeden sposób – awanturującemu się skazańcowi pozostaje jedynie rozbić sobie głowę o ściany więziennej celi (pn 47). Bentham nie zamierzał w żaden sposób przeciwdziałać podobnym symptomom rozpaczy i bezsilności. Przecież takim aktem głupoty (folly) zdesperowany więzień mógł zaszkodzić wyłącznie samemu sobie. Dlatego podobne zachowania autodestrukcyjne nie stanowiły najmniejszego zagrożenia dla porządku i władzy inspektora. Jest to jeden z tych fragmentów pism, kiedy to angielski filozof jawić się może współczesnemu czytelnikowi jako osoba pozbawiona empatycznej wyobraźni. Autor listów o Panoptykonie beznamiętnie zakładał, iż w obliczu totalnej kontroli przytłoczeni więźniowie mogą próbować zredukować stres poprzez akt radykalnego samookaleczenia prowadzący prawdopodobnie do poważnych urazów głowy czy też nieodwracalnego uszkodzenia mózgu. Jedyne, co go niepokoiło, podczas rozważań nad możliwymi formami oporu, to kilka drobnych niedogodności. Skazaniec mógł bowiem zawsze odmówić wykonywania obowiązkowej pracy. Wówczas wystarczy pozbawić go jedzenia, aby szybko skorygować krnąbrne postępowanie (pii 164). Inną formą niegroźnego oporu, której Bentham spodziewał się ze strony więźniów, były wszelkie próby zakłócania spokoju i tym samym sabotażu pracy maszynerii władzy przez hałasowanie czy też skandaliczne wrzaski (pn 47). Skutecznym rozwiązaniem tej nieznacznej uciążliwości miało być kneblowanie skazańców (pii 164). Podobnie, gdyby któryś z więźniów dopuszczać się miał aktów przemocy wobec innych, należało go okiełznać za pomocą kaftanu bezpieczeństwa (pii 164). Na tym kończy się krótki repertuar form oporu wobec panoptycznej maszynerii dyscypliny. Każda akcja niesfornych więźniów powoduje zatem zdecydowaną, a przede wszystkim skuteczną reakcję ze strony strażników. Jakakolwiek myśl o oporze została już wcześniej pomyślana i przeanalizowana przez władzę. Nie może być mowy o żadnym zaskoczeniu. Dzięki liście precyzyjnie opisanych procedur i schematów operacyjnych wszelkie formy buntu i nieporządku zostają natychmiast zdławione.

2Bentham postrzegał skazanych jako istnienia wadliwe, których funkcjonowanie trzeba usprawnić. Dlatego też fundamentalnym założeniem towarzyszącym powstaniu Panoptykonu było przekonanie o konieczności maksymalnej intensyfikacji technik władzy i dominacji. Tylko wtedy maszyneria dyscypliny będzie pracować w sposób możliwie wydajny i efektywny. Z tego powodu więźniowie Panoptykonu pozbawieni zostali kontroli nawet nad najdrobniejszymi elementami karceralnej przestrzeni, w jakiej się znaleźli. Bentham zaprojektował świat, w którym nie było miejsca na działania niezgodne z wolą utylitarnego rozumu. Całe otoczenie miało przytłoczyć więźnia i uświadomić mu to, że jakiekolwiek formy oporu są bezcelowe, a jedyne, co mu pozostało, to ukorzyć się i dostosować do panujących w Panoptykonie procedur. Maszyneria miała niczym młyn rozdrabniać i miażdżyć kolejne zastępy łotrów i rzezimieszków, zmieniając ich w uczciwych i podporządkowanych obywateli, aby produkować w ten sposób ład i porządek. Ale czy rzeczywiście przyjęte przez niego założenie było słuszne? Być może panoptyczna maszyneria władzy, oprócz podmiotów ujarzmionych i bezsilnych, wytwarzałaby także wiele niezamierzonych uprzednio produktów ubocznych? Być może Bentham nie docenił pomysłowości skazańców i nie przewidział wszystkich możliwych form oporu? Wyniki intensywnych badań nad współczesnymi więzieniami o zaostrzonym rygorze mogą okazać się pomocne przy rozstrzyganiu powyższych wątpliwości.

Cielesne praktyki oporu

3Rolę przewodników po świecie szczególnie restrykcyjnych zakładów karnych pełnić będą autorzy trzech niezwykle istotnych monografii z obszaru badań nad więziennictwem (prison studies), którzy przyjęli w swoich badaniach perspektywę podmiotową. Praca Bree Carlton, australijskiej badaczki zajmującej się historią więziennictwa, pt. Imprisoning Resistance: Life and Death in an Australian Supermax (2007) stanowi studium form oporu w więzieniu Prison Pentridge1 znajdującego się na przedmieściach Melbourne. Carlton skupiła się przede wszystkim na owianej złą sławą sekcji Jika Jika przeznaczonej dla szczególnie niebezpiecznych przestępców2. Kolejna monografia to Total Confinement. Madness and Reason in Maximum Security Prisons (2004)3, której podtytuł stanowi czytelne nawiązanie do dzieła Foucaulta, napisana przez Lornę Rhodes. Praca amerykańskiej specjalistki od antropologicznych badań nad instytucjami totalnymi stanowi podsumowanie niezwykle intensywnych i trwających blisko dekadę (1993–2002) studiów etnograficznych prowadzonych w amerykańskich więzieniach o zaostrzonym rygorze. Ostatnim przewodnikiem po współczesnych przestrzeniach karceralnych będzie Thomas Ugelvik, czyli norweski kryminolog zainteresowany studiami nad kulturą więzienną. W pracy Power and Resistance in Prison: Doing Time, Doing Freedom (2014)4 przedstawił wyniki długotrwałych badań przeprowadzonych w Oslo Prison (Oslo fengsel), czyli największym norweskim więzieniu.

4Zarówno Carlton, jak również Rhodes i Ugelvik w ramach etnografii panoptyzmu starali się wyjść poza charakterystyczny dla biurokracji i raportów pracowników administracji suchy i powierzchowny rozrzedzony opis, aby dotrzeć do głębszych pokładów znaczeń oraz doświadczeń. W ten sposób chcieli spojrzeć na mikrokosmos więzień o podwyższonym rygorze oczami samych osadzonych. Wszystkie powyżej przedstawione monografie łączy nie tylko podejście rozumiejące (verstehen), ale także próba wychwycenia i głębokiej analizy strategii i praktyk oporu. Celem surowej dyscypliny jest przekształcenie osadzonych w bierne przedmioty poddane całkowicie mechanizmom władzy. Dlatego tak ważne są dla Carlton, Rhodes i Ugelvika wszelkie przejawy aktywnego i kreatywnego sprzeciwu wobec wszechobecnej kontroli i inwigilacji. W efekcie udało się dostrzec bardziej subtelne i rozproszone, a niekiedy niezwykle starannie zakamuflowane formy oporu.

5W warunkach totalnej kontroli ciało osadzonego staje się polem walki i miejscem szczególnie intensywnej kontestacji, ponieważ w świecie więzień typu supermax tylko za jego pomocą może on zamanifestować własną autonomię. Jak pisze Carlton, „Osadzeni w sekcji Jika, wykorzystując własne ciała, byli w stanie aktywnie stawić opór w sposób, nad którym władze więzienia i personel nie miały żadnej kontroli”5. Sprzeciw o charakterze cielesnym może przyjmować niezwykle zróżnicowaną postać. Więzień na przykład zaprzestaje mycia się albo odmawia przyjmowania leków. Wówczas można mówić o typowym przykładzie biernego oporu. Unikając otwartej konfrontacji z przedstawicielami władzy, odmawia wykonywania prozaicznych i zwyczajnych czynności, odrzucając i kwestionując w ten sposób codzienność, którą definiuje jako nie-do-zamieszkania. Najczęstszym przykładem tej strategii są, opisane zarówno przez Rhodes, Carlton, jak i Ugelvika, przypadki pojedynczych jak również zbiorowych głodówek. Obok form słabego oporu wyróżnić należy także klasę działań „niewidocznych” i subwersyjnych, które są nieczytelne dla funkcjonariuszy reprezentujących władzę. Ugelvik jest zdania, że praktyki takie jak kontrolowanie swojego ciała poprzez poddanie go surowemu reżimowi wycieńczających ćwiczeń fizycznych należy traktować nie tylko jako element więziennego etosu czy sposób na monotonię i nudę zakładów karnych, ale także jako formę sprzeciwu właśnie (podobnie jak wystudiowany sposób poruszania się i precyzyjną gestykulację6).

6Trwałe samookaleczenia stanowią zdecydowanie bardziej drastyczną formę cielesnych praktyk oporu. Rhodes opisuje przypadek jednego ze skazańców, który w akcie desperacji i bezsilności odciął sobie kciuk7. Celem takich działań jest radykalne przekroczenie granic wyznaczonych przez władzę, której przedstawicieli skazaniec chce zaszokować i niejako symbolicznie ukarać swoimi występem. W ten sposób więzień, rozładowując gniew i frustrację, manifestuje kontrolę nad swoim ciałem, a co za tym idzie, wzmocnienie poczucia indywidualnej autonomii. Osobną kategorię działań cielesnych stanowią próby radykalnej prywatyzacji przestrzeni publicznej. Są one najczęściej wynikiem konsekwentnego pozbawienia więźniów jakiejkolwiek intymności. Skazani, zgodnie z panoptycznym modelem, są pod stałym nadzorem strażników dzięki systemowi kamer, które śledzą każdy ich ruch. Do tej grupy praktyk oporu można zaliczyć na przykład opisywane przez Rhodes akty publicznej masturbacji8. Istotą tej strategii jest radykalne przekroczenie granicy pomiędzy prywatnością a przestrzenią publiczną. W świecie więzień supermax takie użycie własnego ciała nabiera zupełnie nowego znaczenia. Aktywność seksualna w przestrzeni publicznej przestaje być zatem przykładem zaburzeń z obszaru preferencji seksualnych, ale całkowicie logiczną konsekwencją wpisaną w funkcjonowanie maszyn dyscyplinarnych działających zgodnie z założeniem o konieczności maksymalnej intensyfikacji technik kontroli i dominacji.

7Zdecydowanie najbardziej radykalne i wstrząsające są jednak formy oporu cielesnego polegające na wykorzystaniu ludzkich odchodów. Produkty przemiany materii ciał są tym, czego nawet najbardziej opresyjne i wyrafinowane techniki i procedury kontroli nie mogą odebrać skazańcom. Więźnia można poddać procedurom przymusowego karmienia (takie rozwiązanie stosowano m.in. w przypadku strajków głodowych w obozie w Guantanamo), ale nie można zatrzymać procesów trawiennych bez pozbawiania go życia. Dlatego odchody, jedyna własność osadzonych, stają się niezwykle poręcznym narzędziem walki z władzą w warunkach przestrzeni karceralnych. Formy skatologicznego oporu wynikają w przypadku totalnej izolacji także z próby przełamania dewastującej psychiki nudy i radykalnego wyzwania rzuconego monotonnej codzienności zakładów karnych o zaostrzonym rygorze. Rhodes opisuje liczne przykłady tzw. shit throwing9, czyli próby trafienia strażników własnymi odchodami. Zdaniem amerykańskiej badaczki, takie zachowanie należy interpretować jako coś więcej niż tylko akty skatologicznej regresji. Jest to być może próba przekroczenia fundamentalnej granicy ustanowionej przez panoptyczne więzienia pomiędzy personelem a osadzonymi. Więźniowie badanych przez Rhodes zakładów karnych nierzadko zapychali kanalizację, żeby zalać cele i bloki więzienne wodą zmieszaną z moczem i ekskrementami. W ten niezwykle radykalny i desperacki sposób udawało im się przekształcić przestrzeń, której mieli nie kontrolować. Z podobnymi działaniami, w więziennym slangu Jika Jika określanymi jako bronz-up, spotkała się także podczas swoich badań Carlton: „W Jika bronz-up wiązało się ze zbieraniem przez więźniów własnych odchodów i rozsmarowywaniem ich po ścianach celi”10. Czasami zdarzało się, że więźniowie wysmarowywali odchodami własne ciała11, co interpretować można jako symboliczny akt transgresji i równocześnie subwersyjnej identyfikacji z tożsamością narzucaną skazańcom przez władzę. To coś w rodzaju publicznego oświadczenia: „tak, jestem gównem”. W przypadku Jika Jika więźniowie, używając własnych odchodów, pisali na ścianach hasła, takie jak: human zoo, animal house, The monster factory Jika12. W ten sposób symbolicznie przekraczając granicę wstrętu oddzielającego zwierzęta od ludzi, wchodzili z przesadą w rolę odhumanizowanych obiektów fabrykowanych przez maszyny władzy. W tym sensie ich działanie, podobnie jak w przypadku publicznej masturbacji, całkowicie logiczne wynika z zasad wpisanych w działanie instytucji takich jak amerykańskie więzienia supermax czy sekcja Jika Jika. Wówczas panoptyczna maszyneria wytwarzałaby nie tyle porządek i dyscyplinę, ile chaos i bezład13.

Złowroga racjonalność

8Bentham przez wiele kolejnych lat mozolnie poprawiał plany Panoptykonu. Obsesyjnie dążył do stworzenia świata doskonałego, a więc takiego, w którym każdy, nawet najdrobniejszy element, będzie dogłębnie przemyślany i dopracowany w najmniejszych szczegółach, by zintensyfikować i przyspieszyć proces wewnętrznej przemiany więźniów. Jednak to przywiązanie, niemalże obsesja na punkcie detali i drobiazgów, które szuka swojego uzasadnienia w rozumie, w rzeczywistości ma w sobie coś głęboko niepokojącego. Oddział Jika Jika, zamiast przestrzenią porządku i spokoju, stał się przecież ostatecznie miejscem chaosu i bezładu. Carlton opisuje liczne przypadki zamieszek, protestów głodowych, pobić oraz okaleczeń, prób samobójczych, a nawet zabójstw14, którym towarzyszyły także omówione wcześniej formy symbolicznej subwersji i radykalnego oporu takie właśnie jak bronze-up. Z podobnych względów Rhodes, badając mikrokosmos więzień o podwyższonym rygorze, doszła do wniosku, iż to właśnie perfekcjonizm jest największym zagrożeniem dla procesu resocjalizacji i funkcjonowania więzienia:

Kontrola sprawowana w więzieniach o zaostrzonym rygorze jest niezwykle wyrafinowana i zaplanowana w najmniejszych szczegółach. Rozliczne rozwiązania techniczne, a także codzienne procedury kształtujące życie więźniów wynikają z założenia, że racjonalne praktyki stanowią podstawę funkcjonowania „systemu”15.

9Czy w takim razie należy uznać, że nadmiar kontroli i racjonalności produkuje swoje przeciwieństwa? Zdaniem Rhodes, „patologiczne” zachowanie i ekscesy więźniów są nie tylko efektem ubocznym, ale zjawiskiem w pełni odsłaniającym prawdę o istocie tego całego przedsięwzięcia i jego racjonalności: „Instytucja ta [więzienie o zaostrzonym rygorze] pod pozorami rozsądku skrywa fundamentalną irracjonalność”16.

10Bentham przewidywał, że funkcjonowanie w zracjonalizowanej i uporządkowanej przestrzeni pod totalnym nadzorem ze strony naczelnika Panoptykonu sprawi, iż skazańcy przejdą wewnętrzną przemianę, w efekcie której nie będą już więcej stanowić realnego zagrożenia dla większości społeczeństwa. Ale jeżeli także w tej kwestii się pomylił? Jak można było się przekonać, perfekcyjne więzienie nie tylko wytwarza nieporządek. Ugelvik zauważył, że opozycja, która tak często pojawia się w naszym myśleniu o resocjalizacji i która leży także u podstaw koncepcji Panoptykonu, czyli przeciwstawienie dobrego i złego więźnia, jest bardzo zwodnicza. Można bowiem wyróżnić jeszcze jeden typ skazanych, który Ugelvik określa jako więźniów zmyślnych (smart prisoners). To grupa, która nie daje się złamać więziennym procedurom oraz surowej dyscyplinie i tylko imituje podatność na resocjalizację. W wielu przypadkach skazani bardzo skutecznie przekonują funkcjonariuszy służby więziennej, że pozytywnie przechodzą proces zmiany. Paradoksalnie, to najbardziej racjonalna strategia w obliczu irracjonalnie perfekcyjnego systemu inwigilacji i nadzoru. Takiej taktyki oporu nie przewidział także Bentham, ponieważ w swoim myśleniu o pełnej kontroli kierował się właśnie fundamentalną opozycją pomiędzy dobrym a złym więźniem, nieuwzględniającą innych postaw. Tymczasem do strategii i taktyk stosowanych przez zmyślnych więźniów Ugelvik zalicza zaobserwowane przez niego umiejętne budowanie relacji z personelem, które nierzadko przyjmuje postać wyrafinowanej gry i manipulacji funkcjonariuszami służby więziennej. Dochodzi do wniosku, że zamiast podporządkowania więzienie i surowy rygor kształtują „sprytnego, zmyślnego więźnia, który zawsze potrafi ukryć praktyki oporu (resistance practices)”17. Miejsce to uczy zatem skazanych skutecznego maskowania rzeczywistych zamiarów, imitowania pożądanych zachowań i prowadzenia wyrafinowanej gry z funkcjonariuszami, która polega przede wszystkim na wzbudzaniu, a następnie eksploatowaniu zaufania. Tacy więźniowie, pozornie posłuszne i zdyscyplinowane jednostki, po opuszczeniu murów więzienia stanowić mogą jeszcze większe zagrożenie niż uprzednio. Dlatego Ugelvik w rozdziale podsumowującym swoje badania w zwięzłych słowach przedstawia zasadniczy wniosek : „rezultatem działania władzy niekoniecznie jest podporządkowanie”18. Totalna izolacja jako radykalna technika władzy wytwarzała ludzkie odpady, czyli jednostki całkowicie niezdolne do funkcjonowania w powstającym społeczeństwie rewolucji przemysłowej. Panoptykon oprócz szaleństwa produkowałby równocześnie przebiegłą i złowrogą racjonalność.

11Sekcja Jika Jika w Prison Pentridge została ostatecznie zamknięta w 1987 r., kiedy to w wyniku pożaru życie straciło czterech więźniów. Świadkowie tego tragicznego wydarzenia opowiadają o olbrzymich problemach z przeprowadzeniem ewakuacji. Podczas akcji ratowniczej, którą w zasadzie nikt nie dowodził, panować miał całkowity chaos. Władze więzienia obawiały się, że pożar jest tak naprawdę pułapką zastawioną przez skazanych na ratowników, żeby zdobyć zakładników. Dlatego też do samego końca opóźniano udział w akcji funkcjonariuszy straży pożarnej. Dodatkową przeszkodę, niezwykle trudną do sforsowania, stanowiły liczne śluzy, stalowe drzwi i kuloodporne okna19. Wersja wydarzeń, która wydaje się najbardziej wiarygodna dla Carlton, głosi, iż pożar był przede wszystkim tragiczną w skutkach formą walki więźniów o swoje prawa. Osadzeni chcieli w ten sposób zwrócić uwagę opinii publicznej na warunki, w jakich byli przetrzymywani20.