8. Cuvier i nieciągłość
p. 61-63
Texte intégral
1Katastrofistów (geologów, biologów i zoologów w jednym) pierwszej połowy XIX wieku dzieli przede wszystkim bardzo złożona kwestia ciągłości i nieciągłości, w której poszczególni badacze zajmują wobec aktu Stworzenia różne stanowiska, mówiące to o jego jednorazowości, to o powtarzalności, to o jego przeobrażalności. Cuvier miesza oba wymiary; tkanka czasu byłaby ciągła, lecz przerywana, gdyż podziurawiona katastrofami, w wyniku których świat biologiczny doznał serii zerwań, rewolucji, co wyjaśnia nieciągłość gatunków zwierzęcych i obecność skamielin. Oświeceniowe widzenie świata chciało za wszelką cenę przenieść to, co nienormatywne, w sferę normatywności i we wszystkich kategoriach wiedzy usilnie szukało modelu pozwalającego sprowadzić do jednego porządku to, co pochodzi z nieporządku, z wypadku, z katastrofy; było to widzenie oparte na bezkolizyjnej ciągłości. Dla Michela Foucaulta, który w Słowach i rzeczach uznaje Cuviera za najpotężniejszy umysł naukowy epoki, tenże, stawiając kwestię nieciągłości, analizując na nowy sposób trwanie, ujawniając podobnie jak Sade, tyle że w porządku pozaludzkim, zło natury, inicjuje nowy i najważniejszy sposób myślenia o historyczności „w momencie, gdy rozkwitała ona po raz pierwszy w wiedzy zachodniej”. Dzięki Cuvierowi nieciągłości, puste miejsca, braki, wyrwy przestają stawiać przeszkody; przestają być pozorami, które należało poprawić. Stają się one znakami; wyrw tych nie należało przeto wypełniać, lecz je zrozumieć1.
2Bardzo ciekawe z tego punktu widzenia są zapiski prowadzone przez Darwina podczas jego podróży południowoamerykańskiej, a zwłaszcza te poświęcone trzęsieniu ziemi w Chile w roku 1835. Darwin był przeciwnikiem Cuvierowskiej teorii katastrof jako teorii nieciągłości; jego chilijskie obserwacje – jak opisuje to Ireneusz Gielata2 – pomogły sformułować (a najpierw wręcz doświadczyć na własnej skórze) intuicje, z których wyrosną później jego naukowe dysertacje i ostatecznie teoria ewolucji. Podobnie jak Cuvier, Darwin pasjonował się geologią. Widać również na jego przykładzie, że pojęcie katastrofy było wówczas wyjątkowo istotne: zaprzątała wyobraźnię, pobudzała do tworzenia własnych teorii. I sprawiła w przypadku Darwina, że zaczął on lepiej rozumieć naturę czasu i czas natury, określanej po novalisowsku jako mielący formy, „kruszący młyn”, który powoli wszystko niszczy, przemienia góry i skały – Darwin jest uważnym obserwatorem kamieni – w piasek. Jednak dla Darwina trzęsienie ziemi, którego był świadkiem, nie było – jak dla tylu innych – oznaką katastrofy, która ucieleśnia potencjał samozniszczenia drzemiący w ziemi lub daje o nim wyobrażenie; zatem takiej, która przerywa swą destrukcyjną mocą dotychczasowy bieg czasu. Odwrotnie – katastrofa trzęsienia ziemi ujawnia w ekstatycznym skrócie ogólną prawidłowość ziemskiego trwania: nie ma w nim nic stałego, nic trwałego, wszystko w każdej chwili może się przemienić, ulec destrukcyjnemu wobec poprzedniej formy przeobrażeniu; proces transformacji, przeistoczenia trwa bez żadnej przerwy. Katastrofa unaocznia, że stan, „który z przyzwyczajenia przypisujemy działaniu wielu wieków”, może „powstać w jednej chwili”. „Silne trzęsienie ziemi – pisze Darwin po zniszczeniu miasta Concepción – burzy za jednym zamachem nasze najstarsze skojarzenia; ziemia, ten symbol stałości, poruszyła się pod naszymi stopami jak cienka skorupka spoczywająca na płynnym podłożu. Jedno mgnienie oka stwarza w naszym umyśle jakieś dziwne pojęcie niepewności, którego nie zdołałyby wywołać godziny rozmyślań”3. W wyniku tej obserwacji Darwin unaocznił sobie – jak dopowiada Ireneusz Gielata – że sam czas jest katastrofą rozciągniętą na długie trwanie, czynnym i ciągłym zdarzeniem, które może to przyspieszać, to zwalniać swe działanie, lecz działanie to jest nieprzerwane i nie do powstrzymania. Darwinowski dyskurs o katastrofach wydaje się paradoksalnie bardziej dramatyczny i romantyczny niż katastroficzne teorie Cuviera; zanim przetworzy się on w teorie ewolucyjne, poruszy głęboko wyobraźnię podróżnika, wyrośnie z kilku dojmujących obrazów, z konkretnego, przejmującego doświadczenia.
Notes de bas de page
1 Michel Foucault, Słowa i rzeczy, przeł. Tadeusz Komendant, Gdańsk 2005, t. 2, s. 66–87.
2 Ireneusz Gielata, Piętno darwinizmu, „Świat i Słowo” 2010, nr 1(14), s. 49–62; korzystam w tym paragrafie z jego uwag.
3 Karol Darwin, Podróż na okręcie „Beagle”, w: tegoż, Dzieła wybrane, z angielskiego przełożył Kazimierz Szarski, Warszawa 1959, t. 1, s. 321.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.