7. Cuvier i potop
p. 56-60
Texte intégral
1„Już piękny świat berezowski był zebrany jak zwykle i podzielony na dwa obozy. Jeden stanowiła partja grających, drugi niegrających. Pierwsza jak gwiazdy stałe zajmowała miejsca nieruchome przy stolikach oświeconych dwiema świecami. Karty w ręku, lampeczka nalana płynem czerwonym lub żółtym zamykały sferę względną tych małych świadków: wszystko, co było poza sferą zielonego stolika, nie zajmowało wcale.
2Druga partja, na wzór komet błąkających się, w swym niepewnym ruchu potrącały się wzajemnie, a potrącając się, odbierając, naciskając jedna drugą, nie oszczędzały gwiazd stałych. Szczęściem, że z tego starcia się nie powstał ani pożar, ani potop”1. To tylko literacki żarcik Ewy Felińskiej z jej wspomnień; widać, jak mocno starała się być właśnie „literacka”, lecz dla nas najważniejsze jest słowo ostatnie, „potop”, które tak bardzo się upowszechniło czy raczej zrobiło modne w tamtych czasach. Coś się w przyrodzie i kosmosie dzieje, mówi mimochodem żart, coś nowego i w swym działaniu skrajnego może lada chwila wybuchnąć: nadwrażliwość na, by tak rzec, ruchy wszechświata i na możliwość nagłych zdarzeń była wówczas wybitnie wyostrzona, a potop zdawał się takiego zdarzenia najlepszym przykładem.
3Faute à Cuvier, wina Cuviera, który nie tyle wprowadził, co podbił niejako „modę na Potop”. Zatrzymam się na chwilę przy tym wątku dyluwistycznym, tym bardziej że interesował on naszych ważnych czytelników teorii geologicznych: Lelewela i młodego Mickiewicza, także Niemcewicza, a wcześniej Kołłątaja. Do dzisiaj trwają spory dotyczące wczesnoromantycznych, religijnych i naukowych zarazem interpretacji Powodzi bibilijnej dla rozwoju geologii; niektórzy badacze twierdzą, że – ze względu na autocenzurę ówczesnych geologów – były większym dla geologii hamulcem niż opowieści o Stworzeniu. Nie jest całkiem jasne, czy dla samego Cuviera uznanie boskiej interwencji w dzieje Ziemi było tylko ukłonem w stronę religijnej doksy, czy wyrazem autentycznej wiary. Jego interpretacja Potopu, łącząca geologię z religią, była jedną z kolejnych; dyluwionizm wytworzył jeszcze przed Cuvierem ogromną ilość tekstów, i to nie tylko naukowych. W pracach Cuviera i innych naturalistów szczególnie interesujące, także dla naszych czytelników, było potraktowanie Potopu biblijnego jako katastrofy – bez względu na jej przyczyny – jednak naturalnej, której ślady i skutki w życiu Ziemi można odkrywać i badać. W wieku XVIII i na przełomie wieków obserwuje się mocną eksploatację tematu powodzi w europejskiej literaturze, zwłaszcza w poezji regionalnej, i jest ona również mocno obecna – wspomnieć tu jeszcze należy o pracach Ballanche’a – przez całą pierwszą połowę XIX stulecia. Klisz wokół naukowych wykładni Potopu, uznających opowieść biblijną i zarazem skupionych wedle ówczesnej poprawności politycznej nad naturalną, czyli geologiczną i klimatyczną wykładnią, powstawało w czasach Cuviera i po jego śmierci wciąż tyle, że trzeba było Flauberta, by je ośmieszył w Dykcjonarzu komunałów hasłem „skamielina”: „Skamielina: najlepszy dowód na Potop (...)”2.
4Kołłątaj pisał wcześniej o Potopie w Rozbiorze krytycznym; jego koncepcja (odwołuję się tu do rozprawy Elżbiety Dąbrowicz3) była mocno zsekularyzowana; miał on mieć przyczynę naturalną, a nie nadprzyrodzoną; po nim Lelewel czy Niemcewicz będą to rozpoznanie uznawali i powtarzali. Dla Kołłątaja, czytelnika modnych pism geologów francuskich jak Boulanger, Potop był zdarzeniem założycielskim dla historii; jest wiele śladów jego nadejścia w różnych cywilizacjach, lecz nie ma przekazów z rzeczywistości przedpotopowej. Kołłątaj dzieli fizyczne przyczyny potopu na „usposabiające”, to znaczy „wszystkie powolne działania wody samej przez się lub złączonej z powietrzem” i „przyspieszające”, to znaczy „działania wody gwałtowniejsze, jakie się okazują w trzęsieniu ziemi, w utworzeniu nowych wulkanów lub w ich erupcjach tylekrotnie powtarzanych, w zalaniu lądów, które zarządza jakie gór przerwisko albo gwałtowne wiatry – wszystkie zgoła cząstkowe potopy i zalewy lądów”4. Potop stał się wydarzeniem granicznym; po nim nic już nie było jak wcześniej; człowiek doświadczony potworną klęską, wrzucony w pustkę, przeniknięty smutkiem straty musiał w tej sytuacji zbudować nowe życie, nie tylko materialne, lecz przede wszystkim duchowe: stworzyć moralność i zwrócić się w stronę wiary. Taka była stawka tego kataklizmu – i taka jest być może stawka każdego kataklizmu: można wyjść z niego podniesionym, ale też, przestrzega, można w obliczu doznanego upadku pogrążyć się w nędzy, strachu, lęku przed śmiercią i „wstręcie do społecznego życia”5.
5Joachim Lelewel żywo interesował się tą problematyką jeszcze jako student, pisząc rozprawkę, a w tym okresie powstało w Europie kilkadziesiąt prac na ten temat, charakterystycznie zatytułowaną O przyczynie fizycznej potopu6. Podobnie jak Cuvier zakładał intencyjne działanie Stwórcy, lecz również cały przebieg kataklizmu badał wedle praw fizycznych, podając swoje hipotezy, które w dużej mierze dotyczyły sił działających we wnętrzu Ziemi. Podjął polemikę z różnymi, francuskimi przede wszystkim, autorami, niewymienionymi wprawdzie z nazwiska, łatwo jednak – chodzi o dyskusję nad tezą o uderzeniu komety, które miało wywołać Potop, oraz teorie przyspieszenia i spowolnienia biegu Ziemi – ich zidentyfikować.
6Geologia interesowała Lelewela naukowca; jeśli Mickiewicza nie zajmowała w sensie dosłownie naukowym, to interesowała go jako odkrywczyni mechaniki głębi, obejmującej swym działaniem całość globu. „Nieraz miasto w podziemną rozpadlinę gruchnie...”. W katastroficznym passusie wiersza Do Joachima Lelewela, w którym Mickiewicz jednym tchem wymienia różne klęski żywiołowe, widać, że wiąże je przede wszystkim ze skrytymi ruchami Ziemi; Lelewel umie wyjaśnić,
Jak się z przyczyny wspólnej różne skutki rodzą
Jak podziemny wypadek morzem zakołata
I niebieskiego sprawi zaburzenie świata.7
7Mickiewicz sam chętnie, jak wiemy, używa wyobrażeń potopu, nagłego zatopienia, określenia „przedpotopowy”; widać – co podkreśla Danuta Zawadzka – że poetyckie obrazowanie jest o wiele bliższe naukowym spekulacjom niż frenezji czy baśniowości. Wyraźnie jest potrzebna Mickiewiczowi udokumentowana cezura w czasie, to, że w dziejach doszło do nagłego pęknięcia, dzielącego czas na „przed” i „po”. Potop – w Ustępie służący jeszcze do zobrazowania wiecznej, ponadczasowej nędzy rosyjskiej ziemi – też jest cezurą, cezurą historyczną, która nabiera z czasem cech cezury duchowej w rozwoju świata. Już w kursie pierwszym literatury słowiańskiej Mickiewicz kładzie nacisk na fakt, że „starożytnych kości przedpotopowych” najwięcej można znaleźć na ziemiach słowiańskich, co będzie miało wkrótce jakieś znaczenie dla dyskursu towianistycznego; wykład „Mistrz” zaczyna się od rozważań nieszczęścia, jakie spadło na zwierzęta i doprowadziło do ich zamilknięcia.
8Mickiewicz pozostaje w konstelacji tematów Cuviera, choć podejmuje z nim krótką, dobrze znaną polemikę, przedkładając nad tezy Cuviera stanowisko Geoffroya Saint‑Hilaire’a. Ten ostatni zakłada plastyczność form organizmów żywych, którą można w postaci przemienionej odnajdować w różnych gatunkach; dla Cuviera wykluczone są transformacje międzygatunkowe; gatunki się różnią, gdyż jedne znikają w wyniku katastrofy, a po nich przychodzą niejako od nowa następne. O ile istnieje pewne continuum w historii ludzkiej, o tyle nie dotyczy ono historii Ziemi – historie te są rozłączne; o ile w historii politycznej, pisze Cuvier, da się wytłumaczyć zdarzenie przeszłe na podstawie dzisiejszej wiedzy o namiętnościach i intrygach, o tyle w historii Ziemi „nić działań” zostaje przerwana, natura musi dokonywać przeskoków. Historia Ziemi nie polepsza się ani nie mądrzeje, by ustąpić miejsca dziejom ludzkim; raczej ogranicza je, w końcu świat obecny liczy ledwie 5–6 tysięcy lat. Najbardziej romantyczny czy najbardziej pesymistyczno‑romantyczny (można wpisać go w nurt pierwszej, zachowawczej maniery romantycznej) Cuvier jest wtedy, gdy uznaje, że natura stoi nad człowiekiem, przerasta go i zewsząd uciska8.
Notes de bas de page
1 Ewa Felińska, Wspomnienia z podróży do Syberji, pobytu w Berezowie i Saratowie, Wilno 1852, t. 1, s. 339.
2 Gustave Flaubert, Dictionnaire des idées reçues, Paris 2002, s. 37.
3 Elżbieta Dąbrowicz, Potop. Między historią naturalną a wyobraźnią historyczną.
4 Hugo Kołłątaj, Rozbiór krytyczny zasad historii początkowej wszystkich ludów, opracował i wstępem opatrzył Henryk Hinz, Warszawa 1972, s. 252–253.
5 Por. Elżbieta Dąbrowicz, Potop. Między historią naturalną a wyobraźnią historyczną, s. 22.
6 O wątku tym pisze szczegółowo Danuta Zawadzka w znakomitej książce Lelewel i Mickiewicz. Paralela, Białystok 2013, zwłaszcza s. 309–349; korzystam tu z jej uwag.
7 Adam Mickiewicz, Do Joachima Lelewela, w: Dzieła, Wydanie Narodowe, Warszawa 1948, t. 1, s. 109 (w. 47–50).
8 Korzystam ponownie z uwag Catherine Larrère, Catastrophe ou Révolution, s. 135–157.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.