6. Cuvier i katastrofizm
p. 54-55
Texte intégral
1Należy zacząć od domniemanej największej katastrofy geologicznej, od biblijnego Potopu, gdyż bez historii Ziemi, ówczesnego hobby intelektualnego, tematu nie tylko uniwersyteckich wykładów, lecz wręcz salonowych dyskusji, ani rusz. „Była to epoka – wspomina Ignacy Domeyko swe czasy paryskie – w której najmłodsza z nauk geologia, osierocona od mistrza swego Cuviera, zawracała głowy turystom i w ogólności dyletantom nauki”1. W pierwszej połowie XIX wieku słowo „katastrofa” wiąże się trwale ze słownictwem geologicznym, rozpowszechnionym przez pisma zmarłego w roku 1832 Cuviera i wielu innych badaczy pozostających w jego orbicie. Jego teoria, przypomnę, zakładała, że przemiany na ziemi są wynikiem gwałtownych geologicznych kataklizmów, dotykających powierzchni całej globu i pociągąjących za sobą masową, kompletną destrukcję gatunków; kolejne epoki, czyli czasy dzielące jedną katastrofę od drugiej, pozostają wobec siebie w stosunku równorzędnym; nie ma tu mowy o żadnym postępie czy ewolucji. Cuvier posługuje się naprzemiennie synonimicznymi dla niego pojęciami „katastrofy” oraz – w większym stopniu – „rewolucji”, słowa, które, jak wspominałem, wyszło już wówczas poza astronomiczne odniesienie i zaczęło mieć równocześnie polityczne oraz geologiczne użycie. Pojęcia „katastrofizm” na określenie myśli Cuviera – opracowywanej na przełomie wieków, po raz pierwszy sformułowanej dość zwięźle w roku 1812 i rozpisanej na długie tomy kilkanaście lat później, w roku 1825 – użył w roku 1837 filozof nauki i historyk William Whewell; w Anglii pisma Cuviera cieszyły się nadzwyczajnym powodzeniem. Myśli Cuviera sprzeciwiali się zwolennicy poglądów określanych jako transformizm bądź gradualizm (a także aktualizm), stawiających tezę o jednolitym i stopniowym przeobrażaniu się Ziemi. Najpełniej wyraził je w roku 1830 Charles Lyell w swych Principles of Geology, ale już wcześniej były on w dość szerokim użyciu; z tej grupy wyobrażeń i rozpoznań droga będzie prowadziła do teorii Darwina, której pierwszy szkic powstał w roku 18432. Po roku 1840 teorie ciągłości w naturalnych dziejach Ziemi zdają się brać górę.
2Według Cuviera w dziejach globu zdarzyły się cztery wielkie kataklizmy. Ostatnim był Potop, który Cuvier sytuował na jakieś 5–6 tysięcy lat przed narodzinami Chrystusa; kolejna katastrofa miała być kwestią – być może bardzo długiego – czasu. Spór dotyczący idei o wielkich katastrofach i idei o rozłożonych w czasie przemianach nie był już wówczas nowy; idee te rozważali na różne sposoby Buffon, Holbach czy Boulanger. Oryginalnym wkładem Cuviera było połączenie historii życia z historią Ziemi i przeniesienie uwagi – dzięki pracom o eksterminacji gatunków – z geologii na zoologię i biologię3.
Notes de bas de page
1 Ignacy Domeyko, Moje podróże, przygotowała do druku, opatrzyła przedmową i przypisami Elżbieta Helena Nieciowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963, t. 1, s. 194.
2 Szerzej na ten temat w: Claude Baubin, Autour du catastrophisme. Des mythes et légendes aux sciences de la vie et de la terre, Paris 2005 oraz Catherine Larrère, Catastrophes ou Révolution: les catastrophes naturelles ont‑elles une histoire?, w: Invention de la catastrophe au XVIII siècle, s. 133–157.
3 Por. Catherine Larrère, Catastrophes ou Révolution, s. 148–149.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.