5. Wiek osiemnasty
p. 51-52
Texte intégral
1Powstałym w roku 1816 Byronowskim wizjom ciemności kryjących ziemię, znanym u nas z transkrypcji Mickiewicza i Krasińskiego, przypisuje się również wpływ ówczesnej pogody, zaburzeń klimatycznych, prawdopodobnie na skutek gigantycznego wybuch wulkanu Tambora w Indonezji kilka miesięcy wcześniej. Pod pędzlem Turnera, Constable’a, Friedricha i piórem Byrona katastrofa może okazywać się posępnie piękna, wzniośle dramatyczna, uniwersalnie fundamentalna; to dla nas oczywista wiedza o romantycznych upodobaniach estetycznych, choć często zapomina się o ich meteorologicznych uwarunkowaniach.
2Chateaubriand narzekał w Pamiętnikach w roku 1832, czytając opisy marsylskiej epidemii dżumy, że świat katastrofy został sprowadzony do raportów medycznych i katastrofa jest dopustem bez wyobraźni; on sam będzie więc ukazywał w prozie poetyckiej możliwości jej literackiej ekspresji1. Zapewne skutecznie; Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, opisując kilkanaście lat później katastrofę morską statku „Amfitryta” w pobliżu portu Boulogne i wyrzucone na brzeg ciała kobiet, ironizuje: „Dla dzisieyszych malarzy i poetów francuskich to prawdziwe żniwo”2. Ale Chateaubriand nie doceniał poprzedników. Kataklizm jako zdarzenie również estetyczne dla Byrona i jego pokolenia jest już czymś dobrze znanym w tym sensie, że wymyślonym, to znaczy ustalonym jako istotny przedmiot refleksji przez niedawną przeszłość, wiek osiemnasty. O pięknie katastrofy pisał wprost Edmond Burke, o estetyce katastrofy w dziejach cały zastęp badaczy i filozofów, Jacques Philippe Le Bas rysował „Les plus belles ruines de Lisbonne”, stąd prosta droga wiodła do romantycznych teorii i doznań wzniosłości, do pozatranscendentalnej resakralizacji natury.
3Każde stulecie dobrze znało nieszczęście, lecz dopiero wiek osiemnasty stworzył pełny język opowieści o kataklizmach. Solidny, fundamentalny dyskurs o wielkich katastrofach narodził się w Oświeceniu i jest podstawą dzisiejszych rozważań katastrofologów, do tego stopnia, że – parafrazując jeden z tytułów dzieł Jeana Starobinskiego – mówi się właśnie o „wynalazku katastrofy” w XVIII wieku, choć oczywiście zapisy o katastrofach realnych i fikcyjnych pojawiały się w wiekach wcześniejszych i są bardzo dobrze, zwłaszcza przez historyków francuskich i szwajcarskich, udokumentowane. Wiek XIX, a szczególnie jego pierwsza połowa, nie przyciąga aż tak dużej uwagi badaczy jako dziedzic istotniejszego z tego punktu widzenia wieku poprzedniego.
4W rozważaniach osiemnastowiecznych, najłatwiejszych do sprawozdania, katastrofa wykształca się jako przedmiot refleksji globalnej, obejmującej prawidła istnienia świata. Każdy z wielkich autorów – Diderot, Wolter, Rousseau, Buffon, Lamarck, w Niemczech Humboldt i Kant – podaje swoją wersję rozumienia fenomenu katastrofy. Jak dobrze wiadomo, głównym, choć niejedynym, rozrusznikiem tej refleksji było wielokrotnie wspomniane trzęsienie ziemi i – wedle dzisiejszego określenia – tsunami, które zniszczyły Lizbonę w roku 1755, i później, w nieco mniejszym stopniu, choć jeszcze bardziej tragiczna w skutkach fala trzęsień ziemi w Kalabrii w latach 1783 i 1784, dobrze udokumentowana ikonograficznie, lecz w mniejszym stopniu „medialna”.
5Problem z mówieniem o katastrofie w wieku XIX polega między innymi na tym, że istnieje mocna, lecz niejasna kontaminacja między literaturą piękną romantyzmu a osiemnastowiecznymi teoriami katastroficznymi. Literatura romantyczna wykształca frenetyzm, wzmaga nastroje apokaliptyczne, wykorzystuje katastrofizm pochodzenia geologicznego do dyskursu metafizycznego, religijnego, mesjańskiego, społecznego. Przedstawia świat po katastrofie, która nastała (z historycznego punktu widzenia cezurą jest najczęściej Waterloo), i świat przed katastrofą, a w każdym razie przed wielką przemianą. Odczuwa już jako bliskie katastrofy przewidywane nawet na najodleglejszą przyszłość, tak jakby skracała czas historyczny, który ją od nich dzieli, i zarazem przeczuwa wielkie, być może katastrofalne przynajmniej w wymiarze zniszczeń – a niekiedy dobroczynne w wymiarze ostatecznych skutków – zdarzenia czające się za progiem, już dzisiaj, już jutro. Wydaje się, że uwarunkowanie od osiemnastowiecznych teorii katastrof, rozwijanych jeszcze na początku XIX wieku, jest większe, niż to zwykło się opisywać; jego możliwość przez chwilę nas tutaj zainteresuje.
Notes de bas de page

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.