4. Katastrofa romantyczna
p. 47-50
Texte intégral
1Niezwiązane w sposób konieczny z samymi fenomenami przyrody rozumienie katastrofy rozwinął wybitnie w całym swym dziele, a zwłaszcza w Szkicu o pochodzeniu języków i w Rozprawie o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi Jan Jakub Rousseau. U Rousseau cały proces historyczny ukazuje się w istocie jako naznaczony dążeniem do katastrofy. Jak pisał w swym komentarzu Jean Starobinski, „Ta źle rozpoczęta historia, której Rousseau przeciwstawiał ideał prawdziwej ugody społecznej, to właśnie nasza historia i źle się ona kończy. Stawanie się dziejów to proces powolnej degradacji zamieniający się w katastrofę”1. Katastrofa jest tu pierwotnym wydarzeniem, wokół którego historia zostaje zorganizowana jako system, niosąc przez swe długie trwanie ślady nieszczęśliwego początku.
2Takie historyczne podejście do katastrofy, powiązanie jej z procesem dziejowym, ustanowienie katastrofy i historii jako nierozłącznej pary, albowiem „w naturze nie ma «katastrof» ani tym bardziej «tragedii»”2, dla naszej rozmowy o polskim romantyzmie jest kapitalnej wagi. Kiedy mówimy „katastrofy romantyczne” z myślą o Polsce dziewiętnastowiecznej, w sposób oczywisty odnosimy to pojęcie do sytuacji historycznej, a nie do katastrof naturalnych lub transportowych, czy mówiąc szerzej – materialnych. „Pamięć romantyzmu jest pamięcią katastrofy – wiadomo o tym od samego początku kształtowania się prądów preromantycznych i romantycznych w Polsce” – tak zaczyna swoje studium Topika i pamięć. O romantycznych katastrofach – wczoraj i dziś3 Krzysztof Trybuś. W tym szczególnym przypadku, jakim jest naznaczona doświadczeniem zaborów i klęskami powstańczymi polska myśl romantyczna, opowieści o katastrofie łączą się bezpośrednio z najnowszymi dziejami, z historią rozbiorów i dziesięcioleci porozbiorowych i z aktualną wręcz polityką zaborców. Gdyby trzymać się tej fundamentalnej identyfikacji dziejów kraju z doświadczeniem klęski, należałoby powrócić do tematyki obfitującej w tysiące tysięcy komentarzy i interpretacji, i pisać de facto kolejną summę romantyczną o meandrach polskiej historii, o geopolityce, o błędach (i niewielkich sukcesach) polityki zagranicznej, o mesjanizmie itd. Katastrofa ukazywałaby się tu najczęściej jako termin czysto polityczny czy polityczno‑metafizyczny i choć, jak była mowa wyżej, szalenie trudno jest wyznaczyć granicę między użyciem metaforycznym i niemetaforycznym tego pojęcia, to zamknęlibyśmy się w sferze przede wszystkim symbolicznej, znakomicie już rozpoznanej.
3W poniższej antologii cytowane teksty będą mówiły raczej – raczej, gdyż są też wyjątki wiążące się ogólnie z posępnymi nastrojami kresu – o katastrofach naturalnych oraz katastrofach z nieświadomego działania ludzkiego, czyli takich, w których zaznacza się nie tyle wola człowieka, co jego nieuświadomiona wina – jak wina, dajmy na to, kapitana okrętu, który wpada na górę lodową w następstwie nieudolnej żeglugi. Oczywiście, gdy mowa o romantycznych katastrofach, trudno nie wspomnieć, choćby w samym Słowie wstępnym, o dziełach Malczewskiego, Krasińskiego, Mickiewicza, Słowackiego, będących, jak określa to Jerzy Fiećko, prekursorami dwudziestowiecznego katastrofizmu – tej polskiej literackiej spécialité de la maison.
4
Jerzy Fiećko odnosi pojęcie naszego „pierwszego” katastrofizmu przede wszystkim do takich utworów jak Maria, Nie‑Boska komedia, Reduta Ordona, Kordian; stosuje on do swych rozważań o romantycznym katastrofizmie avant la lettre jego opis pióra Małgorzaty Szpakowskiej. „Przez katastrofizm – pisze Szpakowska – rozumiem tutaj pogląd głoszący aktualną lub rychłą zagładę wartości uznawanych za szczególnie cenne. Określenie to jednak wymaga uściślenia. Nie wszelka bowiem zagłada i nie wszelkie wartości mogą wchodzić w grę. Proponowane określenie dotyczy tylko tych wartości, które uważane są za specyficznie ludzkie – a więc przede wszystkim wartości kulturowych (...) O katastrofizmie można mówić tylko w takim przypadku, jeśli zagrożenie odnosi się do wartości, które – wedle założeń danego systemu – są dla kultury konstytutywne”4. Jesteśmy tu blisko rozważań o statusie katastrofy Queneta i Berlioza jako faktu podważającego duchowe podstawy istnienia danej zbiorowości. Z tego punktu widzenia refleksja nad polskim przypadkiem dziejowym w kontekście pojęcia katastrofy nie mogłaby ominąć kulturowych konsekwencji rozbiorów, klęsk wojennych i powstańczych.
5Korzystając z szerokiego wachlarza użyć słowa „katastrofa” w dziewiętnastowiecznej polszczyznie, zwłaszcza tej prasowej, biorąc je niejako za praktyczną wskazówkę, rozluźniam ramy teoretyczne i antologię buduję, rzekłbym, poza wielką historią, niejako intuicyjnie. Jako, ujmijmy to tak, drugą część dyptyku, przy założeniu, że ta pierwsza, polityczno‑historyczna, została już napisana czy rozpisana na wiele książek. Pod wpływem ówczesnego rozumienia słowa wspominam o zdarzeniach, które z bardziej rygorystycznego punktu widzenia byłyby „tylko” wypadkami, przypadkami, nieszczęściami. Dlatego opieram się w dużej mierze na polskich – bezpośrednich bądź bardzo często będących przedrukami – przekazach prasowych i pamiętnikarskich z lat 1800–1863 (z niewielkimi wyjątkami dla paru utworów fabularnych polskich i zagranicznych użytych jako kontrapunkt). Przede wszystkim warto byłoby wejrzeć w codzienne doświadczenie nieszczęścia, w codzienne obcowanie z zagrożeniami, zobaczyć, jak to doświadczenie było opisywane, dokumentowane, przekazywane. W sposób oczywisty codzienność, zwłaszcza ta „krajowa”, dostarcza tu całkiem innego materiału do badań i odbiera katastrofie jej historiozoficzny wymiar, jaki znajdujemy w wielkich, a w każdym razie istotnych dla nas dziełach romantyzmu.
6Z ogromu materiału wybieram ledwie cząstkę, która mogłaby służyć za podstawę dla dalszych badań. Przypadki tego, co wydawało się ludziom godne odnotowania, ich codzienne, niekiedy dramatyczne, niekiedy tragikomiczne przeżycia, sytuacje, przygody, które na chwilę wytrącają ich z przyjętego trybu istnienia.
7W tej bardzo wstępnej prezentacji tematyki katastroficznej, zawartej w antologii, najbardziej interesuje mnie, jak wspomniałem, materialny wymiar katastrof, fizyczny konkret, nawet kiedy poddany on zostaje, jak biblijny potop – przez romantyków uznawany za wydarzenie geologiczne – procesom literackiej i ideowej metaforyzacji. Jeśli więc w dalszej części tych uwag wstępnych będzie pokrótce mowa o różnych ideach związanych w taki czy inny sposób z katastrofami i tym, co nazywano wówczas katastrofizmem, to tylko po to, by przypomnieć o więziach łączących idee z obrazem, przywołać zjawiska naturalne, które pisarze, myśliciele, poeci reinterpretują w perspektywie dziejowej, zarysować przestrzeń „między historią naturalną a wyobraźnią historyczną”5 i polityczną.
Notes de bas de page
1 Jean Starobinski, Rousseau, Oeuvres, Paris 1964, t. 3, s. LXVII, por. Stéphane Pujol, L’Histoire comme catastrophe selon Rousseau, w: Invention de la catastrophe au XVIII siècle, s. 91–109.
2 Hayden White, Zdarzenie historyczne, w: tegoż, Proza historyczna, przeł. Rafał Borysławski, Kraków 2009, s. 260; por. Marek Zaleski, Katastrofa jako metafora, czyli historia afektywna, s. 270–271.
3 Krzysztof Trybuś, Topika i pamięć. O romantycznych katastrofach – wczoraj i dziś, w: Katastrofizm polski, s. 289.
4 Małgorzata Szpakowska, Światopogląd Stanisława Ignacego Witkiewicza, Wrocław 1976, s. 38–39, cyt. za: Jerzy Fiećko, Katastrofizm romantyków: Malczewski, Mickiewicz, Krasiński, Słowacki. Krótki kurs, w: Katastrofizm polski, s. 59.
5 Por. Elżbieta Dąbrowicz, Potop. Między historią naturalną a wyobraźnią historyczną (1795–1830), w: Katastrofizm polski, s. 9–29.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.