2. Słowo „katastrofa”
p. 27-38
Texte intégral
1Zacznijmy wszak od samego słowa. Jak pisze Michael O’Déa, „Historia i semantyka słowa catastrophe przywodzą na myśl powieść kryminalną: czytelnik odnosi częstokroć wrażenie, że dysponuje wszystkimi koniecznymi wskazówkami, a jednak odczytując je w kółko, nie może odnaleźć tajemnego porządku, który wszystko by wyjaśnił”1. Opinia zrozpaczonego cokolwiek badacza znajduje uzasadnienie nie tylko w dziejach francuszczyzny; równie dobrze można tak skomentować polskie losy tego słowa. Owszem, dają się zauważyć pewne prawidłowości, charakterystyczne również dla użycia słowa w języku francuskim, za którego pośrednictwem trafiło ono w nowym rozumieniu do innych języków europejskich, przede wszystkim stopniowe odchodzenie od jego ograniczonego znaczenia, związanego wcześniej wyłącznie z poetyką greckiej tragedii. Uderza, że słowo „katastrofa” potrzebowało bardzo wiele czasu, by zaczęto go używać w jego dzisiejszym, szerokim, a nie w wąskim pojęciu; a nawet, jak za chwilę zobaczymy, w pojęciu jeszcze szerszym niż dzisiejsze.
2Grand Dictionnaire Larousse’a, ważny punkt odniesienia dla dziewiętnastowiecznej francuszczyzny, odnotowuje, podobnie jak równie fundamentalny słownik Littrégo, owo pozaliterackie, czyli szersze znaczenie dopiero w drugiej połowie XIX wieku, stwierdzając, że odniesienie do greckiej tragedii właściwie przestało funkcjonować, gdyż słowo catastrophe powszechnie rozumiane jest już inaczej, jako malheur décisif – ‘fatalne wydarzenie o nieszczęsnych skutkach’. Mamy rok 1867, co znaczy, że – biorąc pod uwagę wolną pracę młynów słownikowych – to nowe powszechne użycie ma już za sobą dobrych kilkanaście, a raczej kilkadziesiąt lat; aby jakieś pojęcie dostało się do słownika, musiało wówczas być mniej lub bardziej masowo znane przez długi, dłuższy niż w praktyce dzisiejszych słowników, okres. Powolne przerzucanie pojęcia na wydarzenia realne, jak pożary, trzęsienia ziemi czy zatonięcia statków, trwało względnie długo, dłużej niż przyswajanie innych neologizmów osiemnastowiecznych jak revolution czy bouleversement, powiązanych wcześniej, zanim weszły na trwałe w skład najistotniejszego słownictwa politycznego, z astrologią i geologią.
3
Wróćmy do samego początku. Grecki źródłosłów kata, określający kierunek w dół, naprzeciw, pod, i strophe – przynoszący ideę obrotu, wskazuje na ruch sprowadzający nas gdzieś nisko, strącający z poziomu, na którym tkwimy. Pojęcie „katastrofa”, używane już w wieku szesnastym, na przykład przez Rabelais’go, przyjęło się w siedemnastowiecznej poetyce tragedii; oznaczało jej ostatnie, koronujące w sposób logiczny, konieczny, choć niekoniecznie przewidywalny lub domyślny, zdarzenie, w wyniku którego rozstrzygał się – na ogół nieszczęśliwie – los bohatera2.
4Związek słowa z praktyką literacką pozostaje przez samą cząstkę „strofa” ewidentny, choć od bardzo dawna nie jest już z terminem literackim kojarzony. We francuszczyźnie możliwość innego niż literackie użycia pojawia się pod koniec XVII wieku; przez metaforę zaczyna się mówić o nieszczęśliwym końcu; „jego życie skończyło się dziwną katastrofą”, odnotowuje wiodący dykcjonarz Furetière’a z tamtego okresu, co oznacza: przydarzyły mu się jakieś szczególne wypadki. Furetière dopowiada, że to skojarzenie wiąże się bezpośrednio z dramatem scenicznym, gdyż sztuka dramatyczna (autor żyje w złotym wieku francuskiej tragedii) w takie wypadki obfituje. W bliższym naszemu dzisiejszemu pojęciu ma swą premierę w Listach perskich Monteskiusza. Termin teatralny wciąż przeważa, warto jednak zauważyć, że posługują się nim gazety relacjonujące trzęsienie ziemi w Lizbonie w roku 1755, używa go Wolter, także w Kandydzie, gdy mowa o nagłym, bulwersującym zdarzeniu politycznym, czyli w tym przypadku morderstwie władcy. Słowo, które powoli zaczyna być wówczas stosowane do rzeczywistości politycznej, nosi wciąż ślady swego pierwotnego uzusu: chodzi o fakt, w wyniku którego coś może się na koniec, często gwałtownie – podobnie jak w tragedii greckiej czy siedemnastowiecznej – zmienić, na ogół (choć nie bezwarunkowo) na gorsze. Wydaje się w każdym razie, że niemal od początku XIX wieku dzisiejsze, rozszerzone użycie tego słowa jest powszechnie we Francji akceptowane już na poziomie tytułów publikacji, skoro znalazłem je choćby w tytule opracowania z roku 1815 o powrocie Napoleona i ucieczce Ludwika XVIII, czy w tytule książki o epidemiach (catastrophe épidemiologique) wydanej w Paryżu w roku 1824. Pojawia się też na przykład w książce o podróży do Rosji, gdy mowa o odwilży w 1829 roku i tragicznych roztopach, które po niej nastąpiły; w okresie tym w prasie francuskiej można znaleźć bardzo wiele podobnych zastosowań.
5Warto zauważyć przy okazji, że etymologia pojęcia „katastrofa”, jakiego używamy od tamtych czasów, idzie wbrew dominującej prawidłowości leksykalnej: literackie pojęcia biorą się zazwyczaj z praktycznego życia, z doświadczenia codzienności, np. wers oznaczał wpierw skibę ornej ziemi. Natomiast w tym przypadku kierunek się odwrócił, pojęcie „katastrofy” wydostało się z leksykonu poetyki i rozszerzyło swe znaczenie na rzeczywistość, by tak rzec, powszechnego użytku, zacierając przy tym swe literackie pochodzenie3.
6Tak działo się w języku francuskim i tak, a w każdym razie podobnie, jeśli nawet nie intensywniej, słowo szukało swego nowego miejsca w polszczyźnie. Oczywiście i w naszym polskim przypadku zastanawia, że jego użycie w mowie i piśmie potrzebowało aż tyle czasu, by wkroczyć do słowników. Czy raczej to, że oba znaczenia, jedno ściśle związane z poetyką oraz to drugie, luźniejsze, wyzwolone od poetyki i często metaforyczne, przeplatały się, łączyły i rozdzielały dłużej niż we francuszczyźnie, bo aż do początków XX wieku. Zauważmy przy tym, że chociaż słowu „katastrofa” odchodzenie od jego pierwotnego znaczenia zajęło ponad półtora wieku, to jego wędrówka trwa do dzisiaj; referencje słowa wciąż się w wyniku kolejnych niezwykłych zdarzeń – jak wspomniany zamach na World Trade Center – przemieszczają.
7W polszczyźnie wędrówka ta nabrała przyspieszenia już około lat 20. XIX wieku. Słowa używano coraz częściej na oznaczenie nikłego dość zdarzenia, które poszło nie po czyjejś myśli. Dzisiejsze żartobliwe czy przesadne określanie mianem katastrofy najmniejszego drobiazgu: Katastrofa! – wołamy, gdy spóźnimy się na pociąg czy upuścimy stertę talerzy, ma swoje źródła już w tamtej dawnej polszczyźnie, zwłaszcza tej, jeśli wolno uczynić takie rozróżnienie, krajowej. U Mickiewicza słowo „katastrofa” pojawia się ledwie dwa razy. Słownik Wileński Orgelbranda z roku 1861 podaje dość enigmatyczną, a w każdym razie zwięzłą definicję: katastrofa – „wypadek nadzwyczajny (z grec.)”. Słownik Warszawski z roku 1902 na pierwszym miejscu wciąż odnotowuje jego pierwsze, retoryczne znaczenie („w dramacie – rozwiązanie węzła intrygi, przełom”), a dopiero w kolejnym podaje definicję bliską dzisiejszej („wypadek nadzwyczajny, straszny, niespodziany lub przewidywany, mający wpływ na losy człowieka, narodu albo ludzkości”). Słownik francusko‑polski Wojciecha Kazimirskiego wydany w roku 1849 pod hasłem catastrophe notuje odważniej: „katastrofa, tragiczny koniec – klęska, nieszczęście”. Jeszcze odważniejsza jest prasa krajowa wraz z drukowaną w niej drugorzędną i trzeciorzędną literaturą, która najszybciej wprowadza nowe znaczenia; wyraźnie potrzebuje ona udramatyzowania przekazywanych informacji. Zabawnie sparodiował to piętnastoletni Fryderyk Chopin w imitacjach gazet, pisanych dla rodzinnej uciechy, kiedy to poważnym wypadkiem staje się na przykład utopienie się drobiu w stawie.
8Z drugiej strony widać, że niektóre ówczesne zastosowania słowa dzisiaj są rzadsze lub wypadły z użycia, mimo że sami mamy nadal skłonność do beztroskiego posługiwania się nim. Na przykład w prasie dziewiętnastowiecznej szafowano pojęciem „katastrofy” w odniesieniu do spraw kryminalnych, gdy dochodziło do jakiegoś aktu przemocy czy wypadku związanego z przestępstwem, otrucia męża4 choćby czy wyrzucenia kochanki w afekcie przez balustradę mostu i skoku samobójczego samego mordercy5. Katastrofą nazywa się też postradanie przez kogoś zmysłów6, próbę samobójczą czy utratę głosu przez aktorkę podczas występu scenicznego7 albo fakt, że zapodziały się jej suknie szykowane na spektakl8. „Rozmaitości” z roku 1829 informują z kolei o operacji raka piersi po dokonaniu hipnozy na pacjentce, która po obudzeniu „dowiedziawszy się, że już minęła tak okropna dla niej katastrofa, niezmiernie z tego była uradowana”9.
9
Słowo, kiedy już uwolniło się z retorycznego pancerza, zaczyna harcować, doklejać się, gdzie można; z czasem coraz więcej indywidualnych przypadków, drobiazgów z życia jest nazywanych katastrofą. Kiedy Edward Odyniec nie może odnaleźć pojazdu z Mickiewiczem, bo na chwilę wyskoczył rozmienić pieniądze, a przyjaciel ruszył dalej, też krzyczy – ze śmiechem – o „przykrej katastrofie”10. O katastrofie jako niezamierzonej gafie towarzyskiej – pojawieniu się w sukni czarnej zamiast jasnej – będzie opowiadała Paulina Wilkońska11. Użycie ludyczne pojawia się wszak dość wcześnie. W roku 1818 Karol Surowiecki posługuje się nim w swej humoresce, grożąc braciom filozofom: „wasza zagorzała logikomania mnie alarmuje, wróżąc jakąś fatalną katastrofę, któraby mogła wasze piękne imiona podać na dyskrecyą krytyków, i zaczernić w Historyi (...)”12; widać, że słowo wyzwala się już z konkretnego odniesienia i że gra się nim na różne literackie sposoby. Katastrofa może okazać się już „komiczna”, co oznacza, że ze słowa obcego staje się pełnoprawnym słowem polskim, z którym wolno coraz dowolniej sobie poczynać. W dziełku Ludwika Sztyrmera Światło i cienie: powieść nieboszczyka Pantofla słowo występuje parokrotnie, za każdym razem w znaczeniu „lekkim”, na określenie zdarzenia niezbyt przyjemnego, nie po myśli głównych bohaterów, podobnie jak w powieści autorstwa Sylwestra Wężyka Grozy Hrabia Ścibor na Ostrowcu, w której „smutną katastrofą” są rodzinne „walki, które zniszczyły wszelkie dostatki i kredyt tak zamożnego domu”13. Bardzo charakterystyczna dla tego sposobu wykorzystania słowa będzie scena z utworu Michała Grabowskiego Stanica hulajpolska: „Złowionej na tym uczynku ojcowska ręka wymierzyła natychmiast silny policzek, i stary sknera znajdując przecie na kim spędzić złość i nieukontentowanie, któremi był trawiony, biorąc za plecy córunię, wepchnął ją niełagodnie do izby. Boleśnie zmieszała Stanisława ta katastrofa kochanki. Obejrzał się na około, czy też przynajmniej szyderczego wzroku uszła ta jej przygoda”14.
10
Można zatem mówić wręcz o skrajnym rozszerzeniu pola semantycznego. Tak jakby słowo, kiedy już tylko się zasymilowało, zaczęło obsługiwać jak najwięcej okoliczności, by nadać im właśnie bardziej dramatyczny charakter. Widać jednak zarazem, i to jest ciekawe, że w prasie literackiej i wysokiego, i niższego lotu utrzymuje się jeszcze mocno jego teatralne rozumienie. Powyższe przykłady ludycznego zastosowania pozostają wciąż, choć jest ono swobodne, w orbicie pierwotnego znaczenia; dzieje się tak, jakby przez słowo „katastrofa” teatr promieniował na życie, czy raczej jak gdyby życie nabierało dzięki niemu większej – dramatycznej, niekiedy tragicznej – wyrazistości. Wydaje się zatem, że pojęcie katastrofy wciąż w dużej mierze przenika przez osmozę z języka kultury w rzeczywistość pozaliteracką, pozwalając ujmować czyjeś realne doświadczenia w kategoriach bardziej widowiskowych.
11W recenzjach teatralnych słowo jest wciąż w użyciu; „publiczność ze ściśnionem sercem oczek[uje] okropnej katastrofy”15; jedne są lepsze, inne gorsze, na przykład „katastrofy u p. Wiktora Hugo bynajmniej nie są rozmaite”, jak stwierdza wytrawny recenzent16. W polemicznej recenzji ze sztuki teatralnej jeszcze z roku 1854, zamieszczonej w „Dzienniku Literackim”, inny krytyk używa słowa wielokrotnie, w tradycyjnym teatralnym rozumieniu, nie mogąc wybaczyć autorowi wystawianej sztuki aż trzykrotnego posłużenia się „katastrofą” w swym utworze: „Widać, że autor czuł niedostatek sytuacyj dramatycznych w ciągu sztuki, kiedy aż trzy ogromne katastrofy zgromadził na sam koniec, katastrofy któremi trzy możnaby odzielić tragedye i jeszcze w każdej byłoby dosyć. Ależ wszelka katastrofa, kiedy od początku sztuki nie snuje się jak nić czarna w złotej tkance życia, choćby najniespodziewańsza, nie robi wrażenia, jak nie robią w Liście Żelaznym aż trzy ogromne katastrofy: apoplexya, widmo, piorun”17. Podobnych przykładów w prasie literackiej pierwszej połowy stulecia znajdziemy dużo – katastrofa „teatralna” jest tu pojęciem wciąż powszechnie używanym i zrozumiałym.
12W 1853 roku Kazimierz Bujnicki ostatni rozdział w książce Nowa wędrówka po małych drogach. Szkice obyczajowe tytułuje następująco: „Powrót syna marnotrawnego. Katastrofa”18. Użycie słowa wydaje się dwuznaczne: Zygmunt wraca, by uzyskać błogosłowieństwo na ślub; wiara go już dawno opuściła, a wybranka nie jest dość wysoko urodzona. W trakcie dworskiej zabawy jego matka skacze do rzeki ratować córkę, która przez zagapienie do niej wpadła. Obie przeżyją, lecz matka jakiś czas później na skutek komplikacji powypadkowych umrze. Konając na rękach syna, słyszy od niego wyznanie wiary; w chwili agonii matki dochodzi do nawrócenia syna. Czy katastrofą jest śmierć matki, czy raczej „literacka” nagłość zdarzeń, które przynoszą nieoczekiwanie i śmierć, i zarazem przemianę dzięki nawróceniu się syna? Sądzić można, że to pierwsze, lecz nie jest to całkiem oczywiste; „katastrofa” jest tu już całkiem prywatna, lecz nadal pozostaje w orbicie poetyki teatralnej.
13Przykład ten potwierdza, że bardziej niż o przemianie znaczenia, przejściu od sceny teatralnej na miejską ulicę, mówić trzeba o – jak to nazwałem wyżej – jego promieniowaniu. Dlatego oba zastosowania mogą przez dziesięciolecia ze sobą współistnieć; dlatego w doświadczeniu codziennym katastrofą może się okazać „apopleksja, widmo, piorun”, a nie tylko coś bezwględnie wielkiego, jak klęska żywiołowa czy katastrofa transportowa. Katastrofą może też być określane po prostu wydarzenie na ogół smutne, fatalne, lecz ostatecznie tylko codzienne. „(...) opowiedziały mi smutną katastrofę i co było jej powodem”19 – wspomina Julian Horoszkiewicz swój powrót do domu po latach nieobecności, gdy siostry informują go o śmierci ojca. To są bardzo prywatne użycia; pojęcie katastrofy zaczyna odrywać się od podmiotu zbiorowego i funkcjonować w polszczyźnie w takim indywidualnym zastosowaniu mniej więcej pod koniec lat 20. stulecia. Na początku jeszcze w pojedynczych przypadkach, jaskółkach zwiastujących późniejszy jego rozkwit. Jest ono już rozpowszechnione w latach 30., a później całkiem znormalizowane, na przykład Kazimierz Chłędowski opis pożaru, który zniszczył majątek jego ojca w Równem w roku 1865, zaczyna w swoim pamiętniku od zdania: „Tego dnia przed moimi egzaminami zaszła ciężka katastrofa w Równem, która nas pogrążyła w prawie zupełną materialną ruinę”20. Widzimy tu już bardzo typowe prywatne – i bardzo tym razem poważne – doświadczenie słowa.
14
Jednak koniecznie trzeba stwierdzić, że w pierwszej połowie wieku pojęcie „katastrofa” w ujęciu pozaretorycznym i metaforycznym odsyła przede wszystkim do zdarzeń zbiorowych czy mających wpływ na życie zbiorowości. W miarę możliwości dokładny przegląd prasy pierwszej połowy stulecia wskazuje na idące w tysiące użycie słowa; w zdecydowanej większości wypadków chodzi o jakieś niefortunne zdarzenie polityczne, militarne (choćby przegrana bitwa czy porażki nadchodzące: „wojsko francuskie doczeka się jeszcze wielkich katastrof, zanim dopadnie Renu”21) czy tak lub inaczej związane z polityką; funkcjonuje już zbitka „katastrofa polityczna”. „(...) co chwila spodziewano się wybuchu ważnej katastrofy”22 – informuje na przykład „Gazeta Codzienna” z myślą o możliwym buncie ludności podczas zamieszek w Syrii. Używa się w kontekście militarnym takich określeń jak „rozstrzygnąć katastrofę”, „sprowadzić umyślnie katastrofę”, „spodziewać się ważnej katastrofy”, „oczekiwać ważnej katastrofy”, „wystawić się na katastrofę”, „urządzić katastrofę”.
15Po raz pierwszy – na ile udało mi się to sprawdzić – słowa w kontekście militarnym użyto w prasie codziennej w roku 1807. „Gazeta Warszawska”, roztrząsając podejście różnych państw do prawa morskiego, krytykuje postawę Anglii. „I czyliż to wtenczas, gdy Anglia miała potrzebę łagodzić umysły, rozdrażnione przez nadużycie obraźliwe swego prawa morskiego, gdy czuła potrzebę utrzymania wszystkich panujących przy niepodległości, zastraszać należało ląd stały przez krwawą katastrofę i usiłować pociągnąć niektóre Państwa do upadku?”23. Tydzień później ta sama gazeta stwierdza, że działania rządzących doprowadzą Anglię do „nieuchronnej katastrofy”. Katastrofa może jeszcze oznaczać – to wciąż echo znaczenia teatralnego – istotny obrót rzeczy („odmieniające się katastrofy dzisiejszego czasu”24), ale umacnia się wymowa jednoznacznie negatywna – w użyciu jest już zbitka „krwawa katastrofa” oraz „fatalna katastrofa”; katastrofa oznacza teraz bezpośrednio groźne zdarzenia, nieszczęście, klęskę istotną dla jakiejś zbiorowości. Zwłaszcza w odniesieniu do najnowszych dziejów Polski mówi się expressis verbis o katastrofie, jaką były rozbiory. Słowo „katastrofa” dotycząca losów Polski i nieudanego powstania listopadowego pojawia się częściej w pamiętnikach, zwłaszcza tych pisanych po roku 1850. I tak na przykład Jan Nepomucen Janowski w swych Notatkach autobiograficznych 1803–1853 jeden z rozdziałów opowiadających o przeżyciach po upadku powstania listopadowego tytułuje po prostu: „Po katastrofie”. Ale już w roku 1815 „Gazeta Lwowska” używa sformułowania „katastrofa Polski”25.
16
Natomiast trwałe powiązanie pojęcia katastrofy z klęską naturalną pojawia się, jak się wydaje, później, dopiero w latach 30.; wymiennie używa się wciąż wcześniejszych określeń typu „plaga”, „smutne nieszczęście”, ewenutalnie „klęska”. Pierwsze odnalezione przeze mnie wzmianki w tym rodzaju dotyczą epidemii cholery w Grecji w roku 1829 oraz trzęsienia ziemi w Ameryce Południowej z roku 1834. „W Listopadzie zagrażało znowu półwyspowi powietrze w Kalamacie powtórną katastrofą; ale wojownicy francuscy wezwani przez swego sławnego wodza, opuścili kwatery i ponoszą pod dowództwem Jenerała Higonet niewygody i niebezpieczeństwa, rozciągnęli kordon zdrowia, dostarczyli mnóstwu nieszczęśliwych żywności i odzież, i w przeciągu kilku dni wytępili zaród okropnej zarazy”26. W tym samym mniej więcej czasie katastrofą zaczynają być nazywane pożary i wypadki (częściej mówiono „przypadki”) komunikacyjne; przede wszystkim morskie, a później oczywiście również kolejowe.
17Wiele gazet w sierpniu 1842 roku i przez kolejne tygodnie informuje dokładnie o „katastrofie Xcia Orleanu” (którą miał przewidzieć Towiański). Odejściu księcia w wielu artykułach słowo „katastrofa” towarzyszy niezmiennie. Obejmuje ono zarówno możliwe, niewyobrażalne skutki polityczne jego nagłej śmierci, jak i samo tragiczne zdarzenie – książę zginął w wyniku wypadku powozu. Wiele wypadków, nie tylko transportowych, jest już tak określanych; mogą być to wybuchy gazu, tratowanie się ludzi podczas jakiegoś zgromadzenia, gdy dochodzi do paniki. Ale też katastrof obawiają się giełdy, „zwłaszcza gdyby podwyższenie kursów nastąpiło”27.
18
Na koniec tego krótkiego przeglądu trzeba cofnąć się jeszcze dalej w czasie, by przypomnieć rzecz bodaj najważniejszą, to mianowicie, że bardzo istotny wkład w popularyzację słowa „katastrofa” wniosły nauki geologiczne. W drugiej połowie XVIII wieku upowszechnia się określenie biblijnego Potopu jako – tak jest u Woltera – catastrophe universelle, katastrofy powszechnej, na skalę światową. Po raz pierwszy taka kwalifikacja Potopu pojawia się u angielskiego teologa Thomasa Burneta w roku 1684; słowo „katastrofa” oznacza w obu przypadkach ‘wstrząs, przeogromne zdarzenie’. W różnych badaniach geologicznych biorących pod uwagę biblijny Potop będzie ono nabierało coraz większego i coraz bardziej autonomicznego znaczenia, aż wreszcie, jak u Cuviera, da asumpt do całej teorii katastrof, zwanej – na długo przed tym, zanim po to pojęcie sięgnęło literaturoznawstwo – katastrofizmem i zakładającej, że kolejne epoki w dziejach ziemi powstają niejako ex nihilo, gdyż następują po wielkich katastrofach niszczących dotychczasowe życie organiczne.
19Należałoby więc dopisać ciąg dalszy powyższej hipotezy o przenikaniu się różnych obszarów znaczeń: prasowe użycie pojęcia i jego spopularyzowanie wyraża także inne przeniesienie, jakie się dokonało w pierwszej połowie XIX wieku. Pojęcie katastrofy krąży w powietrzu; należy na początku wieku najpierw do świata wielkich idei naukowych, związanych z naukami o Ziemi, w którym, wyniesione z teatru, wykorzystywane jest przez geologię, a następnie historiozofię dla rozmowy o prawidłowościach dziejowych. Wkrótce zaczyna przenikać do świata spraw codziennych także dlatego, że tu i teraz język spraw doraźnych asymiluje to modne wyższe rozpoznanie rzeczy.
20Do nauk Cuviera za chwilę wrócę, teraz jeszcze dalszych słów kilka o zasięgu pojęcia i ustanowieniu katastrofy jako przedmiotu badań historycznych.
Notes de bas de page
1 Michael O’Déa, Le mot catastrophe, w: L’Invention de la catastrophe au XVIII siècle. Du châtiment divin au désastre culturel, études publiées sous la direction de Anne‑Marie‑Faivre et Chantal Thomas, postface de Jean‑Pierre Dupuy, Genève 2008, s. 35.
2 Allesandra Lukinovich pisze na temat omawianego słowa: „Czy katastrofa jest konkluzją tragicznego działania, zwykłym zdarzeniem zdolnym rozwiązać niejasną sytuację sceniczną (...) czy odsyła raczej do etycznej i religijnej stawki tragicznego spektaklu, do chwili, w której dokonuje się nieodwracalny przewrót, z którego wynurzą się prawda i siła narzucające się z nieuniknioną oczywistością? W każdym razie najbardziej ogólny sens greckich katastrephô i katastrophê mówi o zniszczeniu, dojściu do kresu i konkluzji. Czasownik i rzeczownik odsyłają do punktu zerwania, do punktu zwrotnego, choć nie należy koniecznie rozpatrywać tego zerwania i tego zwrotu w związku z tym, co ma powstać i co ma wyniknąć”, cyt. za: Serge Margel, Le Grand Déluge, w: Scénario catastrophe, sous la direction de Christian Delécraz et Laurie Durussel, Genève 2007, s. 79.
3 Wykorzystuję uwagę, którą podzielił się ze mną Aleksander Nawarecki.
4 Gazeta Krakowska, 24 marca 1845 roku.
5 Gazeta Warszawska, 29 października 1837 roku.
6 Gazeta Lwowska, 16 stycznia 1845 roku.
7 Rozmaitości, 23 lipca 1836 roku.
8 Świat Dramatyczny, poszyt 7, 1839.
9 Rozmaitości, 5 lipca 1829 roku.
10 Antoni Edward Odyniec, Listy z podróży, opracował Marian Toporowski, wstępem poprzedziła Maria Dernałowicz, Warszawa 1961, t. 1, s. 309.
11 Paulina Wilkońska, Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie, opracowała Zofia Lewinowa, pod redakcją Juliusza W. Gomulickiego, Warszawa 1959, s. 60.
12 Karol Surowiecki, Eklektyk. Zimno‑krwisty filozof, b.m.w. 1818, s. 6.
13 Sylwester Wężyk Groza, Hrabia Ścibor na Ostrowcu: powieść z pierwszych lat XIX wieku, Warszawa 1848, s. 96.
14 Michał Grabowski, Stanica hulajpolska, Warszawa 1900, t. 3, s. 45.
15 Gazeta Warszawska, 18 sierpnia 1839 roku.
16 Świat Dramatyczny 1840, t. 4, poszyt 3.
17 Dziennik Literacki, 25 lutego 1854 roku.
18 Kazimierz Bujnicki, Nowe wędrówki po małych drogach. Szkice obyczajowe, Wilno 1953, t. 2.
19 Juliusz Horoszkiewicz, Notatki z życia, opracował, wstępem i przypisami zaopatrzył Henryk Wereszycki, Wrocław–Kraków 1957, s. 202.
20 Kazimierz Chłędowski, Pamiętniki, Kraków 1957, t. 1, s. 179.
21 Gazeta Lwowska, 12 grudnia 1813 roku.
22 Gazeta Codzienna, 18 sierpnia 1836 roku.
23 Gazeta Warszawska, 24 listopada 1807 roku.
24 Gazeta Lwowska, 2 kwietnia 1813 roku.
25 Gazeta Lwowska, 7 września 1815 roku.
26 Gazeta Lwowska, 21 września 1829 roku.
27 Gazeta Codzienna, 4 października 1836 roku.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.