• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15440 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15440 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Granice kontroli
  • ›
  • Panoptykon
  • ›
  • 8. Rozpacz totalnej samotności
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Samotność w tłumie Wydajne ciała Krytyczna fenomenologia panoptyzmu Małe światy skazańców Notes de bas de page

    Granice kontroli

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    8. Rozpacz totalnej samotności

    p. 122-140

    Texte intégral Samotność w tłumie Wydajne ciała Krytyczna fenomenologia panoptyzmu Małe światy skazańców Notes de bas de page

    Texte intégral

    1Nieweryfikowalne i wszechobecne spojrzenie, któremu towarzyszy akuzmatyczny głos władzy, są kluczowymi, ale nie jedynymi technikami, które miały zapewnić inspektorowi pełną kontrolę nad więźniami Panoptykonu. Jeremy Bentham zakładał, iż poprawa skazańców będzie wymagać dużo czasu i cierpliwości. Jak sam nie bez cienia goryczy zanotował, „lata zajmie osiągnięcie tego celu” (pi 75). Zasadniczym zadaniem Panoptykonu było „produkowanie natychmiastowego podporządkowania” (pi 75), dlatego też zgodnie z zasadą wydajności uznał, że należy szczególnie zintensyfikować wszelkie prowadzące do tego środki. Zastosował techniki kontroli i dominacji w możliwie jak największym natężeniu, żeby zwiększyć szybkość pracy panoptycznej maszynerii1. Obok reżimu skopicznego i audialnego wprowadził złożony system kontroli skazańców poprzez separację i rozbicie przestrzeni. Chciał w ten sposób wzbudzić w więźniach poczucie bezradności i bezsilności, a co za tym idzie, również ich podporządkowanie wobec zasad oraz woli rozumu. Przyspieszenie procesu poprawy, zgodnie z założeniami kapitalistycznego utylitaryzmu, przynosiło także dodatkową korzyść finansową. Krótsze wyroki obniżały przecież koszty funkcjonowania systemu penitencjarnego.

    2 W tym celu Bentham opracował niezwykle drobiazgowy sposób przestrzennej izolacji więźnia, którego elementem zasadniczym była oczywiście pojedyncza, więzienna cela. Nie było to jednak jedyne rozwiązanie projektowe. Wraz z upływem czasu podjął dość zaskakującą decyzję o rozluźnieniu surowego reżimu radykalnej architektury na rzecz zdecydowanie bardziej miękkich strategii kontroli i inwigilacji, które osłabiały rolę inspektora. Odstąpił w ten sposób od fundamentalnej zasady leżącej u podstaw technik władzy zastosowanych w przypadku projektu panoptycznego, a więc założenia, iż totalna intensyfikacja i natężenie środków kontroli i dyscypliny prowadzi do pełniejszego i skuteczniejszego podporządkowania.

    Samotność w tłumie

    3Tłum, czyli niezróżnicowana masa ludzi zgromadzona na stosunkowo małej powierzchni, stanowił poważne wyzwanie dla rozumu dyscyplinarnego. Bentham postrzegał bowiem zbiegowisko i motłoch jako zjawiska zbyt gwałtowne, których dynamikę trudno przewidzieć, a co za tym idzie – także kontrolować. Możliwość uformowania się tłumu oznaczała dla sprawujących władzę ciągły stan niepewności, gdyż w zasadzie w każdej chwili mogły wybuchnąć gwałtowne zamieszki. Dlatego też tłum to przede wszystkim chaos zagrażający wewnętrznemu porządkowi w Panoptykonie i bezpieczeństwu, a więc wyzwanie rzucone autorytetowi mistrza. Bentham obawiał się także zaraźliwości moralnej. Uważał, że zatwardziali przestępcy będą demoralizować nowych więźniów. Jednostka, przebywając w tłumie, szuka przecież aprobaty otoczenia i dąży do nawiązania nowych przyjaźni. W sytuacji, gdy otoczenie stanowią przestępcy, proces poprawy moralnej może zostać skutecznie zablokowany. W każdej grupie znajdą się ludzie naznaczeni jakąś skazą, którzy będą się wzajemnie wzmacniać i uodparniać na wstyd, a co za tym idzie, także na dyscyplinującą moc spojrzenia. Oprócz tego, pisał Bentham, przebywanie w tłumie wyklucza namysł (reflection) (pii 138), a żal i pokuta mogą zrodzić się jedynie w samotności.

    4Wiadomo, że angielski filozof podziwiał opublikowaną w 1777 r. pracę Johna Howarda The State of Prisons in England and Wales, a jej autora wielokrotnie nazywał swoim przyjacielem2. Już w A View of the Hard Labour Bill (1778) odnaleźć można liczne uwagi i pochlebne komentarze odnoszące się do tego dzieła. Howard, pojmany podczas wojny siedmioletniej (1756–1763), spędził kilka miesięcy we francuskich więzieniach, zanim powrócił do ojczyzny w ramach wymiany jeńców3. Prawdopodobnie właśnie to osobiste doświadczenie sprawiło, iż poświęcił znaczną część swojego życia reformie więziennictwa. Był zdeterminowany do tego stopnia, że przeprowadził nawet wizytację każdego więzienia znajdującego się na terytorium Anglii i Walii. W efekcie powstał raport, w którym surowo krytykował sposoby zarządzania placówkami oraz warunki, w jakich przetrzymywano więźniów. Za podstawowy błąd uznał brak jakichkolwiek zasad klasyfikacji skazanych. Władze więzienia nie interesowały się w ogóle stopniem demoralizacji osadzonych czy też rodzajem popełnionych przez nich czynów. Nikt nie zwracał uwagi na to, czy więzień popełnił przestępstwo pierwszy raz, czy też jest już recydywistą. Dochodziło zatem do sytuacji, kiedy wspólnie zamykano morderców i dłużników. Nie stosowano nawet tak podstawowych kryteriów podziału jak płeć czy wiek. Howard wielokrotnie widział, jak w tych samych salach przebywali mężczyźni, kobiety i dzieci. W jednym z więzień był świadkiem gorszącej sceny, kiedy to jeden z wykolejonych przestępców opowiadał o swoich występnych przygodach gromadce zasłuchanych w nim nastolatków4. Na domiar złego zdarzało się, że więźniowie pozostawali przez długi czas bez żadnego nadzoru ze strony strażników. W tym czasie dopuszczano się niezliczonych aktów przemocy, także o charakterze seksualnym. Wskazywał również na panujące tam fatalne warunki sanitarne. W okresie, kiedy prowadził kontrolę, więcej skazańców zmarło w wyniku chorób zakaźnych (m.in. na tyfus) niż na szubienicy5.

    5Autor The State of Prisons nie ograniczył się jednak wyłącznie do kontroli angielskich i walijskich więzień. W celu wymiany doświadczeń i w poszukiwaniu nowych rozwiązań odbył liczne podróże zagraniczne (dotarł m.in. także do Królestwa Polskiego). W katolickich krajach południowej Europy spotkał się z dwiema instytucjami, w których praktykowano odosobnienie. Pierwszą z nich był klasztor, gdzie pojedyncze mnisie cele sprzyjały religijnej kontemplacji oraz żarliwym modlitwom w samotności i milczeniu. Równocześnie doskonale spełniały rolę przestrzeni karceralnej. Wykorzystywano je także do wymierzenia kar jednostkom naruszającym reguły zakonu. Drugą instytucją stosującą technikę przestrzennego odosobnienia, z jaką się zetknął, było lazaretto, które służyło do obserwacji marynarzy z nowo przybyłych statków, a także członków wspólnoty zdradzających symptomy chorób zakaźnych. Spędził nawet dobrowolnie czterdzieści dni w jednej z cel wzniesionego w 1423 r. na małej wysepce Santa Maria di Nazareth weneckiego szpitala Lazzaretto Vecchio6. W przypadku klasztoru izolacja miała intensyfikować przeżycie duchowe i równocześnie służyć odbywaniu pokuty, natomiast rolą służących kwarantannie lazaretów było zabezpieczenie populacji miasta przed epidemią. Dlatego też, w oczach Howarda, jednoosobowe cele dla skazańców wydały się idealnym rozwiązaniem problemów, z jakimi borykało się angielskie i walijskie więziennictwo. Skazańcy mieli przestać się wzajemnie zarażać nie tylko w sensie dosłownym, ale także przenośnym, czyli demoralizować oraz przejmować od siebie niebezpieczne dla społeczeństwa zachowania i postawy skutkujące pogardą wobec prawa. Howard uznał także, że jednoosobowe cele i związana z nimi procedura indywidualizacji będą doskonale służyć wewnętrznej przemianie7. Skazaniec, przebywając w mroku i na ograniczonej diecie, mógłby oddać się całkowicie kontemplacji. Wszystko to miało przygotować jego umysł do duchowego przebudzenia8.

    6Bentham, zapewne zainspirowany właśnie lekturą raportu Howarda, uznał, że tłum może ukonstytuować się we wnętrzu więzienia w wyniku komunikacji i współpracy pomiędzy osadzonymi. Dlatego reżim separacji w zaprojektowanym systemie kontroli polegał na całkowitym oddzieleniu więźniów od siebie. Model odosobnienia w tłumie (crowded solitude) (pn 59), zamiast dawnych, przepełnionych więziennych sal sypialnych, zakładał rozmieszczenie skazanych w osobnych celach. Oprócz tego, żeby wzmocnić efekt separacji, Bentham przygotował wiele technik dotyczących wewnętrznej komunikacji. Więźniom podczas przemieszczania się we wnętrzu Panoptykonu nie wolno było pod żadnym pozorem zatrzymywać się, a już w szczególności surowo zabronione były jakiekolwiek próby nawiązania kontaktu z innymi osadzonymi (pi 87). Rygorystyczna izolacja miała skutecznie uniemożliwić spiskowanie oraz planowanie ucieczek (pn 47). W efekcie model odosobnienia w tłumie zapewniał pełne bezpieczeństwo i kontrolę nad wydarzeniami we wnętrzu Panoptykonu.

    7Całkowite odseparowanie więźniów od siebie nawzajem skazywało ich oczywiście na długotrwałą samotność. Dla Benthama sytuacja ta stawała się także kluczowym czynnikiem wzmagającym proces ich wewnętrznej poprawy (pi 75). Dlatego też technikę kontroli stosowaną w Panoptykonie określił jako dyscyplina poprzez izolację (the solitary discipline) (pi 75). Zakładał, że samotność, czyli efekt pracy indywidualizującej dyscypliny, sprawi, że remedium (remedy), jakim było całkowite podporządkowanie, będzie działać znacznie silniej i szybciej. Cóż bowiem pozostawało więźniowi w tej sytuacji? Nic innego jak tylko rozmyślanie o popełnionych błędach i oddanie się duchowej pokucie. Angielski myśliciel zachwalał swój projekt architektoniczny, przekonując czytelnika, że więźniowie mogliby nawet uczestniczyć w liturgii mszy świętej bez konieczności opuszczania swoich cel (pi 47). Skazaniec miał zatem spać, modlić się i pracować cały czas w tym samym miejscu bez żadnego kontaktu z innymi osadzonymi (pi 59).

    Wydajne ciała

    8Tłum oczywiście sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych wewnątrz obiektu. Z tego powodu Bentham, krytykując transport więźniów drogą morską do Nowej Południowej Walii, przedstawił dramatyczną alternatywę, przed jaką musi stanąć kapitan statku w obliczu pierwszych symptomów choroby : albo pozwoli skazańcom przebywać na pokładzie, ale wtedy będzie miał do czynienia z bardzo niebezpieczną sytuacją, albo zamknie ich pod pokładem, ale wtedy bardzo łatwo o wybuch epidemii. Tymczasem, przekonywał czytelnika, w przeciwieństwie do systemu kolonii karnych Panoptykon miał skutecznie zapobiegać obu tym rodzajom nieporządku. Z tego względu Bentham zaprojektował nawet niezwykle złożony system ogrzewania więziennych cel i dostarczania do nich bieżącej wody (pii 120–128). Dodatkowo przewidział wzniesienie specjalnego dziedzińca przeznaczonego dla więźniów na codzienne spacery. Wyraźnie obawiał się nieświeżego i zastałego powietrza (pi 111). Projektując piwnicę Panoptykonu, uwzględnił nawet okna, przez które dokonywałaby się jego wymiana. Uznał także, że dostęp do świeżego powietrza wpłynie pozytywnie na kondycję więźniów.

    9W jego projekcie spacerniki były w zasadzie czymś na kształt małych Panoptykonów – wzniesione na planie koła poprzedzielanego wewnętrznymi murami, z analogiczną jak w Panoptykonie stróżówką w centrum. Bentham przewidywał także, że w każdym z wydzielonych w ten sposób spacerników znajdować się będzie kołowrót spacerowy (airing wheel), czyli coś w rodzaju koła młyńskiego, które poruszane byłoby siłą mięśni więźniów. Opisując swoje rozwiązanie, z wyczuwalną i właściwą sobie ironią dodaje: „To tak, jakby wspinać się na wzgórze; i to wzgórze dość strome” (pii 159). Oczywiście siła, jaką więźniowie wkładają w poruszanie kołem, nie może się zmarnować. Dlatego projektując system zaopatrywania cel w wodę pitną za pomocą sieci stalowych rur i zbiorników, założył, że będzie ona przepompowywana dzięki ich pracy (pi 110).

    10Podobnie jak w Panoptykonie, także w przypadku spacerników obowiązywać miała całkowita separacja. Autor przypominał czytelnikowi, że „jednostki winny być utrzymywane w izolacji” (pi 100). Dlatego też na spacernik prowadziło podziemne przejście składające się z trzech oddzielnych korytarzy. W ten sposób więźniowie i inspektor mogliby poruszać się pomiędzy budynkiem Panoptykonu a zewnętrznym dziedzińcem bez kontaktu ze sobą. Dzięki specjalnemu systemowi dźwiękowych sygnałów skazańcy nie mieli szans na zetknięcie się podczas przemieszczania się z własnych cel na spacernik i z powrotem. Bentham był wyraźnie dumny z tego rozwiązania. Zachwycony swoją pomysłowością, pozwolił sobie nawet na uwagę, że: „Wyjście na dziedziniec jest jednym z najprzyjemniejszych (the nicest) elementów anatomii więzienia” (pi 92). Jednak współczesne modele architektoniczne zdają się przeczyć tej pochlebnej opinii. Okazuje się, że przewidział zbyt mało miejsca na zejście dla inspektora. W efekcie schody prowadzące do podziemnego korytarza musiałyby być niezwykle strome, a samo przejście bardzo wąskie. W jakiejś nagłej sytuacji, kiedy szybko trzeba byłoby się przedostać z Panoptykonu na dziedziniec, funkcjonariusze mogliby mieć z tym dużo problemów.

    11Utrzymanie więźniów w dobrej kondycji fizycznej podyktowane było nie tylko względami humanitarnymi. Bentham, zgodnie z zasadami utylitaryzmu, starał się powiązać interes ekonomiczny z dobrem moralnym. Zakładał, że inspektor będzie szczerze i autentycznie troszczyć się o zdrowie skazańców, a więc zapewniać im odpowiednie odżywienie i ilość snu, a także dbać o sprawność fizyczną. Przecież wszyscy oni de facto są jego pracownikami. Panoptykon miał być nie tylko instytucją samowystarczalną, ale nawet przynoszącą zysk jego właścicielom. Ciało więźnia jest zatem oddane do dyspozycji mistrza, który powinien dbać o jego jak najlepszy stan. Ćwiczyć musiał każdy skazany, a chodzenie w kole miało bardzo ważną zaletę: „Leń nie byłby w stanie oszukiwać. Okrążenia można liczyć” (pii 159). Sprawne ciało to także ciało wydajne, którego działania podlegać mogą kwantyfikacji. W ten sposób w duchu utylitaryzmu Benthama indywidualny egoizm kapitalisty sprzyjał dobrostanowi całej wspólnoty.

    Krytyczna fenomenologia panoptyzmu

    12W każdym więzieniu karcer jest swoistym jądrem ciemności. Tymczasem w koncepcji Benthama totalna izolacja stanowi kluczowy element całego systemu. Procedurze całkowitej separacji mieli być poddani wszyscy więźniowie, którzy tylko przekroczyli próg Panoptykonu. Czy rzeczywiście zastosowany przez niego reżim przestrzennej separacji przyniósłby oczekiwane rezultaty? Co mogliby przeżywać ludzie zamknięci w klatce i pozbawieni nie tylko kontaktu z innymi, ale także jakichkolwiek prywatnych rzeczy? W przeciwieństwie do projektu panoptycznego, system celkowy, a więc model zakładu karnego składającego się wyłącznie z samych izolatek (zwany też niekiedy systemem gandawskim9), bardzo szybko doczekał się wielu realizacji. Przykładem tej radykalnej tendencji jest więzienie Eastern State Penitentiary (1829) zaprojektowane przez Johna Havilanda. Architekt, wykształcony w Londynie, podążając za wskazówkami Howarda i Benthama, opracował plan zakładu karnego składającego się z siedmiu bloków więziennych i jednej, centralnej wieży10. Neogotycki styl całego kompleksu miał dodatkowo wzbudzać wśród skazanych lęk i prowadzić do posłuszeństwa. System celowy zastosowano także nieco później, m.in. w przypadku brytyjskiego więzienia Pentonville (1842)11, czy też nowego więzienia we Wrocławiu (Breslau, 1852), które wzniesiono na polecenie samego króla Fryderyka Wilhelma iv.

    13Przebieg tego radykalnego eksperymentu z zakresu architektury karceralnej miał okazję obserwować Karol Dickens12. W Notatkach z podróży do Ameryki [1842] przedstawił relację z licznych wizyt w amerykańskich więzieniach. To, co zobaczył w Eastern State Penitentiary, wywarło na nim największe wrażenie. Przede wszystkim, zgodnie z duchem perfekcyjnego racjonalizmu, wdrożono wiele dalszych technik służących długotrwałej izolacji skazańców, których nie przewidział nawet sam Bentham. W trakcie przemieszczania się wewnątrz budynku każdy więzień nosił na głowie kaptur. W ten sposób skazańcy nie mieli szans nawet na najkrótszy kontakt z innymi ludźmi. Oprócz tego wprowadzono także podwójne drzwi ze stali, które pełniły funkcję śluzy. Strażnicy mogli zatem zostawić pożywienie dla więźnia bez kontaktu wzrokowego ze skazanym13. Efektem działania reżimu totalnej samotności byli ludzie całkowicie zniszczeni i rozbici. Wielu z nich było pogrążonych w dojmującej rozpaczy, a niektórzy w głębokim szaleństwie. Dickens w swoim notatniku zapisał:

    Na peryferiach miasta stoi wielkie więzienie, zwane Wschodnim Zakładem Karnym, prowadzone zgodnie z założeniami właściwymi dla stanu Pensylwania. System tutejszy polega na ścisłym, sztywno przestrzeganym, beznadziejnie samotnym zamknięciu. Jestem pewien, że w skutkach jest to system okrutny i błędny.
    Nie wątpię, że jest on co do intencji dobrotliwy, ludzki i pomyślany w celu poprawy przestępcy, ale z pewnością ci, którzy ten system dyscypliny więziennej obmyślili, zarówno jak owi ludzie dobrej woli, którzy wprowadzają go w czyn, nie wiedzą sami, co czynią14.

    14Więźniowie, których zobaczył, wydali mu się ludzkimi wrakami: „Jest to człowiek żywcem pogrzebany, i będzie go stopniowo wskrzeszał z martwych powolny przebieg lat. A przez ten czas pozostanie umarłym dla wszystkiego oprócz tortury lęków i straszliwej rozpaczy”15. Horrory samotności, na które skazano uczestników radykalnego penitencjarnego eksperymentu, Dickens opisał jako „stokroć gorsze od wszelkiej tortury ciała”16.

    15Nie poprzestał na potępieniu tego rodzaju radykalnych doświadczeń. Na kartach Notatnika przeprowadził fenomenologiczną analizę szaleństwa będącego efektem funkcjonowania reżimu totalnej samotności. Rozpoczął swoje rozważania od próby wyobrażenia sobie tego, co czuje więzień, kiedy nagle znajdzie się w jednej z takich cel: „Z początku człowiek czuje się ogłuszony”17. Początkowo więc doświadcza dezorientacji, z czasem rozpaczliwie zaczyna szukać jakiegokolwiek zajęcia. Będzie godzinami błagać strażników o jakieś zadanie lub pracę do wykonania: „Dajcie mi cokolwiek do roboty, bo oszaleję”18. Jest bowiem gotów zrobić wszystko, żeby tylko zająć czymś swój umysł. Jego usilne i pokorne prośby nie doczekają się oczywiście najmniejszej reakcji ze strony więziennego personelu. Sytuacja staje się ponad jego siły, a cela stopniowo i nieuchronnie zaczyna zamieniać się w trumnę. Wówczas to więzień staje się niezwykle wrażliwy na wszelkie docierające do niego bodźce zewnętrzne. Każdy szmer, najmniejszy nawet odgłos będzie go poruszać z niezwykłą siłą. Ale to dopiero cisza doprowadzi go do szaleństwa. Pogrążony w rozpaczy, zaczyna wyobrażać sobie innych osadzonych. Zastanawia się nad tym, ilu ich jest, kim są i cóż takiego musieli uczynić, żeby trafić do tak okropnego miejsca. Być może niektórzy z nich są tuż za ścianą i próbują się z nim jakoś skontaktować. Nieuchronnie pewnego dnia te wyobrażone postaci ożyją. Tak właśnie rodzą się pierwsze halucynacje słuchowe. Dickens słusznie zauważył, iż w izolatce zdecydowanie trudniej odróżnić rzeczywiste głosy od omamów, gdyż nie sposób jest zidentyfikować źródła dźwięku. Wyobrażone zdania i słowa dobiegające zza stalowych drzwi umysł bezsilnego skazańca tworzy w odpowiedzi na brak kontaktu z innymi ludźmi. Niestety więzień wpada w ten sposób w kolejną pułapkę. Dopiero teraz w jego celi zaczyna się rozgrywać prawdziwy koszmar. Głosy zaczynają go nękać i budzić ze snu. Nie dają mu spokoju i ostatecznie przybierając ludzkie kształty, wciągają zrozpaczonego i bezsilnego w odmęty szaleństwa19.

    16W ten sposób Dickens niezwykle sugestywnie przedstawił proces psychiczny, który prowadzi do zniszczenia więźnia jako osoby i do rozbicia jego poczucia własnej tożsamości. Lisa Guenther w pracy Solitary Confinement. Social Death and Its Afterlife (2013) podjęła się trudu rozwinięcia i uzupełnienia fenomenologicznej analizy przeprowadzonej przez angielskiego pisarza. Jej zdaniem, „człowieka można zniszczyć na wiele sposobów, ale najprostsze a jednocześnie najbardziej dotkliwe rozwiązanie to zamknięcie w więziennej izolatce”20. Dzieje się tak, ponieważ mechanizmy psychiczne, które miały gwarantować stabilność psychiczną jednostki i poczucie autonomicznej indywidualności, osiągają w warunkach całkowitej izolacji odwrotny efekt: „więzienna izolacja sprawia, iż konstytutywna racjonalność więźnia zostaje wykorzystana przeciwko niemu samemu. Zdolności jednostki do odczuwania, postrzegania i nawiązywania relacji z innymi w świecie posiadającym sens obrócone zostają w instrument jej własnego zniszczenia”21. Guenther przywołuje m.in. ekstremalny przypadek samookaleczenia, kiedy to jeden z więźniów przetrzymywanych w izolatce zaczął niespodziewanie machać dynamicznie rękami wokół własnego ciała i równocześnie stopniowo zbliżać się do jednej ze ścian celi. Po chwili jego dłonie w sposób niekontrolowany zaczęły odbijać się od betonowej płyty. Guenther interpretuje przypadki takich zachowań jako przejaw rozpadu poczucia cielesnej integracji i jako przykład radykalnej komunikacji ciała z architekturą22. Cela staje się bowiem dla więźnia nie-miejscem (nonplace)23, czyli przestrzenią niemożliwą do oswojenia i zamieszkania. Stopniowo rozpadają się granice własnej tożsamości zamkniętych w niej osób. Dlatego opisywany przez nią przypadek oraz podobne są ekstremalną próbą nakreślenia granicy pomiędzy ja więźnia a otaczającą go rzeczywistością24. Psychika jednostki broni się przed rozpadem, doprowadzając do poważnego okaleczenia ciała25.

    17W efekcie reżim totalnej izolacji, zamiast sprzyjać wewnętrznej przemianie, tworzy ludzi niezdolnych do normalnego funkcjonowania po powrocie do społeczeństwa. Wielu z więźniów wychodzących na wolność cały czas dygotało i nie potrafiło powstrzymać bardzo gwałtownych i intensywnych ataków drgawek. Niektórzy, przyprowadzeni do biura naczelnika, nie zdawali sobie sprawy ani z tego, co się dzieje, ani gdzie się znajdują. Całkowicie zdezorientowani potrafili niekiedy w ciągu minuty dwadzieścia razy wstać z krzesła i usiąść na nim ponownie. Nierzadko nie byli nawet w stanie utrzymać w ręku pióra i podpisać się na dokumentach o zwolnieniu. Część zupełnie zagubionych więźniów po opuszczeniu murów zakładu nie wiedziała, w którą stronę ma się udać. Niektórzy, zanotował Dickens, opierali się o więzienne ogrodzenie i pogrążeni w bezruchu popadali w stan całkowitego otępienia26.

    Małe światy skazańców

    18W dwuczęściowym Postscriptum (1791) do listów o Panoptykonie Bentham zaproponował wiele dalszych zmian w pierwotnym projekcie. Część z nich była efektem podjętej współpracy z architektem Willeyem Reveleyem. Angielski filozof, zgodnie z utylitarystyczną doktryną, starał się przede wszystkim obniżyć koszty funkcjonowania Panoptykonu. Dlatego też w nowym projekcie zniesione zostały mury dzielące przestrzeń wewnątrz budowli na cztery ćwiartki. Początkowo miały one uniemożliwiać więźniom kontakt wzrokowy z innymi skazańcami osadzonymi w celach po przeciwnej stronie okręgu. Bentham doszedł do wniosku, iż wzniesienie murów niepełniących żadnej funkcji architektonicznej oprócz blokowania spojrzenia byłoby niepotrzebną stratą czasu i pieniędzy. Dlatego też uznał, że można je z powodzeniem zastąpić zwyczajnym płótnem z odpowiednio grubego materiału (pi 71).

    19Nie są to wszystkie zmiany, jakie wprowadził. Ku zaskoczeniu czytelnika Postscriptum surowy reżim izolacji uległ zdecydowanemu złagodzeniu. Bentham wycofał się nieoczekiwanie z fundamentalnego dla pierwotnego projektu aksjomatu długotrwałego odosobnienia. Przyznał, że po powrocie do ojczyzny miał więcej czasu na spokojne przemyślenia całego problemu i ostatecznie doszedł do wniosku, że „Zło absolutnej izolacji jest niewątpliwe” (pii 140). Wypracowany z taką dbałością o każdy detal model odosobnienia w tłumie stał się teraz przejawem „barbarzyńskiej perfekcji” (pi 71). Totalne izolowanie więźnia, szczególnie gdy towarzyszy temu zmniejszenie racji żywnościowych i pozbawienie światła dziennego, byłoby zbędną torturą (pi 74). Bentham zaczął się szczególnie obawiać tego, że umysły wolne od wszelkiego zajęcia (vacant minds) będą popadać nieuchronnie w stan melancholii (pii 138) i apatii, a nawet przekraczać próg szaleństwa27. Zaproponował zatem zastosowanie modelu pośredniego, który określił jako odosobnienie złagodzone (mitigated seclusion). Centralnym elementem nowego systemu było wprowadzenie cel, w których przebywać mogłoby od dwóch do czterech skazańców. Od teraz totalna izolacja w Panoptykonie miała być stosowana wyłącznie w przypadku szczególnie zatwardziałych i zdemoralizowanych więźniów (pi 71–72). Osamotnionym towarzyszom owych wyjątkowo niebezpiecznych jednostek należy zapewnić towarzystwo, a więc przenieść do innych cel, żeby nie byli pozbawieni kontaktu z ludźmi (pi 75). Niewątpliwie myślenie Benthama o totalnej samotności uległo radykalnej zmianie.

    20Wątpliwości dotyczące modelu odosobniania w tłumie naszły go zapewne podczas lektury kolejnego raportu (1787) Howarda, który uznał, że jego zalecenia zaczęto stosować w angielskich więzieniach zbyt rygorystycznie. Narzędzie, które miało być stosowane tylko wobec niebezpiecznych i zatwardziałych więźniów, gorliwi reformatorzy z entuzjazmem i bez żadnych ograniczeń wykorzystywali praktycznie we wszystkich możliwych przypadkach28. Nie powstrzymywały ich nawet pierwsze oznaki szaleństwa. Symptomy świadczące o wyczerpaniu sił umysłowych, czyli rozmowy więźniów z niewidzialnymi bytami, traktowano jak sygnał duchowej przemiany. Przejawy poważnej choroby psychicznej interpretowano bowiem jako formy kontaktu z duchami i widmami, które dręcząc więźniów, zapowiadały czekające ich w piekle kary29.

    21Trzeba jednak zauważyć, że Bentham kierował się nie tylko humanitaryzmem i troską o dobrostan psychiczny więźniów. Obawiał się, że osadzeni w izolatkach będą usychać i pogrążać się w bezużytecznej indolencji (useless indolence) (pi 96). Dla Howarda pobyt w więzieniu miał skutkować czymś porównywalnym z duchowym oświeceniem. Tymczasem Bentham myślał przede wszystkim jak liberalny utylitarysta – kwestie religijnie nie odgrywały dla niego aż tak dużej roli. Dlatego też Panoptykon miał przede wszystkim nauczyć skazańców szacunku dla pracy i umiejętności czerpania z niej prawdziwej satysfakcji. Powrócić na łono kapitalistycznego społeczeństwa to być przygotowanym do ciężkiego i systematycznego wysiłku30. Tymczasem melancholia i apatia nie były oczywiście stanami psychicznymi, które sprzyjałyby takiej wewnętrznej przemianie. Kierując się względami ekonomicznymi, Bentham uznał, iż totalna samotność jest kompletnie bezużyteczna (pi 74).

    22W duchu charakterystycznym dla liberalnego utylitaryzmu wskazał także na dodatkowe korzyści wynikające z przyjęcia nowych technik władzy, takie jak mniejsze koszty budowy (większe cele oznaczają mniej ścian wewnętrznych, a także mniej toalet), czy też większa przestrzeń, którą będzie można lepiej zagospodarować w przypadku organizacji warsztatów i miejsca pracy dla więźniów31. Przedstawił nowe rozwiązanie jako dalsze udoskonalenie pierwotnego projektu tak, żeby czytelnik przypadkiem nie nabrał przekonania, iż autor wycofuje się z pierwotnych koncepcji i naprawia wcześniejsze, błędne założenia. Dlatego też na różne sposoby podkreślał wzrost produktywności, efektywności i rentowności. Nowe, wieloosobowe cele będą przecież sprzyjać powstawaniu relacji typ mistrz – uczeń, a zatem przekładać się bezpośrednio na jakość i wydajność wykonywanej przez więźniów pracy. Bentham podkreślał także pozytywną wartość współpracy, gdyż skazańcy wspólnie będą w stanie wykonać więcej niż odseparowani i zamknięci w pojedynczych celach. Nowy model kontroli sprzyjać miał także zawiązywaniu się bardzo cennych więzi przyjaźni. Liczył na to, że w ten sposób powstaną małe, intymne społeczeństwa, które przygotują więźnia do powrotu do prawdziwego życia: „Każda cela jest wyspą – a jej mieszkańcy rozbitkami wyrzuconymi na brzeg zrządzeniem losu: partnerzy w niedoli, wzajemnie od siebie zależni; wolno im czerpać radość ze swojego towarzystwa, co stanowi największą z możliwych pociech” (pi 74). Więźniowie Panoptykonu stają się zatem Robinsonami Cruzoe, których zadaniem jest stworzyć małe, racjonalistyczne społeczeństwa rozbitków w świecie zaprojektowanym przez Benthama.

    23Nowe rozwiązania zrodziły jednak nieuchronnie także kolejne zagrożenia i trudności. Największe niebezpieczeństwo stanowili, jego zdaniem, włamywacze. Należeli do klasy przestępców posiadających zarówno odpowiednie umiejętności potrzebne do skutecznej ucieczki z więzienia, jak i wystarczająco dużą śmiałość i bezczelność konieczne do realizacji takiego przedsięwzięcia. W takim razie bez wątpienia należy ich separować od innych więźniów, żeby nie korumpowali i nie namawiali do udziału w jakimś spisku. Ale czy w takim razie właśnie we własnej grupie nie staną się jeszcze groźniejsi? – zastanawiał się Bentham (pii 139). Przykład z włamywaczami odsłania zatem kolejny problem projektowy. Trzeba przemyśleć niezwykle skrupulatnie i ostrożnie zasady tworzenia owych małych społeczności rozbitków. W ten oto sposób w Postscriptum z tłumu samotnych więźniów zaczęła się wyłaniać nowa struktura więziennego społeczeństwa.

    24Co się jednak stanie, kiedy pośród członków jednej z takich grup znajdzie się szczególnie zatwardziały przestępca? Czy w ten sposób nie zniweczy pracy całej panoptycznej maszynerii? „Jakich metod może użyć zdeprawowany więzień” (pii 140) , żeby skutecznie wywrzeć zgubny wpływ na umysły innych? – zastanawiał się Bentham. Nie może przecież przekonywająco dowodzić, że przestępstwo wiąże się z jakąkolwiek przyjemnością (pleasure), bo przecież w warunkach karceralnych „przyjemność dawno odeszła w niepamięć” (pii 140). Podobnie swoją demoralizującą siłę utraciłyby przecież wszelkie argumenty, iż wina nie wywołuje wstydu, bo przecież „obserwuje ich ze wzgardą cały świat” (pii 140). Dlatego Bentham wyzbył się wszelkich obaw i był całkowicie spokojny o powodzenie przedsięwzięcia. Świat, w którym znaleźli się więźniowie, został tak zaprojektowany, żeby zaprzeczać każdemu słowu, które paść może z ust bezczelnego i zatwardziałego kryminalisty.

    25Czas miał działać na korzyść władzy. Przestępcze skłonności zostałyby stłumione przez panoptyczną maszynerię, aby ostatecznie ulec wyrugowaniu (killed) (pii 140). Wtedy też w więziennych celach wzajemne zachęty do popełniania kolejnych występków zastąpione zostaną przez rozmowy o bardziej kojącym charakterze. Skazańcy będą rozmyślać wspólnie nad wykonywaną pracą, nad tym, jak wykorzystać obecną sytuację, żeby poprawić swój los, oraz nad tym, co zrobić na wolności z zarobionymi pieniędzmi. W ten sposób zaczynają snuć stopniowo plany na przyszłość. Bentham był głęboko przekonany, że rozmowy o przeszłości i własnej winie pchną więźniów na drogę niewinności (paths of innocence) (pii 141). Tak oto miał działać nowy model wzajemnej przemiany wewnętrznej (mutual reformation) (pii 141), który wyparł skutecznie reżim totalnej samotności32.

    26Bentham miał jednak w zanadrzu jeszcze jeden argument, za pomocą którego starał się rozwiać wszystkie obawy czytelnika:

    Ten ostatni kamień był potrzebny, aby ukończyć fortecę zgodną całkowicie z zasadą inspekcji: tak wielu towarzyszy, tak wielu inspektorów; osoby strzeżone uzupełniają szeregi strażników. […] W zwykłym więzieniu, towarzystwo stanowi pomoc w występku: w celi Panoptykonu jest dodatkowym zabezpieczeniem prawidłowego postępowania (pii 166).

    27Nowy model ostatecznie wiązał się ze zwiększeniem kontroli nad więźniami dzięki prostej zasadzie konieczności donoszenia na współwięźniów : „Bądź donosicielem albo ponieś karę jako współwinny” [podkreśl. – J.B.]” (pii 164). Angielski filozof, wprowadzając ją, rozbił niespodziewanie kluczową dla listów o Panoptykonie opozycję pomiędzy przedstawicielami władzy a więźniami. Wyłoniła się kolejna kategoria osadzonych – tacy, którzy współpracując z funkcjonariuszami, będą skrycie donosić na innych skazańców. W karceralnym świecie Benthama pojawili się zatem pośrednicy, którzy mogli poruszać się w przestrzeni pomiędzy inspektorem a osadzonymi. Centralna władza, symbolizowana przez wieżę inspektora, uległa w Postscriptum stopniowemu rozproszeniu, a inwigilacja i kontrola nabrały zdecydowanie bardziej miękkiego charakteru. To, co jeszcze przed chwilą wydawało się kompromisem wynikającym z empatii i humanitarnego podejścia Benthama, okazało się ostatecznie zwieńczeniem całego projektu i szczytowym osiągnięciem dyscyplinującego rozumu. Ostatecznie to więźniowie uwikłani zostają w pracę całej maszynerii władzy i kontrolują się nawzajem.

    28W obu częściach Postscriptum w porównaniu z listami o Panoptykonie da się zaobserwować wyraźne przesunięcie akcentów. Foucault skupił się na analizie pierwszego prototypu panoptycznej maszynerii władzy. Tymczasem na dalszych etapach rozwoju projektu Bentham pochłonięty był przede wszystkim ustanowieniem, a następnie kontrolowaniem odpowiednich relacji pomiędzy więźniami. Postać mistrza Panoptykonu wyraźnie zeszła na dalszy plan. Skazańcy współpracują ze sobą w warsztatach, razem zastanawiają się nad swoją przyszłością i wspólnie przechodzą proces wewnętrznej poprawy, ale przede wszystkim wzajemnie się kontrolują i inwigilują. Na dalszym etapie rozwoju panoptycznej maszynerii sprawowania władzy coraz większą rolę zaczął odgrywać zatem współ-nadzór (coveillance). Skazańców dyscyplinuje spojrzenie innych mieszkańców celi, a już nie tylko anonimowego funkcjonariusza przebywającego w centralnej wieży.

    Notes de bas de page

    1 Pod tym względem ważną dla Benthama inspirację stanowiły spartańskie metody wychowawcze, którymi był wyraźnie zafascynowany. Otwarcie potępiał panujący wówczas system niewolniczy (L. C. Boralevi, Bentham and the Oppressed, s. 159, przypis nr 19), jednak bez wątpienia imponował mu spartański reżim, surowość i przywiązanie do porządku i dyscypliny. Chętnie też dzielił się z czytelnikami niektórymi normami i obyczajami, jak w przypadku zasady głoszącej, iż chłopcu nie wolno było zjeść śniadania, dopóki nie ściął drzewa (pii 164).

    2 Raport Howarda stał się punktem wyjścia dla reformy systemu penitencjarnego. W 1879 r. uchwalono przygotowany przez niego i William Blackstone’a The Penitentiary Act, który zakładał utworzenie sieci więzień państwowych funkcjonujących zgodnie z zaleceniami angielskiego reformatora, a samemu Howardowi powierzono nadzór nad budową dwóch zakładów karnych (S. C. Grass, The Self in the Cell: Narrating the Victorian Prisoner, Routledge, New York–London 2014, s. 22).

    3 T. West, The Curious Mr Howard: Legendary Prison Reformer, Waterside Press, Hook 2011, s. 61–64.

    4 P. Steadman, The Contradictions of Jeremy Bentham’s Panopticon Penitentiary, „Journal of Bentham Studies” 2007, vol. 9, n. 1, s. 4.

    5 Tamże, s. 5. Wiarę w reformującą siłę totalnej samotności mógł zaszczepić w twórcy Panoptykonu także inny autor. Bentham w jednym z listów dziękuje ojcu za przesłaną mu książkę niejakiego Hanwaya. Prawdopodobnie miał na myśli dzieło Jonasa Hanwaya Solitude in Imprisonment … and a Spare Diet … the most humane and effectual means of bringing Malefactors … to a right Sense of their Condition (1776), którego autor, zgodnie z tytułem, dowodził, iż samotność jest doskonałym narzędziem poprawy moralnej skazańców (c2 61).

    6 T. West, The Curious Mr Howard, s. 265.

    7 S. C. Grass, The Self in the Cell, s. 22.

    8 Jedna z fundamentalnych tez Nadzorować i karać głosi iż „osobliwością wieku xix jest to, że zastosował techniki władzy właściwe parcelacji dyscyplinarnej do przestrzeni wykluczenia” (M. Foucault, Nadzorować i karać, s. 194). Przykład weneckiego lazaretto świadczy także o tym, że już przed nadejściem oświecenia łączono ze sobą rytuały wykluczenia i schematy dyscyplinarne (por. tamże, s. 193). Kwarantannie podlegały jednostki budzące wątpliwość i stanowiące potencjalne zagrożenie, a więc na przykład marynarze powracający z długich rejsów. Technika quadraginta, czyli odseparowania tymczasowego, miała być próbą, czy dane ciało jest niebezpieczne. Jej uruchomienie nie wymagało ogłoszenia stanu wyjątkowego, jak w przypadku dżumy. Jednostka znajdowała się poza wspólnotą, ale była stale nadzorowana przez jej przedstawicieli. Jeżeli po upływie określonego czasu nie rozwinęła się żadna choroba, można było stać się częścią społeczności.

    9 H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej – casus polski, Kraków 2008, s. 22.

    10 A. V. Andrzejewski, Building Power: Architecture and Surveillance in Victorian America, University of Tennessee Press, Knoxville 2008, s. 17–20.

    11 Szczegółowa analiza reżimu i warunków panujących w więzieniu Pentonville zob. M. Ignatieff, AJust Measure of Pain. The Penitentiary in the Industrial Revolution 1750–1850, University of British Columbia and King’s College, Cambridge 1978, s. 3–14.

    12 Blisko trzydzieści lat wcześniej amerykańskie więzienia prowadzone przez Towarzystwo Kwakrów miał okazję zwiedzać Julian Ursyn Niemcewicz. Sporządzone przez niego raporty są niezwykle drobiazgowymi opisami procedur obowiązujących na terenie nowojorskiego zakładu pokuty. Cele osobności zostają przedstawione jako skuteczne narzędzie przeciwdziałające zepsuciu moralnemu, a działania nadzorców jako przeciwieństwo zemsty i okrucieństwa, które właściwe są instytucjom tyranii. Niemcewicz do tego stopnia zafascynowany był systemem celkowym, iż zalecał Aleksandrowi i odtworzenie go w więzieniach na terenie kongresowego Królestwa Polskiego. Zob. J. U. Niemcewicz, Memoriał o nowym systemie więzień ustanowionych w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w: Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży. Wybór tekstów z xvi–xx wieku, red. D. Raś, Kraków 2011, s. 55–57; J. U. Niemcewicz, O Więzieniach publicznych czyli Domach pokuty rzecz krótka, w : Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży. Wybór tekstów z xvi–xx wieku, s. 67–73.

    13 K. Dickens, Notatki z podroży do Ameryki, przeł. B. Czerwijowska, Warszawa 1978, s. 111. Z korespondencji prowadzonej z Étienne Dumontem wynika, iż Bentham miał świadomość eksperymentów penitencjarnych w Stanach Zjednoczonych (c9 38).

    14 Tamże, s. 112.

    15 Tamże, s. 114.

    16 Tamże, s. 112.

    17 Tamże, s. 119.

    18 Tamże.

    19 Tamże, s. 258.

    20 L. Guenther, Solitary Confinement: Social Death and Its Afterlives, University Of Minnesota Press, Minneapolis 2013, s. xi.

    21 Tamże, s. xiii.

    22 Tamże, s. 181.

    23 Tamże, s. 182.

    24 Guenther przedstawia swoją analizę jako „krytyczną fenomenologię więziennej izolacji”. Badania, dla których punkt wyjścia stanowią nie tylko notatki Dickensa, ale także pisma Frantza Fanona, Maurice’a Merleau-Ponty’ego i Emmanuela Levinasa, traktuje jako konieczne uzupełnienie rozważań Foucaulta nad kontrolą i inwigilacją. Zdaniem Guenther, model panoptyzmu nie jest bowiem w stanie pomóc w zrozumieniu tego, co w rzeczywistości doświadcza i przeżywa osoba przebywająca w długotrwałej izolacji. Ona sama opisuje ten stan jako „śmierć za życia” (tamże, s. xvii) i formę radykalnej tortury, którą należy poddać wnikliwej i drobiazgowej „posthumanistycznej krytyce”.

    25 Tamże, s. 183. Więcej na temat związków pomiędzy długotrwałą izolacją a zachowaniami autodestrukcyjnymi zob. m.in. M. Badowska-Hodyr, Poziom prizonizacji sprawców przestępstw a zachowania autoagresywne w warunkach izolacji więziennej, w: Efektywność oddziaływań resocjalizacyjnych, red. F. Kozaczuk, Rzeszów 2008, s. 349–359; Ł. Wirkus, P. Kozłowski, Izolacja więzienna a zachowania autoagresywne więźniów, w: Kryminologia i kara kryminalna: wybrane zagadnienia, red. A. Jaworska, Kraków 2008, s. 191–227.

    26 Zdaniem Guenther, więźniowie, którzy byli przetrzymywani w izolatkach, mają po wyjściu na wolność olbrzymie problemy z nawiązywaniem i utrzymywaniem właściwych relacji z otoczeniem. Przekroczenie murów więziennych i powrót do społeczeństwa nie kończą wcale ich koszmaru. Zamiast wyczekiwanej ulgi wolność staje się początkiem nowej traumy. Wielu z dawnych skazanych boi się tłumu. Dlatego też często unikają na wszelkie sposoby większych zgromadzeń. Niektórzy starają się nawet nie opuszczać domu i minimalizują liczbę i intensywność kontaktów z innymi ludźmi, gdyż prosta, codzienna komunikacja potrafi prowadzić w ich przypadku do niezwykle silnych ataków paniki. Totalna izolacja tworzy zatem paranoiczne podmioty, niezdolne do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Koszty społeczne ponoszą także osoby najbliższe byłych więźniów, którzy nadal mentalnie pozostają w karcerze, a zatem wymagają długotrwałej terapii i stałej pomocy ze strony członków rodzin i przyjaciół.

    27 R. A. Ferguson, Inferno, Harvard University Press, Cambridge 2014, s. 48.

    28 R. Adelman, Idleness, Contemplation and the Aesthetic, 1750–1830, Cambridge University Press, Cambridge–New York 2011, s. 44.

    29 L. Throness, A Protestant Purgatory: Theological Origins of the Penitentiary Act, 1779, Ashgate Publishing Aldershot–Burlington 2008, s. 243.

    30 R. Adelman, Idleness, s. 45.

    31 P. Schofield, Bentham, s. 75.

    32 Czytając uważnie Postscriptum, można chwilami odnieść wrażenie, że Bentham starał się przekonać samego siebie, że rezygnacja z systemu izolatek nie jest złym pomysłem i nie stanowi żadnego zagrożenia dla bezpieczeństwa. Jednostka jest w stanie ukryć swoje zamiary przed obserwatorem i w związku z tym może działać gwałtownie i nieprzewidywalnie. Bentham był zdania, że tłum nie jest w stanie nikogo celowo zwieść. Wystarczy zadzwonić dzwonkiem ostrzegawczym lub oddać strzał, żeby powiadomić pozostałych strażników. Przecież zawsze widać pierwsze symptomy zamieszek. Autor uspokaja w ten sposób czytelnika i chyba także samego siebie. Dodatkowo specyfika projektu sprawia, iż więźniowie bezustannie wystawieni są na ogień kierowany z centralnej wieży Panoptykonu (pi 106). Bentham na wszelki wypadek doradza, żeby oddzielić miejsce pracy od miejsca snu. W ten sposób w nocy więźniowie nie mieli do swojej dyspozycji narzędzi pracy (pi 119).

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Pod tym względem ważną dla Benthama inspirację stanowiły spartańskie metody wychowawcze, którymi był wyraźnie zafascynowany. Otwarcie potępiał panujący wówczas system niewolniczy (L. C. Boralevi, Bentham and the Oppressed, s. 159, przypis nr 19), jednak bez wątpienia imponował mu spartański reżim, surowość i przywiązanie do porządku i dyscypliny. Chętnie też dzielił się z czytelnikami niektórymi normami i obyczajami, jak w przypadku zasady głoszącej, iż chłopcu nie wolno było zjeść śniadania, dopóki nie ściął drzewa (pii 164).

    2 Raport Howarda stał się punktem wyjścia dla reformy systemu penitencjarnego. W 1879 r. uchwalono przygotowany przez niego i William Blackstone’a The Penitentiary Act, który zakładał utworzenie sieci więzień państwowych funkcjonujących zgodnie z zaleceniami angielskiego reformatora, a samemu Howardowi powierzono nadzór nad budową dwóch zakładów karnych (S. C. Grass, The Self in the Cell: Narrating the Victorian Prisoner, Routledge, New York–London 2014, s. 22).

    3 T. West, The Curious Mr Howard: Legendary Prison Reformer, Waterside Press, Hook 2011, s. 61–64.

    4 P. Steadman, The Contradictions of Jeremy Bentham’s Panopticon Penitentiary, „Journal of Bentham Studies” 2007, vol. 9, n. 1, s. 4.

    5 Tamże, s. 5. Wiarę w reformującą siłę totalnej samotności mógł zaszczepić w twórcy Panoptykonu także inny autor. Bentham w jednym z listów dziękuje ojcu za przesłaną mu książkę niejakiego Hanwaya. Prawdopodobnie miał na myśli dzieło Jonasa Hanwaya Solitude in Imprisonment … and a Spare Diet … the most humane and effectual means of bringing Malefactors … to a right Sense of their Condition (1776), którego autor, zgodnie z tytułem, dowodził, iż samotność jest doskonałym narzędziem poprawy moralnej skazańców (c2 61).

    6 T. West, The Curious Mr Howard, s. 265.

    7 S. C. Grass, The Self in the Cell, s. 22.

    8 Jedna z fundamentalnych tez Nadzorować i karać głosi iż „osobliwością wieku xix jest to, że zastosował techniki władzy właściwe parcelacji dyscyplinarnej do przestrzeni wykluczenia” (M. Foucault, Nadzorować i karać, s. 194). Przykład weneckiego lazaretto świadczy także o tym, że już przed nadejściem oświecenia łączono ze sobą rytuały wykluczenia i schematy dyscyplinarne (por. tamże, s. 193). Kwarantannie podlegały jednostki budzące wątpliwość i stanowiące potencjalne zagrożenie, a więc na przykład marynarze powracający z długich rejsów. Technika quadraginta, czyli odseparowania tymczasowego, miała być próbą, czy dane ciało jest niebezpieczne. Jej uruchomienie nie wymagało ogłoszenia stanu wyjątkowego, jak w przypadku dżumy. Jednostka znajdowała się poza wspólnotą, ale była stale nadzorowana przez jej przedstawicieli. Jeżeli po upływie określonego czasu nie rozwinęła się żadna choroba, można było stać się częścią społeczności.

    9 H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej – casus polski, Kraków 2008, s. 22.

    10 A. V. Andrzejewski, Building Power: Architecture and Surveillance in Victorian America, University of Tennessee Press, Knoxville 2008, s. 17–20.

    11 Szczegółowa analiza reżimu i warunków panujących w więzieniu Pentonville zob. M. Ignatieff, AJust Measure of Pain. The Penitentiary in the Industrial Revolution 1750–1850, University of British Columbia and King’s College, Cambridge 1978, s. 3–14.

    12 Blisko trzydzieści lat wcześniej amerykańskie więzienia prowadzone przez Towarzystwo Kwakrów miał okazję zwiedzać Julian Ursyn Niemcewicz. Sporządzone przez niego raporty są niezwykle drobiazgowymi opisami procedur obowiązujących na terenie nowojorskiego zakładu pokuty. Cele osobności zostają przedstawione jako skuteczne narzędzie przeciwdziałające zepsuciu moralnemu, a działania nadzorców jako przeciwieństwo zemsty i okrucieństwa, które właściwe są instytucjom tyranii. Niemcewicz do tego stopnia zafascynowany był systemem celkowym, iż zalecał Aleksandrowi i odtworzenie go w więzieniach na terenie kongresowego Królestwa Polskiego. Zob. J. U. Niemcewicz, Memoriał o nowym systemie więzień ustanowionych w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w: Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży. Wybór tekstów z xvi–xx wieku, red. D. Raś, Kraków 2011, s. 55–57; J. U. Niemcewicz, O Więzieniach publicznych czyli Domach pokuty rzecz krótka, w : Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży. Wybór tekstów z xvi–xx wieku, s. 67–73.

    13 K. Dickens, Notatki z podroży do Ameryki, przeł. B. Czerwijowska, Warszawa 1978, s. 111. Z korespondencji prowadzonej z Étienne Dumontem wynika, iż Bentham miał świadomość eksperymentów penitencjarnych w Stanach Zjednoczonych (c9 38).

    14 Tamże, s. 112.

    15 Tamże, s. 114.

    16 Tamże, s. 112.

    17 Tamże, s. 119.

    18 Tamże.

    19 Tamże, s. 258.

    20 L. Guenther, Solitary Confinement: Social Death and Its Afterlives, University Of Minnesota Press, Minneapolis 2013, s. xi.

    21 Tamże, s. xiii.

    22 Tamże, s. 181.

    23 Tamże, s. 182.

    24 Guenther przedstawia swoją analizę jako „krytyczną fenomenologię więziennej izolacji”. Badania, dla których punkt wyjścia stanowią nie tylko notatki Dickensa, ale także pisma Frantza Fanona, Maurice’a Merleau-Ponty’ego i Emmanuela Levinasa, traktuje jako konieczne uzupełnienie rozważań Foucaulta nad kontrolą i inwigilacją. Zdaniem Guenther, model panoptyzmu nie jest bowiem w stanie pomóc w zrozumieniu tego, co w rzeczywistości doświadcza i przeżywa osoba przebywająca w długotrwałej izolacji. Ona sama opisuje ten stan jako „śmierć za życia” (tamże, s. xvii) i formę radykalnej tortury, którą należy poddać wnikliwej i drobiazgowej „posthumanistycznej krytyce”.

    25 Tamże, s. 183. Więcej na temat związków pomiędzy długotrwałą izolacją a zachowaniami autodestrukcyjnymi zob. m.in. M. Badowska-Hodyr, Poziom prizonizacji sprawców przestępstw a zachowania autoagresywne w warunkach izolacji więziennej, w: Efektywność oddziaływań resocjalizacyjnych, red. F. Kozaczuk, Rzeszów 2008, s. 349–359; Ł. Wirkus, P. Kozłowski, Izolacja więzienna a zachowania autoagresywne więźniów, w: Kryminologia i kara kryminalna: wybrane zagadnienia, red. A. Jaworska, Kraków 2008, s. 191–227.

    26 Zdaniem Guenther, więźniowie, którzy byli przetrzymywani w izolatkach, mają po wyjściu na wolność olbrzymie problemy z nawiązywaniem i utrzymywaniem właściwych relacji z otoczeniem. Przekroczenie murów więziennych i powrót do społeczeństwa nie kończą wcale ich koszmaru. Zamiast wyczekiwanej ulgi wolność staje się początkiem nowej traumy. Wielu z dawnych skazanych boi się tłumu. Dlatego też często unikają na wszelkie sposoby większych zgromadzeń. Niektórzy starają się nawet nie opuszczać domu i minimalizują liczbę i intensywność kontaktów z innymi ludźmi, gdyż prosta, codzienna komunikacja potrafi prowadzić w ich przypadku do niezwykle silnych ataków paniki. Totalna izolacja tworzy zatem paranoiczne podmioty, niezdolne do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Koszty społeczne ponoszą także osoby najbliższe byłych więźniów, którzy nadal mentalnie pozostają w karcerze, a zatem wymagają długotrwałej terapii i stałej pomocy ze strony członków rodzin i przyjaciół.

    27 R. A. Ferguson, Inferno, Harvard University Press, Cambridge 2014, s. 48.

    28 R. Adelman, Idleness, Contemplation and the Aesthetic, 1750–1830, Cambridge University Press, Cambridge–New York 2011, s. 44.

    29 L. Throness, A Protestant Purgatory: Theological Origins of the Penitentiary Act, 1779, Ashgate Publishing Aldershot–Burlington 2008, s. 243.

    30 R. Adelman, Idleness, s. 45.

    31 P. Schofield, Bentham, s. 75.

    32 Czytając uważnie Postscriptum, można chwilami odnieść wrażenie, że Bentham starał się przekonać samego siebie, że rezygnacja z systemu izolatek nie jest złym pomysłem i nie stanowi żadnego zagrożenia dla bezpieczeństwa. Jednostka jest w stanie ukryć swoje zamiary przed obserwatorem i w związku z tym może działać gwałtownie i nieprzewidywalnie. Bentham był zdania, że tłum nie jest w stanie nikogo celowo zwieść. Wystarczy zadzwonić dzwonkiem ostrzegawczym lub oddać strzał, żeby powiadomić pozostałych strażników. Przecież zawsze widać pierwsze symptomy zamieszek. Autor uspokaja w ten sposób czytelnika i chyba także samego siebie. Dodatkowo specyfika projektu sprawia, iż więźniowie bezustannie wystawieni są na ogień kierowany z centralnej wieży Panoptykonu (pi 106). Bentham na wszelki wypadek doradza, żeby oddzielić miejsce pracy od miejsca snu. W ten sposób w nocy więźniowie nie mieli do swojej dyspozycji narzędzi pracy (pi 119).

    Granice kontroli

    X Facebook Email

    Granice kontroli

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Granice kontroli

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Nahirny, R. (2018). 8. Rozpacz totalnej samotności. In Granice kontroli (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1326
    Nahirny, Rafał. « 8. Rozpacz totalnej samotności ». In Granice kontroli. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1326.
    Nahirny, Rafał. « 8. Rozpacz totalnej samotności ». Granice kontroli, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1326.

    Référence numérique du livre

    Format

    Nahirny, R. (2018). Granice kontroli (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1236
    Nahirny, Rafał. Granice kontroli. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1236.
    Nahirny, Rafał. Granice kontroli. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1236.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement