6. Uszy Benthama
p. 84-109
Texte intégral
1Ucho Dionizjusza (Orechccio di Dionisio) to grota znajdująca się w dawnych kamieniołomach w Syrakuzach na Sycylii. Zgodnie z legendą, rozpowszechnianą m.in. przez Caravaggia, wydrążono ją za czasów Dionizjusza Starszego (ok. 430–367 p.n.e.). Podejrzliwy tyran miał nakazać swoim robotnikom wykucie niszy akustycznej, która wzmacniałaby najcichsze dźwięki i umożliwiałaby w ten sposób podsłuchiwanie przetrzymywanych w niej przeciwników politycznych1. Jeżeli takie rzeczywiście było zamierzenie twórców Ucha Dionizjusza, to udało się je zrealizować. Zgodnie z pomiarami sycylijską grotę cechuje bowiem unikalna, bo aż dwudziestosekundowa rewerberacja2.
2Duże nadzieje w rządach Dionizjusza Starszego pokładał nie kto inny jak sam Platon. Uczeń Sokratesa chciał uczynić władcę Syrakuz pierwszym filozofem królem, który wcieliłby w życie jego wzniosłe idee o politycznej utopii. Zamiast wymarzonej Republiki za sprawą Dionizjusza powstała jednak archetypiczna dystopia: „utopia zamienia się w swoje przeciwieństwo, w szczegółowo zaplanowany koszmar”3. Chorobliwa podejrzliwość rzuciła się cieniem także na relację władcy z ateńskim filozofem. Dionizjusz nabrał z czasem silnego przekonania, że Platon jest uczestnikiem ukartowanego przez przeciwników politycznych spisku, którego celem jest obalenie prawowitego władcy. Z tego względu Ucho Dionizjusza można traktować także jako symbol porażki platońskiego projektu. Lepiej widzieć w nim jednak ucieleśnienie napięcia, które da się wyczuć także w przypadku panoptycznej maszynerii władzy, wynikającego z silnych związków pomiędzy władzą autorytarną a myśleniem utopijnym.
3Wzmianka o Uchu Dionizjusza pojawia się w listach o Panoptykonie Jeremy’ego Benthama: „Mam nadzieję, że żaden krytyk posiadający więcej wiedzy niż uczciwości nie porówna niesprawiedliwie domu dozoru (inspection-house) do ucha Dionizjusza” [podkreśl. – J.B.] (pn 66). Powyższa uwaga świadczy o tym, że antyczna architektura audialnej inwigilacji była mu doskonale znana. Bentham był jednak zdania, że Panoptykon nie ma wiele wspólnego z Uchem Dionizjusza, a podobieństwo łączące oba karceralne projekty jest jedynie bardzo powierzchowne. W przypadku sycylijskiej groty ma się bowiem do czynienia z działaniem, które z osoby sprawującej władzę czyni szpiega (pn 66). Dlatego uważał, że porównanie Panoptykonu do Ucha Dionizjusza byłoby wysoce niesprawiedliwe dla jego projektu. Więźniowie Panoptykonu, w przeciwieństwie do osób zamkniętych w sycylijskiej grocie, mieliby świadomość tego, że podlegają bezustannej inwigilacji. Jakby tego było mało, Bentham podkreślał, że celem działania panoptycznej maszynerii jest przecież „sprawić, aby więźniowie nie tyle podejrzewali, ale mieli pewność, że cokolwiek uczynią, będzie wiadome” (pn 66). W związku z powyższym, jak dowodził, w odniesieniu do więzienia jego projektu nie można mówić o szpiegowaniu. Działania podejmowane przez strażników przedstawiał jako nadzór (monitor), którego celem byłoby natychmiastowe wykrycie (detection) prowadzące konsekwentnie do skutecznej prewencji (prevention). Celem władcy szpiega jest natomiast „dotrzeć do sekretnych zakamarków serca” (pn 66). Tymczasem mistrz Panoptykonu postrzega jednostkę, nad którą sprawuje pieczę, przede wszystkim jako pustą formę. Dlatego też Bentham podkreślał, że strażnicy powinni się skoncentrować przede wszystkim na „działaniach widocznych [podkreśl. – J.B.]” (pn 66). Pozostawia ferowanie wyroków dotyczących „myśli i fantazji odpowiedniemu sądowi na wysokościach” [podkreśl. – J.B.] (pn 66)4. Życie wewnętrzne więźniów nie powinno być przedmiotem zainteresowania strażników.
4Angielski filozof wykorzystał zatem w swoich rozważaniach Ucho Dionizjusza jako negatywny punkt odniesienia, który za pomocą gry różnic miał mu pozwolić dokładniej opisać istotę panoptycznej maszynerii kontroli i inwigilacji. Ze względu na swoje pragmatyczne nastawienie do rzeczywistości nie wykluczył wykorzystania podobnej technologii, jaką zastosowali twórcy sycylijskiej groty. Nie ma pewności, ale być może to właśnie pod wpływem legendy o Uchu Dionizjusza zdecydował się wprowadzić w Panoptykonie, obok surowego reżimu skopicznego, także niezwykle wyrafinowany system audialnej kontroli zgodny z założeniami, jakie przyjął, projektując więzienie doskonałe. Liczne szczegóły dotyczące funkcjonowania tej technologii przestawił zarówno w listach o Panoptykonie, jak i w pierwszej części Postscriptum.
Panaudicon
5Bentham, przedstawiając w listach o Panoptykonie projekt nowego, postępowego więzienia, zakładał, że każda cela połączona będzie z centralną wieżą inspektora oddzielną cynowa rurą (tin tube) (pn 41). Dzięki niej strażnik, przykładając ucho do odpowiedniej tuby, będzie mógł wychwycić nawet najmniejszy szept (pn 41) każdego z więźniów. Rury miały być tak wykonane, żeby wzmacniając dźwięk, umożliwiać jego przenoszenie na dużą odległość. Równocześnie zaprojektowany system pozwalał inspektorowi komunikować się ze skazańcami bez konieczności opuszczania swojej wieży i tym samym nadwyrężania gardła (pn 41). W ten sposób wnętrze Panoptykonu wypełniałaby złożona sieć rur komunikacyjnych (conversation-tubes), która podtrzymywałaby, ustanowiony za pomocą spojrzenia, dystans pomiędzy więźniami i inspektorem. Bentham przedstawił to niezwykle opresyjne rozwiązanie w charakterystyczny dla siebie sposób, czyli z wykorzystaniem humanitarnej retoryki, która pozwoliła mu osłabić wątpliwości, jakie mogłyby zrodzić się w czytelniku w trakcie lektury. Opisując możliwe zastosowanie modelu panoptycznego w przypadku instytucji takiej jak szpital, podkreślał, że dzięki systemowi rur komunikacyjnych ciężko chory pacjent nie będzie musiał podnosić głosu, żeby wezwać pomoc lub przedstawić swoją prośbę lekarzowi (pn 62).
6System nadzoru akustycznego miał jeszcze jedną bardzo istotną zaletę. Pomagał rozwiązać jeden z kluczowych problemów projektowych, z jakim zmagał się jego twórca. Lepiej, żeby głos inspektora nie rozchodził się w sposób niekontrolowany we wnętrzu Panoptykonu. W przeciwnym razie więźniowie wiedzieliby, że uwaga inspektora jest rozproszona rozmową z jednym z osadzonych (pn 41). Angielski filozof konsekwentnie dążył zatem do tego, żeby w jak największym stopniu zindywidualizować wszelką komunikację. Od tej pory wszystkie polecenia i ostrzeżenia ze strony inspektora docierałyby tylko i wyłącznie do ich adresata.
7System rur komunikacyjnych zwiększał też efektywność inwigilacji, ponieważ pozwalał w pełni wykorzystać potencjał ludzkiego umysłu. Bentham rozdzielił bowiem za jego pośrednictwem uwagę inspektora, który mógł teraz równocześnie uważnie słuchać tego, co dzieje się w jednej z cel, jak i bacznie obserwować pozostałych więźniów. Ważnym uzupełnieniem sieci przewodów dźwiękowych był system dzwonków alarmowych, który informował zamkniętego w wieży inspektora o ruchu więźniów we wnętrzu Panoptykonu (pi 92). Drzwi prowadzące do kolejnych sekcji i pomieszczeń zostały tak zaprojektowane, aby przy ich otwarciu dzwonki ostrzegawcze sygnalizowały strażnikom przybycie lub wyjście więźnia (pi 88, 91). Bez wątpienia Bentham urzeczony był wielofunkcyjnością i efektywnością nowego rozwiązania. Dzięki systemowi rur i tub dźwiękowych nie byłoby żadnych opóźnień w komunikacji, gdyż następowałaby ona w czasie rzeczywistym. Inspektor, dostrzegając jakieś podejrzane lub niezgodne z regulaminem działania, mógł w każdej chwili natychmiast zareagować i upomnieć niesfornego więźnia. Spojrzenie, dźwięk i głos współpracowałyby zatem harmonijnie ze sobą, żeby osiągnąć najwyższy z możliwych stopień kontroli i dyscypliny. Dlatego też Miran Božovič we wstępie do wybranych pism Benthama poświęconych Panoptykonowi pisze: „W panoptykonie władza sprawowana jest przy pomocy spojrzenia i głosu, które zostają zdesubiektywizowane, a więc oderwane od ich posiadacza”5. Katie Hemsworth i Seth Cluett ze względu na stopień zaawansowania, złożoność i nowatorski charakter rozwiązań zastosowanych przez angielskiego filozofa uznali, że cały system powinien otrzymać swoją osobną nazwę – Panaudicon6.
Akuzmatyczny głos władzy
8Michel Foucault nie poświęcił w Nadzorować i karać zbyt wiele miejsca audialnym technikom władzy7. Krótką uwagę dotyczącą zaprojektowanego przez Benthama systemu rur dźwiękowych można odnaleźć dopiero w jednym z przypisów :
Bentham w pierwszej wersji Panopticonu wyobrażał sobie także nadzór akustyczny za pomocą rur przeprowadzonych z cel do wieży centralnej. Zrezygnował z tego pomysłu w Postscriptum, być może dlatego, że nie mógł wprowadzić dyssymetrii i zapobiec, by więźniowie słyszeli nadzorcę równie dobrze, jak on ich słyszał8.
9Angielski filozof dołożył wszelkich starań, żeby spojrzenia władzy nie sposób było odwzajemnić. Tymczasem technologia, jaką miał do swojej dyspozycji, rzeczywiście nie gwarantowała pełnej dyssymetrii komunikacji. Zaproponowany w listach system rur dźwiękowych mógł bowiem umożliwić więźniom podsłuchiwanie tego, co dzieje się w centralnej wieży. O tym, iż rzeczywiście Bentham obawiał się takiej sytuacji, świadczą wątpliwości, jakim daje wyraz podczas opisu systemu ogrzewania i klimatyzacji sal więziennych. Zastanawiał się, czy więźniowie nie wykorzystają go do komunikacji między sobą (pi 114–115). Foucault miał rację jednak tylko częściowo. Bentham rzeczywiście wycofał się z pierwotnego projektu, ale wyłącznie po to, żeby poddać go wielu dalszym modyfikacjom i intensywnej rozbudowie9.
10Pierwsza reorganizacja systemu rur dźwiękowych dotyczy wprowadzenia w miejsce centralnego punktu obserwacji wielu zakrytych galerii dla strażników. Każdy, nawet niezbyt doświadczony architekt, przeglądając przedstawione w listach plany, zapewne bardzo szybko wychwyciłby błąd popełniony przez Benthama, który mógł wynikać z tego, że nie był on przyzwyczajony do myślenia przestrzennego. Skuteczną inwigilację więźniów można prowadzić wyłącznie w przypadku cel znajdujących się na tym samym poziomie co obserwujący. Ustanowienie jednego punktu kontroli czyni cały system wysoce nieskutecznym i nieefektywnym. Im większa różnica poziomów, tym bardziej w więziennych celach rośnie obszar martwego pola, które znajduje się poza nadzorem inspektora. Dlatego też Bentham zmuszony został w Postscriptum (1791) do odejścia od pierwotnego założenia i wprowadzenia we wnętrzu centralnej wieży dodatkowych kondygnacji. W efekcie tej zasadniczej zmiany inwigilacja mogłaby być prowadzona z różnych wysokości. Jak to często jednak bywa, rozwiązanie jednego problemu rodzi kolejne komplikacje. Bentham musiał zatem zaprojektować sposób skutecznej komunikacji pomiędzy strażnikami znajdującymi się na kolejnych galeriach a głównym inspektorem. Jakiekolwiek głośne wołania i krzyki ze zrozumiałych przyczyn nie były zadowalającym rozwiązaniem tego problemu. Dlatego zdecydował się wprowadzić kolejną sieć rur dźwiękowych, które tym razem pozwalały na „prowadzenie rozmów z podległymi inspektorami” (pi 84). To, co jeszcze niedawno było zaletą systemu audialnej kontroli, czyli indywidualizacja komunikacji, nieoczekiwanie stało się dość istotną przeszkodą. Bez trudu można bowiem sobie wyobrazić sytuację, kiedy to główny inspektor będzie chciał szybko zaalarmować większą grupę osób. Wówczas musiałby za każdym razem powtarzać te same słowa każdemu poszczególnemu strażnikowi, co oznaczałoby oczywiście stratę niezwykle cennego czasu. Dlatego Bentham zastanawiał się nad tym, jak łączyć ze sobą poszczególne rury dźwiękowe, żeby inspektor mógł wydawać równocześnie polecenia całej grupie podległych strażników10.
11Druga korekta systemu kontroli audialnej wprowadzona w Postscriptum dotyczyła komunikacji pomiędzy mistrzem a osadzonymi. Benthamowi wyraźnie zależało na utrzymaniu możliwości prowadzenia rozmowy z więźniami i przekazywania im instrukcji i rozkazów władzy. Napisał, że w tworzeniu systemu rur komunikacyjnych, które mają umożliwić rozmowę pomiędzy mistrzem a więźniami, należy wykorzystać „te krótsze” (pi 84). Niestety nie wyjaśnił, czym się kierował, wprowadzając taką modyfikację. Trzeba zatem spróbować wyobrazić sobie różnicę, jaka mogłaby wynikać z ich zastosowania. Być może odpowiednio krótsze rury dźwiękowe nie kończyłyby się, w przeciwieństwie do pierwotnego rozwiązania, w celach skazańców, tylko w odpowiedniej odległości od krat. W ten sposób więźniowie nie mogliby przyłożyć do nich uszu i podsłuchiwać strażników. W zamyśle Benthama rury mogły być zwieńczone czymś w rodzaju tuby. Wówczas utracona zostałaby możliwość podsłuchiwania więźniów, ale wciąż można by nie tylko przekazywać im bezpośrednio rozkazy i upomnienia, ale także prowadzić z nimi rozmowy.
12Oczywiście takie rozwiązanie łamałoby jedną z fundamentalnych zasad leżących u podstaw panoptycznego projektu. Pozostali więźniowie widzieliby i słyszeli doskonale, że strażnik zajęty jest rozmową z jednym z nich. Należy jednak pamiętać, że w przypadku Postscriptum Bentham rezygnuje z jednego oka władzy. We wnętrzu wieży znajduje się teraz grupa strażników, którzy pod kierunkiem naczelnika równocześnie obserwują skazańców. W ten sposób, za pomocą rozbudowanego systemu kontroli audialnej, Bentham przekształcił w Postscriptum wieżę strażniczą w nowoczesny pokój kontrolny (control room)11. Ze względów bezpieczeństwa pomieszczenie, w którym przebywać miał mistrz Panoptykonu, zostało odcięte od zewnętrznego świata. Cały projekt podporządkowano zasadom efektywności i centralizacji, a kontakt z obiektami kontroli i dyscypliny został zapośredniczony przez technologię. Dzięki tubom dźwiękowym do odizolowanego od osadzonych mistrza spływałyby bezustannie ustne raporty dotyczące aktualnej sytuacji we wnętrzu Panoptykonu. Na ich podstawie miały być prowadzone szczegółowe analizy i podejmowane strategiczne decyzje. Zwiększenie dystansu sprzyjałoby równocześnie chłodnej kalkulacji, osłabiając moralne doświadczenie empatii. Z tych względów pomieszczenie zaprojektowane przez Benthama przypomina kontenery, w których przebywają operatorzy dronów12, czy pokoje wypełnione komputerowymi monitorami służące do stałej obserwacji za pomocą sieci kamer monitoringu oplatającej przestrzeń miejską13.
13Ostatecznie powstawałaby sieć o charakterze mieszanym i złożonym z dwóch oddzielnych rodzajów rur. Bentham był bardziej przywiązany do systemu kontroli audialnej, niż wynikałoby to z analizy Foucaulta. Być może widział w nim o wiele większy potencjał niż francuski badacz. Podkreślał, że dzięki nowemu systemowi „na wezwanie wydobywające się z tuby (speaking-trumpet) nawet najbardziej oddalony więzień stawi się na przedzie celi” (pi 85). Uznał, że inspektor musi mieć możliwość natychmiastowego wydawania rozkazów i wzywania obserwowanych, którzy mają obowiązek zgłosić się na jego wezwanie. Doskonale rozumiał sens tego dyscyplinującego mechanizmu. Na komendę wydaną przez inspektora więzień musiałby porzucić wszystko i natychmiast stawić się przy kracie. W każdej chwili mógł rozlec się bezcielesny głos mistrza, przed którym nie można się skryć i którego nie sposób w żaden sposób uciszyć. Można z łatwością wyobrazić sobie zasadniczy i zniekształcony przez cynkowe rury męski głos akuzmatyczny (la voix acousmatique)14, czyli głos, który nie jest osadzony w konkretnym punkcie przestrzeni i nie posiada wsparcia w rzeczywistości15, ale wypełnia więzienną celę. Bentham myślał być może nieco szerzej o nadzorze akustycznym niż Foucault. Chodziłoby zatem nie tylko o podsłuchiwanie więźniów, ale także o sprawowanie hegemonii audialnej w przestrzeni Panoptykonu. Jak pisze Božovič: „głos, którego źródło pozostaje niewidoczne, w sposób naturalny zyskuje szczególne moce; z naszej perspektywy obdarzony zostaje najczęściej boskimi atrybutami”16.
Infrastruktura kontroli tłumu
14Rankiem 23 września 1793 r. Bentham wraz ze swoim młodszym bratem Samuelem byli świadkami naukowego eksperymentu zorganizowanego przez Charlesa i Johna Wyattów, właścicieli mieszczącej się w centralnym Londynie manufaktury wytwarzającej rury cynowe (tin tubes). Doświadczenie przebiegło zgodnie z oczekiwaniami. System rur pozwolił na przeprowadzenie rozmowy pomiędzy osobami oddalonymi od siebie na 366 stóp (czyli około 111 metrów). Eksperyment musiał wywrzeć na Benthamie duże wrażenie17, bo od razu postanowił wykorzystać potencjał nowej technologii. W liście z 10 listopada do Evana Nepeana, podsekretarza w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, przedstawił szczegółowy projekt instalacji systemu rur dźwiękowych, który miał ułatwić komunikację członkom rządu.
15Także w liście do Nepeana Bentham postulował utworzenie złożonej sieci tub dźwiękowych łączących nie tylko kolejne ministerstwa, ale też oplatających całe miasta. Rury komunikacyjne (conversation-tubes) miały umożliwić prowadzenie na nieograniczoną odległość tajnej komunikacji (c4 485). Byłoby to wykonalne dzięki wprowadzeniu przez Benthama punktów przejściowych (intermediate stages). W efekcie powstałoby coś w rodzaju usieciowionego głuchego telefonu, w którym rolę węzłów komunikacji pełniłyby stanowiska konwersacyjne (Conversation-Posts). Angielski reformator przedstawiał swój projekt przede wszystkim jako dogodne narzędzie sprawowania kontroli i utrzymywania porządku publicznego. Sieć pozwalałaby na szybkie przekazywanie rozkazów oddziałom wojska, co byłoby niezwykle istotne w przypadku nagłego zbiorowiska, które mogłoby zagrozić budynkom rządowym. Bentham był ciągle pod wrażeniem niedawnych, niezwykle dramatycznych wydarzeń, jakimi były Rozruchy Gordona. Możliwość natychmiastowej komunikacji stanowiła dogodną alternatywę dla stałej i widocznej obecności wojska w pobliżu kompleksu rządowego. Audialna infrastruktura kontroli mogła się też okazać bardzo przydatna w przypadku nowych miast przemysłowych, które szczególnie narażone były na zamieszki. W dalszym etapie rozwoju, marzył Bentham, siecią rur dźwiękowych można by połączyć ze sobą nawet tak odległe miasta jak Londyn i Dover i w ten sposób wykorzystać ją do efektywnej obrony wybrzeża przed inwazją. Oczywiście zawsze istniało niebezpieczeństwo, że uczestnicy zamieszek lub wrogie wojska celowo uszkodzą którąś z rur i w ten sposób uniemożliwią komunikację. Dlatego doradzał, żeby całą infrastrukturę służącą kontroli audialnej ukryć przed obywatelami, najlepiej głęboko w ziemi. W ten sposób stanie się nie tylko trudno dostępna, ale także niewidoczna. Spodziewał się, że prace na tak zakrojoną skalę z pewnością spotkają się z zainteresowaniem pobliskich mieszkańców, dlatego proponował, aby wszystkich ciekawskich celowo wprowadzać w błąd i rozpowszechniać informacje, iż są to tylko rury wodne. Można nawet połączyć ze sobą obie te technologie i rury dźwiękowe poprowadzić we wnętrzu wodociągów. Wtedy rury wodne stanowiłyby dodatkową ochronę.
Archeologia technologii audialnych
16Rury dźwiękowe nie były jedyną technologią audialną, która mogła stać się dla Benthama inspiracją dla stworzenia panaudialnego systemu audialnej kontroli i inwigilacji. Po opisaniu przebiegu eksperymentu z rurami dźwiękowymi zastanawiał się także nad tym, jaką nazwę można by nadać temu wynalazkowi (tb 106/007/001). Zanotował sobie trzy propozycje do rozważenia: Telacoustic (z gr. τηλε, daleko), Cryptacoustic (z gr. μουπττον, ukryte) lub Cryptaphonic. Zależało mu bowiem na wyraźnym odróżnieniu nowej technologii audialnej od znanych już szerzej Speaking Trumpets zwanych także Stentorophonic. Bentham prawdopodobnie miał na myśli dzieło Samuela Morlanda (1625–1695). Angielski wynalazca amator uchodzi za twórcę pierwowzoru dzisiejszego megafonu, który współcześni określili jako Tuba Stentoro-Phonica. Morland proponował, żeby wykorzystać jego wynalazek w komunikacji pomiędzy statkami oraz jako formę alarmu mającego pomagać w ujęciu włamywaczy18. Benthama mógł zainteresować regulacyjny potencjał wzmacniającej głos tuby. Już sam Morland zachwalał ją jako doskonałe narzędzie kontroli i nadzoru nad setkami robotników, którym można wydawać polecenia bez konieczności zmieniania swojego miejsca19. Dla Benthama liczyło się jednak to, że w przypadku rur dźwiękowych nie trzeba było podnosić głosu, co oczywiście wykluczałoby prowadzenie jakichkolwiek poufnych rozmów.
17Zapewniając czytelnika, że zaprojektowany przez niego system rur i tub doskonale spełni swoją funkcję, wskazuje na powszechnie znane przecież przemawiające figury (speaking figures) (pi 84). Cóż takiego dokładnie mógł mieć na myśli? Niestety pozostaje jedynie snuć domysły. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych xvii wieku kilku europejskich inżynierów i wynalazców, niezależnie od siebie, opracowało technologię, która odpowiadałaby określeniu, jakim posłużył się angielski filozof. Z osobistych notatek pozostawionych przez niego wiadomo, że znany był mu wynalazek przedstawiony przez Abbé Micala w 1778 r. w Paryskiej Akademii Nauk (tb/035/030/001). Widzowie tego naukowego spektaklu mogli obejrzeć dwie wykonane z brązu głowy, które wygłaszały w rozmowie ze sobą pochwałę króla Francji20. Niestety, konstrukcja Micala nie przetrwała do naszych czasów. Jej twórca w przypływie gniewu miał zniszczyć obie głowy w 1789 r.21. W korespondencji i notatkach Benthama pojawia się jeszcze jeden xvii-wieczny konstruktor mówiących figur. W jego dokumentach i pismach można odnaleźć wzmianki o wynalazcach noszących nazwiska Humpel i Kempel (jb/035/030/001). Prawdopodobnie miał problem z poprawnym zapisem węgierskiego nazwiska Wolfganga von Kempelena (1734–1804), czyli twórcy słynnego mechanicznego szachisty, którego funkcjonowanie także dla angielskiego myśliciela pozostawało jeszcze wówczas zagadką (c3 213–214). Kempelen przeprowadził wiele nowatorskich eksperymentów z instrumentami muzycznymi w celu uzyskania dźwięków imitujących ludzki głos22. Zbudowanie takiego urządzenia miało stać się jego prawdziwą obsesją23. Zanim w 1791 r. ukończył pracę nad maszyną do syntezy mowy ludzkiej (die Sprech-Maschine), skonstruował kilka prototypów szeroko komentowanych w europejskiej prasie24. Wszystko wskazuje na to, że jeden z nich Bentham widział na własne oczy, gdyż w rozprawie Sources of Motion przedstawił opis mówiącego automatonu w formie dziecka (automaton-speaking child) zbudowanego przez Kempelena:
Aczkolwiek w czasie kiedy je zobaczyłem, dziecko nie opanowało jeszcze całego alfabetu, było ono w stanie wymówić ograniczoną ilość zrozumiałych słów, zawierających zarówno spółgłoski, jak i samogłoski. Aby uzyskać te dźwięki, Kempelen używał naraz obu dłoni ukrytych w swego rodzaju sakwie skórzanej (ch 289).
18Bentham ograniczył się do rzeczowego opisu. Natomiast wielu uczestników wspominało o dziwnym uczuciu graniczącym z przerażeniem, które towarzyszyło pokazom maszyny. Węgierski inżynier, tworząc jeden z pierwszych przykładów ghost in the machine, osiągnął zapewne efekt opisywany współcześnie jako dolina niesamowitości (uncanny valley)25.
19Bez wątpienia punktem zwrotnym w historii technologii akustycznych są badania i prace Athanasiusa Kirchera (1602–1680), który uchodzi także za jednego z pierwszych konstruktorów latarni magicznej. Był to wynalazek doskonale znany Benthamowi, o którym wspomina w swoich notatkach (obok edophusikonu Philipa Jamesa de Loutherbourga [jb/107/105/001]). Nie przypisywał jednak jego autorstwa konkretnie Kircherowi. Nie miał chyba wiedzy o tym, że niemiecki jezuita, zainspirowany legendami o starożytnych egipskich posągach, które potrafiły przemawiać ludzkim głosem, opracował także własny projekt speaking statues. Nigdy jednak nie udało mu się, niestety, zrealizować tych ambitnych planów. Kircher, w odróżnieniu od wspomnianych wcześniej konstruktorów i wynalazców, łączy ze sobą zainteresowanie inwigilacją akustyczną i architekturą. Z tego względu jego projekty mogłyby być szczególnie zajmujące dla Benthama. Pierwsze znane próby kontrolowania dźwięku za pomocą architektury, czyli przenoszenia i wzmacniania go, to powstałe na Malcie 3000 lat p.n.e. rytualne wyrocznie26. Jednak dopiero w przypadku dzieł Kirchera Musurgia universalis (1650) i Phonurogia nova (1673) ma się do czynienia z traktatami, których autor rozważa wykorzystanie architektonicznych rozwiązań akustycznych umożliwiających inwigilację. Szczegółowo opisał tajny system nadzoru akustycznego, który zaprojektował prawdopodobnie na życzenie włoskich arystokratów. Jego zasadniczym elementem były trzy rury, które umożliwiały podsłuchiwanie rozmów toczących się na dziedzińcu budynku27. Kircher bardzo wyraźnie instruował czytelnika, w jaki sposób należy je wykonać, żeby mogły skutecznie przekazywać dźwięk na duże odległości. Zalecał, żeby zamiast zwykłych, prostych rur, które nie wzmacniają dźwięku, stosować przewody o kształcie spiralnym28. Sam zresztą z powodzeniem wykorzystał rury komunikacyjne w kolegium jezuickim w Rzymie, żeby komunikować się z odźwiernym29. W projekcie przedstawionym w Musurgia universalis jeden z przewodów prowadził do osobnej komnaty z odpowiednio ukształtowanym sufitem, który wzmacniał dodatkowo przechwycone z zewnątrz dźwięki. Dwie z pozostałych rur dźwiękowych zakończone były natomiast popiersiami. Być może Kircher uznał, że bezcielesny głos mógłby zbytnio niepokoić słuchaczy. Niewykluczone, że był to także sposób na ukrycie całego systemu.
20Rozwojowi nowych technologii audialnych towarzyszyło rosnące zainteresowanie badaniami nad zmysłem słuchu i zjawiskami dźwiękowymi. Foucault wpisał projekt Benthama przede wszystkim w narrację o historii spojrzenia. Z tego względu francuski badacz podkreśla na przykład, m.in. ze względu na umieszczenie władzy w samym centrum i reżim spojrzenia, analogie pomiędzy Panoptykonem a ośmiokątnym budynkiem menażerii z Wersalu. Foucault zapewniał także czytelnika, że Bentham bez wątpienia oglądał panoramy pędzla Roberta Barkera (1739–1806)30. W rozlicznych rozprawach, listach i notatkach Benthama odnaleźć można także wiele śladów świadczących o dużym zainteresowaniu nie tylko nowymi technologiami i wynalazkami audialnymi, ale także eksperymentami dotyczącymi dźwięku. Dlatego, żeby móc w pełni zrozumieć źródła i charakter złożonego systemu sonicznych technik władzy, trzeba też uwzględnić szerszy kontekst, czyli historię nie tylko samej technologii, ale również anatomii i diagnostyki klinicznej.
21W 1700 r. Denis Dodart (1634–1707) wystąpił z krytyką koncepcji Galena, zgodnie z którą organem odpowiedzialnym za emisję głosu miała być tchawica porównywana przez starożytnego lekarza do fletu. Francuski lekarz zaproponował nową teorię. Uznał, że w procesie powstawania głosu najważniejszą rolę odgrywa głośnia31. Nawet jeżeli nie w pełni miał rację, to znaczenie jego badań jest nie do przeceniania, gdyż uczynił głos ludzki i mowę ponownie czymś problematycznym i zagadkowym. Zakwestionowanie autorytetu Galena spowodowało usunięcie zasadniczej przeszkody epistemologicznej w badaniach nad narządami głosu. W efekcie w 1741 r. Antoine Ferrein, na podstawie eksperymentów z tchawicami trupów, wprowadził do fizjologii termin cordes vocales, czyli struny głosowe32. Równocześnie zmysł słuchu zaczął odgrywać ważną rolę w medycynie klinicznej. Stosowana przez Hipokratesa technika wsłuchiwania się w odgłosy ludzkiego ciała ożyła ponownie dopiero za sprawą René Laënneca (1781–1826). Francuski lekarz, nim zasłynął jako wynalazca stetoskopu (1816 r.), przyciskał swoją głowę do ciał pacjentów33. Jako pierwszy powiązał precyzyjnie wewnętrzne dźwięki ciała z patologicznymi stanami organów, w szczególności płuc, serca i układu trawiennego. Równolegle, za sprawą badań Leopolda Auenbruggera (1722–1807), w medycynie diagnostycznej rozwijały się techniki opukiwania ciała pacjenta (łac. percussio)34.
22Drugie kluczowe wydarzenie z początków xvii wieku związane jest z narodzinami nowej dyscypliny naukowej. Joseph Sauveur (1653–1716) w 1701 r. w paryskiej Académie des Sciences zaprezentował wyniki swoich badań i eksperymentów związanych ze strunowymi instrumentami muzycznymi35. Francuski matematyk i fizyk postulował wyodrębnienie nowej dziedziny wiedzy skupiającej się na poznawaniu zjawisk dźwiękowych, którą proponował nazwać akustyką36. Uważał, że nowa nauka o dźwiękach powinna cieszyć się uznaniem i statusem podobnym do optyki. Wiek xvii rozpoczął się zatem dwoma głęboko symbolicznymi wydarzeniami, które uruchomiły ponowne zainteresowanie dźwiękiem i ludzkim głosem. Równocześnie, wraz z rozwojem anatomii i narodzinami akustyki, otworzyło się nowe pole badań, co pociągnęło za sobą wiele doświadczeń ze zjawiskami, takimi jak dudnienie, echo czy grzmoty towarzyszące uderzeniom piorunów37. Rozwijający się dynamicznie nurt studiów nad audialnością nie uszedł uwadze Benthama.
Panoptyczny repertuar
23Żeby system nadzoru audialnego i komunikacji pomiędzy strażnikami działał w sposób niezakłócony, we wnętrzu Panoptykonu powinna panować całkowita cisza. Nic nie mogłoby zagłuszyć dźwięków alarmowych dzwonków, a skazańcy mieliby możliwość prowadzenia tajnych rozmów. Cisza miała być zatem funkcjonalna, a wszyscy zobowiązani do jej przestrzegania (pii 160). Jednak w szczególnych sytuacjach Bentham przewidywał odstępstwa od tej zasady.
24Angielski filozof przywiązywał dużą wagę do kwestii związanych z dźwiękiem. Świadczy o tym rola, jaką wyznaczał muzyce w zaprojektowanym przez siebie rytuale przejścia i oczyszczenia, którego ważną część stanowiły ablucje, oględziny ciała nowo przybyłych więźniów i wspólne modlitwy. Zalecał muzykę organową ze szczególnym uwzględnieniem psalmów i utworów pogrzebowych (pii 158). Przekonany o jej terapeutycznej mocy, uważał, że przemawia ona wprost do serc skazańców i leczy ich dusze. Zdecydował się jako lekarstwo zastosować szczególny rodzaj muzyki. Być może uznał, iż utwory pogrzebowe będą w stanie skutecznie wywołać nastrój melancholii i smutku sprzyjające refleksyjnej postawie i wewnętrznej przemianie. Taki ich dobór był nie tylko zgodny z okolicznościami, ale także odpowiadał jego gustom estetycznym.
25Jak zawsze niezwykle drobiazgowy, oczywiście czuwał także nad odpowiednim repertuarem. W pierwszej kolejności więźniowie mieli śpiewać Malbrook, czyli burleskowy lament milady w wieży (Milady in her watch-tower) wypatrującej (spies) ukochanego powracającego z wojny. Pierwotnie była to ludowa pieśń, która nieoczekiwanie, prawdopodobnie za sprawą Marii Antoniny, stała się niezwykle popularna w całej Europie na przełomie xviii i xix wieku. Utwór miał groteskowy i krotochwilny charakter i najprawdopodobniej śpiewany był na melodię For He’s a Jolly Good Fellow, a więc radośnie i entuzjastycznie. Wybór dość zaskakujący jak na Benthama. Wiadomo jednak, że niczego nie lubił zostawiać przypadkowi. Być może, nie kierując się tym razem swoim gustem muzycznym, uznał, że należy wybrać pieśń doskonale znaną większości osadzonych. Jednak utwór ten w tym szczególnym kontekście wykonania, jakim miało być panoptyczne więzienie, zyskiwał nieoczekiwane znaczenia.
26Malbrook jest przecież pieśnią o spojrzeniu kobiety uwięzionej (podobnie jak główny inspektor) we wnętrzu wieży, z której bacznie obserwuje ona otaczającą ją okolicę. Zgodnie z legendą miała zostać skomponowana dzień po bitwie pod Malplaquet, najbardziej krwawym starciu podczas wojny o sukcesję hiszpańską. Życie straciło wówczas aż 42 tys. ludzi. Początkowo tematem pieśni jest czułe i tęskne spojrzenie kobiety wypatrującej swojego męża. Decyzją Benthama mieli ją śpiewać ludzie żyjący w poczuciu bezustannej obserwacji i zapewne tęskniący także za najbliższymi i wolnością. Więźniowie byli zatem tymi, których powrotu wyczekiwano. Niewinni obywatele z centralnej wieży mieli przyglądać się wykonaniu, a pośród nich zapewne znaleźliby się ich najbliżsi i przyjaciele. Jednak dość nieoczekiwanie nastrój melancholii i smutku zostaje przełamany przez wisielczy humor, a pieśń nabiera zdecydowanie groteskowego charakteru. Goniec przynoszący wieść o losie Malbrooka informuje zatroskaną małżonkę: „Nie żyje! Jest martwy niczym śledź!”, a następnie opowiada ze szczegółami, jak oficerowie wynosili pokawałkowane szczątki ukochanego z pola bitwy. Nie omieszkając podkreślić, że jeden z nich trzymał mózg swojego dowódcy w hełmie. Być może takie zakończenie miało nieść jakieś rubaszne i absurdalne pocieszenie dla jej wykonawców.
Akustyczna dominacja
27Wydaje się, że Foucault podczas pracy nad Nadzorować i karać nie dostrzegł znaczenia i roli, jaką odgrywać może audialność w procesach kontroli, inwigilacji i sprawowania władzy. Dobrym przykładem takich rozwiązań są techniki dyscyplinowania stosowane właśnie w więziennictwie. W xix wieku w anglosaskich zakładach karnych dominującą formą sonicznych mechanizmów władzy (sonic mechanism of power)38 był nakaz bezwzględnego zachowania ciszy i milczenia, a więc mechanizm deprywacji sensorycznej. W ramach silent system zabronione były nie tylko jakiekolwiek rozmowy, ale też chociażby wybuchy śmiechu. Cisza miała służyć całkowitej separacji więźniów, a milczenie stawało się formą bezwzględnej opresji39. Co ciekawe, obecnie to nie cisza staje się zasadniczym źródłem cierpień i dyskomfortu. Dziś bowiem dominuje całkowicie odmienne doświadczanie akustycznej przestrzeni więzienia – głośne i dezorientujące dźwięki niepożądane40. Dlatego Richard Wener opisuje to miejsce jako „kakofoniczny krajobraz dźwiękowy”, w którym hałas uniemożliwia osadzonym odpoczynek, nie pozwala im spać, co skutkuje nie tylko obniżeniem poziomu koncentracji, ale także większym poziomem stresu, a nawet prowadzi do głębokiej depresji41.
28Słuszności intuicji Benthama dotyczących zastosowania w projekcie Panoptykonu technologii audialnych dowodzi bez wątpienia ich powszechna obecność we współczesnych więzieniach i szeroko rozumianych instytucjach totalnych. Nowoczesne technologie, a więc mikrofony (niekiedy także ukryte) i głośniki pozwalają na indywidualną komunikację pomiędzy osadzonymi a strażnikami. W ten sposób współcześnie udało się w pełni zrealizować zamierzenia, które chciał osiągnąć Bentham. Z tego względu Katie Hemsworth, opisując aktualne systemy kontroli i inwigilacji więźniów, pisze nawet o „sonicznej dyktaturze” (sonic dictatorship)42. Więźniowie muszą być stale gotowi, żeby w każdej chwili bezzwłocznie wykonać polecenia metalicznego głosu wydobywającego się z głośnika umieszczonego w ich celi. Strażnicy, kontrolując poziom decybeli, decydują także o stopniu dźwiękowej penetracji więziennych cel. Robotyczny i bezcielesny głos, który stale czuwa, żeby w odpowiednim momencie upomnieć więźnia lub wydać mu rozkaz, staje się głosem, który nie sposób zignorować.
29W pismach Foucaulta nie widać dużego zainteresowania audialnymi technikami władzy. Natomiast umiejętnością wykorzystania potencjału, jaki w zakresie dyscypliny i kontroli oferowały nowe technologie soniczne, wykazali się budowniczy totalitarnych reżimów. Naziści konsekwentnie dążyli do całkowitej i bezwzględnej „estetycznej okupacji przestrzeni publicznej”43. Z tego względu ulice i place niemieckich miast i miasteczek miały zostać w jak największym stopniu nasycone nazistowską symboliką. W tym celu wykorzystywano plakaty, ulotki, a także wszechobecne, charakterystyczne czerwone flagi z białym kołem i wpisaną weń swastyką. Organizowano także liczne marsze, zbiorowe ceremonie i rytuały władzy, za pomocą których symbolicznie zawłaszczano i monopolizowano tę przestrzeń. Jak pisze Carolyn Birdsall, autorka pracy Nazi Soundscapes (2012), w tym procesie bardzo ważną rolę odgrywały nie tylko komunikaty wizualne, ale także dźwiękowe. Totalną kontrolę nad przestrzenią publiczną osiągnięto także bowiem dzięki zdecydowanej i bezkompromisowej dominacji akustycznej (acustic dominance)44. Rytmiczny krok członków nazistowskich organizacji symbolizował porządek, jaki miał nastać w niemieckim państwie z chwilą objęcia przez nich władzy. Także charakterystyczne pozdrowienie „Heil Hitler”, niekiedy niemalże wykrzykiwane z werwą donośnym głosem przez członków i entuzjastów nsdap, było wyrazem akustycznej identyfikacji i dominacji w przestrzeni publicznej. Wiadomo, że radio odgrywało niezwykle ważną rolę w nazistowskiej propagandzie, ale jak słusznie podkreśla Birdsall, należy także zwrócić uwagę na inną audialną technologię z powodzeniem wykorzystywaną przez nazistów. Organizatorzy licznych wieców poparcia dla Hitlera zawsze bardzo starannie dbali o odpowiednie nagłośnienie takich wydarzeń. Nazistowscy propagandyści mieli do swojej dyspozycji najbardziej zaawansowany w tamtych czasach system dźwiękowy. Na ich zamówienie powstał największy na świecie głośnik, który emitował głos słyszalny nawet z odległości dwóch kilometrów45. Na zamówienie nsdap opracowano także system głośników (Fernsprechern) instalowanych w przestrzeni publicznej, które montowano jak w przypadku Berlina, przy głównych, miejskich promenadach46. Na początku lat trzydziestych pojawiają się na ulicach niemieckich miast tzw. Lautsprecherwagen, czyli produkowane przez firmę Siemens & Halske samochody wyposażone w system głośników, za pomocą którego emitowano przemówienia, pieśni i hasła polityczne. Przeciętnemu obywatelowi Niemiec coraz trudniej było w ten sposób skryć się przed nachalną propagandą nazistów. Początkowo Lautsprecherwagen wykorzystywano szczególnie w okresie kampanii wyborczych. W trakcie wojny stały się one także integralną częścią systemu alarmowego47, aby w ostatnim okresie, kiedy Niemcy pogrążały się nieuchronnie w wojennym chaosie, być dla mieszkańców nierzadko jedynym źródłem informacji na temat wydarzeń w mieście i na zbliżającym się froncie48. Kiedy zatem Hitler zapisywał słynne słowa „nie podbilibyśmy Niemiec bez głośnika”, miał na myśli nie tylko głośniki montowane w odbiornikach radiowych49, ale również te, które pozwoliły mu na kolonizację publicznej audiosfery. Infrastruktura dźwiękowa opracowana przez nazistów pozwalała na amplifikację reprodukowanego głosu i w ten sposób zagłuszenie oraz uciszenie przeciwników politycznych, a w efekcie skuteczną dominację nad przestrzenią publiczną. Głośnik umożliwił zatem jej kompresję i utrudniał ucieczkę przed nadawanym komunikatem. Nawet jeżeli jednostka nie sympatyzowała z ideologią Trzeciej Rzeszy, to siłą rzeczy z czasem znała doskonale nazistowskie pieśni propagandowe. Technologia audialna stała się więc skutecznym narzędziem, dzięki któremu głos Hitlera zyskał wyjątkowy status50.
Tanatosonika
30Sprawować władzę to nie tylko posiadać możliwość efektywnego uciszania i zagłuszania innych, ale również dysponować możliwością podsłuchiwania innych bez ich wiedzy. Od czasów Benthama i Kirchera znacznie rozwinęła się technologia pozwalająca na rejestrację, przechowywanie i odtwarzanie dźwięku51. Współcześnie technologie soniczne wykorzystywane są także coraz częściej przez władzę w procesie kolonizacji krajobrazu i otoczenia człowieka. Zdaniem Setha Cluetta, dzieje się tak po części dlatego, że dźwięk do tej pory umykał krytycznemu spojrzeniu badaczy procesów kontroli, dyscyplinowania i sprawowania władzy. Przykładem takich działań jest operacja Niffty Package. Gdy w 1989 r. Manuel Noriega znalazł schronienie w ambasadzie Państwa Watykańskiego, żołnierze amerykańscy otoczyli budynek głośnikami dużej mocy, z których nadawali utwory m.in. The Clash (I Fought the Law) oraz Guns N’ Roses (Welcome to the Jungle). W pobliżu zorganizowano także lądowisko dla helikopterów. Noriega poddał się po dziesięciu dniach psychologicznej i dźwiękowej wojny. Podobną taktykę w celu zdezorientowania członków sekty Davida Koresha zastosowano także podczas oblężenia fermy w Waco w Teksasie w 1993 r.52.
31Globalna wojna z terroryzmem i proces militaryzacji policji spowodowały przyspieszenie prac nad nowymi technologiami audialnymi i rozwojem nowych strategii i taktyk prowadzenia tzw. sonic warfare53. Coraz częściej głośniki nowej generacji wykorzystywane są do kontroli tłumu podczas protestów i zamieszek. Przykładem takiego rozwiązania jest system lrad (long rang acustic device) zaliczany do grona broni nieśmiercionośnej (non-lethal weapons)54, który umożliwia skierowanie wiązki fal dźwiękowych w wybraną grupę osób. Po raz pierwszy lrad wykorzystany został przez policję podczas protestów w trakcie szczytu g20 w 2009 r. w Pittsburghu. Obecnie takim systemem dysponują także polskie oddziały prewencji z Warszawy, Gdańska, Wrocławia, Poznania, Łodzi i Krakowa. Najwyższa Izba Kontroli w raporcie z 2012 r. negatywnie jednak oceniła zakup „mobilnych urządzeń rozgłaszających dużej mocy”55, które mogą być wykorzystywane jako środek przymusu bezpośredniego. W wyniku kontroli zdezaktywowano moduły umożliwiające emisję dźwięku o bardzo wysokiej częstotliwości i tym samym wykorzystanie systemu lrad jako broni sonicznej.
32W ramach procesu militaryzacji policji w przestrzeni publicznej pojawiła się technologia dźwiękowa sprzyjająca kontroli i monitorowaniu określonego terytorium, stanowiąca ważne uzupełnienie systemu monitoringu wizyjnego. Na funkcjonujący m.in. w Oakland system ShotSpotter składa się sieć mikrofonów, które wykorzystując mechanizm rozchodzenia się fal dźwiękowych, umożliwiają natychmiastową i niezwykle precyzyjną lokalizację miejsca, z którego oddano strzał z broni palnej. Dzięki temu patrole policji są w stanie reagować na potencjalnie niebezpieczne wydarzenia zdecydowanie szybciej, bez konieczności czekania na zgłoszenia od mieszkańców miasta, które są na dodatek niekiedy bardzo nieprecyzyjne i niejasne. Podobny system wykorzystywali żołnierze brytyjscy podczas operacji w Afganistanie. Boomerang 3 był ważnym elementem strategii counter-insurgency, którego celem była natychmiastowa lokalizacja w przestrzeni miejskiej pozycji wrogich snajperów.
33J. Martin Daughtry, autor artykułu „Thanatosonics: Ontologies of Acoustic Violence” (2014)56, proponuje wprowadzenie nowej kategorii w badaniach nad audiosferą, czyli tanatosoniki. Zależy mu bowiem na wyodrębnieniu osobnej klasy zjawisk audialnych o wyjątkowo silnym i intensywnym charakterze, jak w przypadku doświadczeń dźwiękowych żołnierzy przebywających na linii frontu, i następnie zbadaniu ich wpływu na ciało i psychikę człowieka. Daughtry zastanawia się jednak, czy nie należy rozszerzyć zastosowania nowej kategorii poza tradycyjnie rozumiane pole bitwy. Do tych przemyśleń skłania go właśnie gwałtowny rozwój nowych technologii sonicznych, takich jak broń akustyczna czy systemy inwigilacji audialnej, oraz coraz powszechniejsze uciekanie się do stosowania przemocy dźwiękowej, m.in. podczas tortur stosowanych w Guantanamo, czy też w ramach bombardowań Strefy Gazy57, kontroli i inwigilacji Palestyńczyków za pomocą dronów58.
34Nasłuchujący król to krótkie opowiadanie Itala Calvina opublikowane w 1986 r., które miało być częścią cyklu poświęconego pięciu zmysłom. Jego bohaterem, zgodnie z tytułem, jest władca szpieg, który w obawie przed spiskiem i utratą władzy postanowił poznać wszystkie sekrety mieszkańców swojego królestwa. W tym celu nakazał przekształcenie pałacu w wielkie ucho władcy i powołał do życia tajną policję. Liczne spirale, muszle i tympanony umożliwiają mu podsłuchiwanie bez przeszkód wszystkich rozmów we wnętrzu rezydencji, ale także mieszkańców okolicznego miasta. Nawet najcichszy szept nie mógł się przed nim ukryć59. Podejrzliwy król, zamiast jednak uwolnić się od obaw i osiągnąć wewnętrzny spokój, stał się więźniem własnych lęków. Całe dnie spędzał siedząc na tronie, ponieważ bał się choćby na chwilę opuścić pałac. Przerażeniem napawała go myśl, że mogłaby mu wówczas umknąć jakaś rozmowa pomiędzy spiskującymi przeciwnikami politycznymi. Podobnie jak mistrz Panoptykonu, bohater opowiadania Calvina staje się ofiarą własnego pragnienia totalnej kontroli, które czyni zeń zakładnika technologii mającej zapewnić mu całkowitą władzę. Bentham zaprojektował działanie panoptycznej maszynerii, wykorzystując do tego celu m.in. system audialnej kontroli i inwigilacji, tak żeby wszystko działało „jak w zegarku” (clock-work regularity) (pi 85). Królowi z opowiadania Calvina, za sprawą wyobrażonej architektury audialnej, czyli panaudiconu doskonałego, udaje się osiągnąć ten wymarzony stan perfekcji. Paradoksalnie jednak brak podejrzanych, niecodziennych dźwięków staje się przyczyną największych lęków. Król zastanawia się zatem na przykład, czy trębacz obwieszczający wybicie kolejnej godziny nie robi tego zbyt perfekcyjnie, czy nie kryje się za tym jakiś spisek. Regularność staje się ostatecznie źródłem cierpienia, gdyż im mniej podejrzanych dźwięków, tym większe są wątpliwości króla. Dlatego też Beno Weiss, badacz twórczości Calvina, pisze: „przesłanie Calvino w przypadku tej kafkowskiej opowieści sprowadza się do tego, iż władza nie tylko wyzwala, lecz także nieuchronnie zniewala, izoluje i niszczy”60. Król może odzyskać swoją wolność, jedynie płacąc za nią własną głową. Opowiadanie kończy się wybuchem zamieszek i rozruchów, które ostatecznie okazują się tylko imaginacjami władcy więźnia. Jak konstatuje Weiss, „słuch jawi się jako zmysł najbardziej poruszający wyobraźnię”61.
Notes de bas de page
1 D. Zbikowski, The Listening Ear: Phenomena of Acustic Surveillance, w: Ctrl [Space]: Rhetorics of Surveillance from Bentham to Big Brother, red. T. Y. Levin, U. Frohne i P. Weibel, zkm Center for Art and Media, Karlsruhe 2002, s. 33–49.
2 S. A. Cluett, Loud Speaker: Towards a Component Theory of Media Sound, Thesis (Ph. D.), Princeton University, 2013, s. 73, online: http://dataspace.princeton.edu/jspui/handle/88435/dsp01bc386j27h [dostęp: 23 lipca 2015].
3 J. Hoyles, The Literary Underground: Writers and the Totalitarian Experience, 1900–1950, St. Martin Press, New York 1991, s. 75.
4 Angielski filozof, wbrew interpretacji przedstawionej przez Božovicza, nie był zainteresowany zrekonstruowaniem za pomocą Panoptykonu istoty boskiej. Mistrzowi Panoptykonu brakowało bowiem jednego z kluczowych przymiotów boskości – nie był wszechwiedzący. W tym dziwnym świecie bez prywatności Bentham pozostawia jednostce odrobinę wolności, czyli jej wewnętrzne ja, które zgodnie z duchem liberalizmu jest przestrzenią niedostępną władzy.
5 M. Božovič, An Utterly Dark Spot, s. 11.
6 K. Hemsworth, Carceral Acustemologies. Historical Geographies of Sound in a Canadian Prison, w: Historical Geographies of Prisons: Unlocking the Usable Carceral Past, red. K. M. Morin i D. Moran, Routledge, London – New York 2015, s. 21; S. Cluett, Loud Speaker, s. 69. Bentham był bez wątpienia zafascynowany możliwościami nowej technologii audialnej. Jeszcze w listach o Panoptykonie proponował także wykorzystanie rur dźwiękowych do usprawnienia komunikacji pomiędzy służącymi a gospodarzami domu. Tradycyjnie wykorzystywano do tego celu dzwonek, który pozwalał przywoływać w razie potrzeby służbę nawet z najdalszych zakątków, ale było to rozwiązanie niedoskonałe. Dlatego Bentham uznał, że system rur dźwiękowych korzystnie wpłynie na zwiększenie wydajności pracy wykonywanej przez osoby zatrudnione do sprzątania, gotowania posiłków i pomagania w czynnościach domowych. Oczywiście, przedstawia on to dyscyplinujące rozwiązanie w charakterystyczny dla siebie sposób, czyli jako niezwykle korzystne dla jednostek mających podlegać kontroli. Dowodzi, iż służący nie będą musieli już więcej wspinać się niepotrzebnie trzy lub cztery piętra tylko po to, żeby otrzymać polecenie wykonania czegoś w kuchni (pi 84). Przedstawia nawet czytelnikowi opis tego, jak mogłoby dokładnie wyglądać takie rozwiązanie: „W pokoju pana pozłacane usta stanowić mogłyby ozdobny dodatek do mebli” (pi 84). Wiadomo, że po powrocie z Rosji taki system rur do komunikacji ze służbą zamontował w swoim domu Samuel, młodszy z braci Benthamów.
7 Na to puste miejsce w analizie Foucaulta zwraca uwagę także Lauri Siisiäinen w pracy Foucault and the Politics of Hearing: „W ujęciu Foucaulta ‘audialno-soniczna’ część panoptycznego aparatu władzy jest nieobecna. Jednakże, kiedy powrócimy do pierwotnego schematu Benthama, możemy zobaczyć wyraźnie, że tak nie jest. Bentham przywiązuje dużą wagę do dźwięku i percepcji sonicznej. Wykorzystuje specjalne narzędzie przewodzące i wzmacniające dźwięk, czyli cynkowe rury łączące pomieszczenie inspektora z poszczególnymi celami” (L. Siisiäinen, Foucault and the Politics of Hearing, Routledge, London 2012, s. 57). Foucault wyraźnie uległ fascynacji pracą panoptycznego spojrzenia i rozkładając projekt Benthama, w zasadzie cały nacisk położył na kolejne zjawiska związane z wizualnością. Interesowało go przede wszystkim widzenie, ekspozycja i niewidoczność. W swojej analizie zwrócił uwagę na to, co zostaje wyeksponowane dzięki światłu lub zasłonięte przez wprowadzenie mechanizmów blokowania spojrzenia. Zgodnie z wykładnią przyjętą w Nadzorować i karać to przede wszystkim wszechobecne spojrzenie władzy bez twarzy prowadzi do dobrowolnego samoujarzmienia: „Widzialność jest pułapką” (M. Foucault, Nadzorować i karać, s. 195). To przede wszystkim separujące i indywidualizujące spojrzenie ma produkować podporządkowanie. Jak pisze Siisiäinen: „Jeżeli przyjrzymy się interpretacji Foucaulta, to dostrzeżemy przede wszystkim silny nacisk na centralizację tego co ‘optyczno-wizualne’ w opisie funkcjonowania tego aparatu władzy. Foucault nie tylko podkreśla znaczenie niewidzialnej widzialności (tzn. doświadczenia iluzji bycia bezustannie widzianym przez spojrzenie, które pozostaje niewidocznym), ale wysuwa znacznie silniejszy i wymagający argument. Twierdzi że mamy do czynienia z formą władzy, która jest w sposób czysty i wyłączny ugruntowana jedynie na optyce i widzialności” (L. Siisiäinen, Foucault and the Politics of Hearing, s. 56). Dlatego też Carolyn Birdsall, autorka pracy Nazi Soundscapes, określa przedstawioną przez Foucaulta w Nadzorować i karać wykładnię jako skopocentryczną (scopocentric) (C. Birdsall, Nazi Soundscapes: Sound, Technology and Urban Space in Germany, 1933–1945, Amsterdam University Press, Amsterdam 2012, s. 131).
8 M. Foucault, Nadzorować i karać, s. 197, przypis nr 4.
9 Zob. P. Schofield, Bentham, s. 75–76. Foucault bardzo konsekwentnie trzymał się swojej wykładni. Na szczególną uwagę zasługuje w tym kontekście rozmowa, jaką przeprowadzili z francuskim badaczem Jean-Pierre Barou i Michelle Perrot. Tekst wywiadu opublikowano w 1977 r. pod znamiennym tytułem L’Oeil du Pouvoir (czyli „Oko władzy”) jako wprowadzenie do pism Benthama Le Panoptique. W pewnym momencie rozmowy Perrot wspomina o wynalezionym przez Benthama systemie nadzoru audialnego: „czytelnik jest pod wrażeniem technik władzy wykorzystanych w Panoptykonie. Zasadniczo jest to przede wszystkim spojrzenie, ale także i mowa, ponieważ wykorzystano także słynne ‘rury cynkowe’, ten niezwykły wynalazek, łączący głównego inspektora z każdą z cel […]” (M. Foucault, The Eye of Power, w: Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972–1977, Pantheon Books, New York 1980, s. 154). Rozmówca Foucaulta starał się wyraźnie nieco inaczej rozłożyć akcenty i przywrócić zachwianą równowagę pomiędzy widzeniem i słuchaniem. Tymczasem autor Nadzorować i karać zachowuje się, jakby nie usłyszał tych słów i całkowicie je zignorował. Całkowicie niewzruszony, powtarza uparcie zasadniczą tezę swojej analizy: „Nie ma powodów, aby sięgać po broń, stosować przemoc, czy środki przymusu bezpośredniego. Wystarczy spojrzenie; spojrzenie kontrolujące, które ostatecznie zostanie uwewnętrznione przez każdą jednostkę przekształcając ją we własnego nadzorcę” (tamże, s. 155).
10 Dlatego też być może Foucault nie angażuje się w jakąś szczególnie drobiazgową analizę systemu nadzoru akustycznego i woli przeciąć sprawę jednym przypisem. Inaczej musiałby uwikłać się w rozważania, które modyfikowałyby nieco kluczowe założenie jego analizy, a ta traciłaby tym samym na swojej sile. W Postscriptum uprzywilejowana pozycja inspektora ulega rozproszeniu. Zamiast bezcielesnym okiem Boga staje się bardziej zwyczajnym inspektorem koordynatorem, do którego spływają raporty pozostałych strażników.
11 M. Dean, The Constitution of Poverty: Towards a Genealogy of Liberal Governance, Routledge, London 2013.
12 G. Chamayou, A Theory of the Drone, The New Press, New York 2015, s. 40.
13 C. Norris, From Personal to Digital. cctv, the Panopticon, and the Technological Mediation of Suspicion and Social Control, w : Surveillance as Social Sorting: Privacy, Risk, and Digital Discrimination, red. D. Lyon, Routledge, London–New York 2003, s. 249–281.
14 M. Chion, The Voice in Cinema, Columbia University Press, New York 1999.
15 S. Žižek, Patrząc z ukosa: do Lacana przez kulturę popularną, przeł. J. Margański, Warszawa 2003.
16 M. Božovič, An Utterly Dark Spot, s. 12.
17 Zaproszenie na eksperyment z „przenoszeniem dźwięku poprzez rury” wystosowane przez Wyatta do Benthama znajduje się w korespondencji angielskiego filozofa (c4 480). Przebieg całego eksperymentu został opisany przez niego w krótkiej notatce z 10 listopada 1793 r. (tb/106/007/001).
18 L. E. Schmidt, Hearing Things: Religion, Illusion, and the American Enlightenment, Harvard University Press, Cambridge–London 2000, s. 113.
19 Tamże, 117–119.
20 P. Metzner, Crescendo of the Virtuoso: Spectacle, Skill, and Self-Promotion in Paris During the Age of Revolution, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1998, s. 180.
21 J. V. Douthwaite, The Frankenstein of 1790 and Other Lost Chapters from Revolutionary France, University of Chicago Press, Chicago–London 2012, s. 69.
22 T. L. Hankins, R. Silverman, Instruments and the Imagination, Princeton University Press, Princeton 2014, s. 193; L. E. Schmidt, Hearing Things, s. 111. Mniej więcej w tym samym czasie Christian Kratzenstein (1723–1795), niemiecki lekarz, skonstruował mechaniczne urządzenie, które dzięki systemowi tub i rurek o różnej długości, szerokości i kształtach było w stanie sztucznie odtworzyć dźwięki samogłosek. Wynalazek ten przyniósł mu w 1780 r. wygraną w konkursie rozpisanym przez Akademię Nauk z Petersburga (zob. także: F. A. Kittler, Gramophone, Film, Typewriter, Stanford University Press, Stanford 1999, s. 25).
23 M. Dolar, A Voice and Nothing More, mit Press, Cambridge 2006, s. 6.
24 Zob. M. van den Broecke, Wolfgang von Kempelen’s Speaking Machine as a Performer, w: Sound Structures: Studies for Antonie Cohen, red. M. von den Broecke, V. J. van Heuven i W. Zonneveld, Walter de Gruyter, Berlin–Boston 1983, s. 9–20.
25 M. Dolar, A Voice and Nothing More, s. 7. Nad projektem gigantycznej speaking figure, dzięki której można byłoby wydawać rozkazy wojsku bądź kontrolować tłum, pracował także Erasmus Darwin (1731–1802), czyli dziadek Karola Darwina (L. E. Schmidt, Hearing Things, s. 119). Nic jednak nie wskazuje, aby było to przedsięwzięcie znane Benthamowi.
26 D. Zbikowski, The Listening Ear, s. 37.
27 Tamże, s. 39–40.
28 Tamże, s. 40.
29 L. E. Schmidt, Hearing Things, s. 117.
30 M. Foucault, Nadzorować i karać, s. 202. Barker był angielskim artystą irlandzkiego pochodzenia. W 1793 r. wzniósł w Londynie nawet specjalny budynek umożliwiający widzom oglądanie z centralnego punktu cylindrycznych obrazów i tworząc w ten sposób poczucie zanurzenia, czy też immersji w przedstawianej rzeczywistości. Wszystko to działo się dokładnie w tym samym czasie, kiedy Bentham pracował nad pierwotnym projektem Panoptykonu. Bez wątpienia jest to koincydencja, którą należy wychwycić. Zwłaszcza że Barker wpadł na pomysł stworzenia malarskiej panoramy podczas odbywania wyroku w jednym z brytyjskich więzień (A. Friedberg, Window Shopping: Cinema and the Postmodern, University of California Press, Berkeley 1993, s. 21.
31 T. L. Hankins, R. Silverman, Instruments and the Imagination, s. 184.
32 Tamże.
33 L. E. Schmidt, Hearing Things, s. 117.
34 Duży wkład w te badania miał Adam Raciborski. Polski lekarz po upadku powstania listopadowego wyemigrował do Francji i tam opublikował w 1835 r. pracę Nouveau manuel compiet d’auscultation et de percussion, w której podsumował najnowsze osiągnięcia medycyny diagnostycznej z zakresu opukiwania i osłuchiwania.
35 Co ciekawe, ojciec założyciel akustyki cierpiał na poważną wadę słuchu, ale być może właśnie dlatego chciał zrozumieć i opisać dźwięk za pomocą abstrakcyjnego języka matematyki i fizyki.
36 L. E. Schmidt, Hearing Things, s. 102.
37 Tamże, s. 123.
38 K. Hemsworth, Carceral Acustemologies, s. 20.
39 Tamże, s. 21–24.
40 R. E. Wener, The Environmental Psychology of Prisons and Jails: Creating Humane Spaces in Secure Settings, Cambridge University Press, Cambridge 2012, s. 189.
41 K. Hemsworth, Carceral Acustemologies, s. 25.
42 Tamże.
43 C. Birdsall, Nazi Soundscapes, s. 35.
44 Tamże s. 39.
45 Tamże, s. 54.
46 Tamże, s. 49, 191, 203.
47 Tamże, s. 127.
48 Tamże, s. 137.
49 Zob. J. Attali, Noise: The Political Economy of Music, Manchester University Press, Manchester 1985, s. 87.
50 Zob. M. Dolar, A Voice and Nothing More, s. 116–117.
51 J. Attali, Noise, s. 87.
52 S. Goodman, Sonic Warfare: Sound, Affect, and the Ecology of Fear, mit Press, Cambridge 2012.
53 Tamże.
54 R. M. McNab, R. L. Scott, Non-Lethal Weapons and the Long Tail of Warfare, „Small Wars & Insurgencies” 2009, vol. 20, n. 1, s. 141–159. Przykładem współczesnej broni sonicznej jest także system Mosquito Alarm.
55 M. Cichosz, Wystąpienie Pokontrolne kpb-4112-01-01/2012, Warszawa 2012, s. 1; online: www.nik.gov.pl/plik/id,4405,vp,5626.pdf [dostęp: 15 sierpnia 2015].
56 J. M. Daughtry, Thanatosonics: Ontologies of Acoustic Violence, „Social Text”, 2014, vol. 32, n. 2, s. 25–51.
57 L. Lambert, Palestine. The Continuous Siege: Spectacular and Normal Territorial Violence in Gaza, „The Funambulist”, 2014; online: www.thefunambulist.net/2014/10/18/palestine-the-continuous-siege-spectacular-and-normal-territorial-violence-in-gaza/ [dostęp: 23 lipca 2015].
58 W. El Sarraj, The Sounds in Gaza City, „The New Yorker” 2012; online: www.newyorker.com/news/news-desk/the-sounds-in-gaza-city [dostęp: 23 lipca 2015].
59 Innym literackim podmiotem paranoicznym zdającym się całkowicie na zmysł słuchu jest podobna do kreta postać z opowiadania Franza Kafki Der Bau. Porównawcza analiza obu utworów literackich zob. także: M. Dolar, AVoice and Nothing More, tu: rodz. „Kafka’s Voices”.
60 B. Weiss, Understanding Italo Calvino, University of South Carolina Press, Columbia 1993, s. 195.
61 Tamże.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019