5. Ontologia fikcji
p. 72-83
Texte intégral
1Zaprojektowana przez Jeremy’ego Benthama maszyneria władzy mogła osiągnąć zamierzony efekt tylko w sytuacji, gdy byłaby w stanie produkować fikcję. Przecież zasadnicza strategia mistrza miała polegać na wytworzeniu w umysłach osadzonych wrażenia własnej wszechobecności. Tylko wówczas można byłoby zrealizować marzenie Benthama o stałej i totalnej kontroli więźniów, na co słusznie zwrócił uwagę Miran Božovič1. Dlatego należy szczególnie przyjrzeć się jednej ze stosowanych przez mistrza technik, która została skrupulatnie przedstawiona w pierwszym Postscriptum (1791). Zgodnie z fundamentalnym założeniem Benthama władza powinna być nieweryfikowalna. Mimo to kwestią czasu jest pojawienie się w końcu przebiegłego więźnia, który będzie próbował poddać próbie spojrzenia mistrza (P1 81). W tym celu rozpocznie sprytnie od popełnienia jakiegoś nieznacznego, drobnego wykroczenia, za które nie będzie mu grozić jakaś szczególnie surowa kara, w sytuacji gdyby został przyłapany przez strażników na gorącym uczynku. Jeżeli jednak nie doczeka się reakcji, podstępny pójdzie krok dalej i popełni kolejne wykroczenie, tylko że tym razem już o nieco cięższym charakterze. W ten sposób więzień będzie testował krok po kroku spojrzenie naczelnika Panoptykonu. Gdy ponownie nie spotka się z żadną reakcją ze strony strażników, dojdzie do wniosku, iż nie podlega w tej chwili obserwacji, bo mistrz albo spogląda w inną stronę, albo zajęty jest właśnie prowadzeniem swoich ksiąg. W ten sposób przebiegłemu więźniowi udałoby się znaleźć lukę w systemie zaprojektowanym przez Benthama. Angielski filozof uznał, że taka sytuacja jest, niestety, nie do uniknięcia, bo przecież oczywiste jest, że mistrz nie będzie w stanie obserwować równocześnie wszystkich więźniów. Jak więc należy postępować z takimi, szczególnie niebezpiecznymi, skazańcami? Stanowią oni przecież poważne zagrożenie dla projektowanego mechanizmu dyscypliny i kontroli. Bentham zaproponował następujące rozwiązanie tego problemu. Należy rozpocząć od zidentyfikowania opornych i krnąbrnych jednostek. Trzeba to zrobić możliwie szybko, a najlepiej, kiedy tylko trafią do panoptycznego więzienia. Dalej powinno się je poddawać wnikliwej, drobiazgowej i nieprzerwanej obserwacji. Może to trochę potrwać, ale trzeba być cierpliwym i spokojnie czekać, aż inwigilowani skazańcy, zgodnie ze swoim planem, popełnią pierwsze, drobne przewinienie. Jednak wbrew temu, czego można by się spodziewać, nie należy wówczas pod żadnym pozorem reagować. Przeciwnie, trzeba zapisać przebieg całego wydarzenia, a następnie cierpliwie oczekiwać na kolejne działania ze strony przebiegłego więźnia, który nabierze mylnego przekonania, że nie jest obserwowany. Jeżeli są to występki niezgodne z regulaminem, ale nie zagrażają jednak porządkowi w Panoptykonie, spokojnie należy zanotować ich przebieg i w dalszym ciągu nie podejmować żadnych działań. Dopiero następnego dnia mistrz miałby odczytać podstępnemu więźniowi pełen opis jego przewinień wraz z karą, jaka nieuchronnie go spotka. Skazaniec powinien też zostać ostrzeżony, iż jeżeli podejmie podobne działania, kolejnym razem zostanie ukarany znacznie surowiej. Co w ten sposób osiąga Bentham? Intuicja podpowiada, że należałoby natychmiastowo reagować i od razu karać więźniów za popełnione przez nich występki. Powyższy przykład świadczy o tym, że stosowane przez niego strategie tylko pozornie przypominają tresurę. W rzeczywistości są one o wiele bardziej wyrafinowane. W efekcie zalecanego postępowania wobec krnąbrnych więźniów brak reakcji strażników na popełnione przewinienia przekształcony zostaje ze znaku nieobecności spojrzenia mistrza w fikcyjny przejaw jego realności. Funkcjonariusze mogą więc już odstąpić od wnikliwej obserwacji podstępnego więźnia i oddać się swoim rutynowym działaniom. Jaki byłby zatem efekt działania panoptycznej maszynerii fikcji? Božovič dochodzi do wniosku, iż mistrz w zaprojektowanym przez Benthama mikrokosmosie zyskałby wszelkie właściwości Boga ukrytego (Deus absconditus). Zostaje przecież wyniesiony do rangi twórcy Panoptykonu, odrębnego świata rządzącego się swoimi surowymi prawami, który stale skrywa się przed jego mieszkańcami. Mistrz ukryty w centralnej wieży więzienia byłby nierealny, ale równocześnie stale wszechobecny, wszechwidzący, wszechmocny i wszechwiedzący2.
2Zaskakiwać może zatem fakt, że to właśnie filozof, miłośnik prawdy, zdecydował się sięgnąć po fikcję jako zasadnicze narzędzie służące wewnętrznej przemianie osadzonych. Czyż w jakiejś mierze, zamiast pomagać jednostkom dostrzec światło prawdy, nie zamykałby ich ponownie w platońskiej jaskini? Bentham był jednak przede wszystkim miłośnikiem tego, co użyteczne, a pragmatyczny stosunek do rzeczywistości sprawił, iż gotów był uruchomić mechanizmy dyscyplinarne, które zapewne wielu filozofom wydałyby się skandaliczne. Skąd w nim mimo to tak silne przekonanie w sprawczą moc fikcji?
Diabły, wiedźmy i chochliki
3Wiele uwag i komentarzy dotyczących fikcji, które odnaleźć można w pismach Benthama, zdaje się świadczyć o tym, że miał raczej zdecydowanie krytyczny stosunek do tego, co wyobrażone i nierealne. Na kartach Wprowadzenia do zasad prawodawstwa i moralności (1780) charakteryzował kobiety jako istoty żyjące w świecie wyobrażeń, fikcji, które świadomie tworzą rozliczne pozory i złudzenia:
Wielu ludzi umie przybierać zewnętrzne pozory uczuciowości, doznając w istocie bardzo mało uczuć. Płeć żeńska robi to z większą łatwością niż męska. Stąd przysłowiowe powiedzenie o łzach kobiecych (wp 91).
4Także na kartach tej samej rozprawy, konstruując typologię czynów zabronionych przez prawo, wyróżnił odrębną kategorię przestępstw, którą określił mianem przestępstw wielopostaciowych. Zaliczył do niej dwa rodzaje szczególnie szkodliwych i niebezpiecznych działań. Pierwsza grupa polegałaby przede wszystkim na celowym „nadużyciu mowy” (wp 300) w celu wprowadzenia rozmówcy w błąd, aby w ten sposób wyrządzić mu szkodę. Natomiast w drugim przypadku działania przestępcy polegałyby na tworzeniu z premedytacją fikcyjnych obiektów, które miały zwieść nieświadomą ofiarę, aby przynieść w ten sposób wymierną korzyść finansową sprawcy. Angielski filozof miał na myśli wówczas przede wszystkim przestępstwa, takie jak: „1) zwykłe oszustwa, 2) fałszerstwa, 3) podszywanie się pod inną osobę, 4) krzywoprzysięstwo” (wp 300).
5Liczne przykłady krytycznego nastawienia wobec fikcji i pozorów, jakie odnaleźć można w pismach Benthama, nie powinny zaskakiwać, gdyż jest to podejście właściwe refleksji o charakterze filozoficznym. Od czasów jaskini Platona filozof jest bowiem zdeklarowanym wrogiem tworów wyobraźni oraz łudzących i zwodniczych wrażeń. W jego przypadku negatywna postawa wobec tego, co fikcyjne, została jednak dodatkowo wzmocniona przez bardzo dojmujące, osobiste doświadczenia. Przez większą część swojego życia cierpiał na chorobliwy i paraliżujący lęk przed duchami, czarownicami i diabłami. Może się to wydawać dość zaskakujące, ponieważ był człowiekiem rozumu i nauki, który powinien być przecież wolny od tego typu irracjonalnych przesądów. Bentham powtarzał kompulsywnie przed snem wszystkie znane mu argumenty dowodzące, że duchy i podobne im istoty pochodzące z ludowych baśni oraz legend nie istnieją. Te rozpaczliwe działania nie przynosiły jednak pożądanych rezultatów. Bezsenność wywołana lękami dręczyła go niemalże co noc. Kiedy tylko nadchodził mrok, wyobraźnia powoływała do życia rozliczne demony, wiedźmy i gobliny. W jednym z listów z dawnego klasztoru Ford Abbey w Dorset do przyjaciela pisze nawet, że jego nowa, wynajęta na rok posiadłość jest dość bogato zaopatrzona w duchy (well stocked with ghosts) (c8 432). Ta zabawna wypowiedź jest równocześnie wyrazem poczucia humoru i ironii Benthama, ale także rzeczywistych i głębokich lęków. We wspomnieniach dał wyraz swojej bezsilności i desperacji: „Sprawa duchów stała się jedną z udręk mego życia” (mc 8). Za swoje lęki i związane z nimi cierpienia obwiniał służących, którzy mieli straszyć go duchami, gdy był jeszcze małym dzieckiem (c12 303). Prześladowcy małego Jeremy’ego powołali w tym celu do istnienia wiele wyobrażonych bytów, takich jak Tom Dark, Rawhaed i Bloody Bones, zamieszkujących zakamarki posiadłości Benthamów. Dokuczanie musiało sprawiać niemądrym piastunkom, o których wspomina także Maria Ossowska, wiele uciechy3. Udało im się nawet przekonać małego chłopca, że właściciel pobliskiej gospody jest prawdziwym goblinem. Kolejne traumatyczne doświadczenie związane było z teatrzykiem kukiełkowym, którego występ Bentham miał okazję oglądać w wieku dziewięciu lat. Postaci, które wówczas ujrzał, a więc Diabła i towarzyszącego mu Chochlika, miały później wielokrotnie nawiedzać go w snach4. Różnorodne wiedźmy, gobliny i duchy nękały go nawet w trakcie jego pobytu w Oxfordzie, a szczególnie podczas wędrówek do oddalonej w głębi ogrodu ubikacji5. Ślady tych przeżyć odnaleźć można także w jego notatkach dotyczących prawa karnego. W szkicach do nowego kodeksu planował poddać penalizacji wszelkie próby straszenia jednostek o delikatnej konstrukcji psychicznej opowieściami o duchach albo wampirach. Ścigane miały być też wszelkie próby przerażenia kogoś przy pomocy „obiektów potwornych lub zwyrodniałych” (tb/071/028/001). Takie, pozornie niewinne, działanie prowadzić mogło bowiem, jego zdaniem, do mniej groźnych obrażeń psychicznych (simple mental injury). Bentham porównywał to z sytuacją, w której ktoś straszy kobietę w ciąży, że jej mąż zginął. W jednym z listów do Étienne Dumonta, swojego szwajcarskiego przyjaciela i wydawcy, przywołał także interesujący przypadek sądowy. Francis Smith zastrzelił przez przypadek swojego znajomego, który przebrał się za ducha, żeby go nastraszyć. Co ciekawe, Bentham, relacjonując wydarzenie sprzed dziesięciu lat, zapamiętał błędnie werdykt sędziowski. Smith, wbrew temu, co mniemał filozof, nie został uniewinniony, ale wręcz przeciwnie, uznano go za winnego morderstwa (c9 103)6.
6Opracowana przez Benthama strategia postępowania rozumu wobec fikcyjnych bytów okazała się zatem zupełnie nieskuteczna. Stało się tak, ponieważ, jak przekonuje Božovič, ludzie boją się duchów nie dlatego, że wierzą w ich istnienie, ale właśnie dlatego, że wiedzą, iż one nie mają prawa istnieć7. Im bardziej zatem filozof starał się przekonać samego siebie za pomocą litanii racjonalnych argumentów, że duchy nie istnieją, tym bardziej umacniał w sobie obawy i lęki. W ten sposób paradoksalnie uzyskiwał efekt przeciwstawny do zamierzonego, a wiedza i oświeceniowy rozum poniosły ostatecznie bolesną porażkę.
7Ujmując ten powracający epizod z życia Benthama w kategoriach fenomenologicznych, można powiedzieć, że angielski myśliciel doświadczał przez większą część swojego życia tego, jak byty uznane za fikcyjne i wyklęte przez oświecony rozum, czyli duchy, wiedźmy i diabły, mogą mieć paraliżujący i wszechogarniający wpływ na rzeczywistość, mimo że nie istnieją. Doświadczenie to miało również bardzo ważne konsekwencje dla sposobu uprawiania przez niego refleksji filozoficznej. Potraktował bowiem to, co fikcyjne, jako niezwykle istotne wyzwanie teoretyczne8. Dlatego też w swojej refleksji ontologicznej, zdaniem Božovicza, przeniósł punkt ciężkości z namysłu nad tym, co prawdziwe, na procesy wzajemnego oddziaływania na siebie różnych rodzajów bytów. Interesowały go zatem niezmiernie wzajemne relacje i powiązania pomiędzy fikcją a rzeczywistością.
8Fundamentem ontologii Benthama jest założenie, że słowa stanowiące część ludzkiego języka można podzielić na dwa rodzaje. Do pierwszej grupy zaliczył słowa (names) posiadające swoje odniesienie w rzeczywistości, a więc takie, które wskazują określone ciała lub substancje posiadające charakter materialny i dostępne ludzkim zmysłom. W drugiej grupie znalazły się słowa nieposiadające swojego odniesienia w rzeczywistości. Wówczas należy mówić o bytach fikcyjnych. Kosmos angielskiego myśliciela wydaje się być zatem ufundowany na niezwykle silnej i czytelnej opozycji. To, co najciekawsze, dzieje się jednak później. Okazuje się bowiem, że Bentham poświęcił wiele czasu i energii na eksplorację przestrzeni rozciągającej się pomiędzy bytami realnymi a fikcyjnymi. Bo cóż począć z własnościami ciał i substancji albo z podstawowymi kategoriami geometrii, takimi jak sześcian, linia czy kula? Kolejny problem wiąże się z różnego rodzaju kategoriami abstrakcyjnymi. Czy im też nie należałoby nadać statusu bytów fikcyjnych? A cóż dopiero począć z duszą ludzką czy istotami boskimi, które wymykają się ludzkiemu postrzeganiu? Jeżeli zaakceptowane zostanie istnienie siły wyższej, wówczas konsekwentnie należy przyznać prawo do istnienia także aniołom, a wraz z nimi i diabłom. Nie można też oczywiście zapomnieć o bytach, takich jak wiedźmy czy gobliny. Granica pomiędzy tym, co fikcyjne i realne, zaczyna się niebezpiecznie zacierać. Słowa opisujące właściwości i kategorie abstrakcyjne posiadają bowiem strukturę fikcji. Nie sposób wskazać ani ruchu, ani sześcianu. Istnieją tylko poruszające się ciała i byty materialne posiadające określony kształt. Bentham zmuszony został zatem do dopracowania wstępnej typologii. W efekcie pierwotny podział zaczął się stopniowo rozpadać, a utylitarny mikrokosmos wypełniło wiele różnego rodzaju bytów. Obok fizycznych (perceptible entities) (tf 7–9) powołał także do życia byty abstrakcyjne (inferential entites) (tf 8–9), które nie są dostępne zmysłom, ale ich istnienie można wywnioskować na drodze logicznej analizy. Oprócz tego założył również istnienie bytów nadnaturalnych (superhuman entity), które muszą się objawiać człowiekowi, ponieważ przekraczają możliwości poznawcze zarówno zmysłów, jak i ludzkiego rozumu. Kolejną kategorię stanowią drugorzędne byty nadludzkie (subordinate superhuman entity), które mogą być zarówno dobre, jak i złe (tf 9). Bentham wyróżnił także rozliczne byty bajkowe (fabulous entities), takie jak czarownice czy jednorożce, które wyobraźnia ludzka buduje ze znanych jej elementów. Wszystkie one istnieją niejako wbrew rozumowi, a więc na przekór jego analizom, dowodom i argumentacji. Za nic nie chciały opuścić wyobraźni zatrwożonego filozofa, a co za tym idzie, także jego świata. Byty fikcyjne natomiast zostają uporządkowane zgodnie ze stopniem oddalenia od bytów realnych. Każde ciało posiada swój określony kształt. Z tego względu pojęcia geometrii opisujące formę bytów materialnych będą bytami fikcyjnymi pierwszego stopnia (first order).
9Trudno nie oprzeć się wrażeniu, że fundamentalna opozycja pomiędzy tym, co realne i fikcyjne, zaskakująco uległa osłabieniu, a próba uporządkowania świata za jej pomocą dała efekt przeciwny do zakładanego. Wiele z tego, co realne, posiada własności fikcji, a rozum w końcu zawodzi w obliczu konfrontacji z tym, co wyobrażone. Bentham ostatecznie uznaje konieczność posługiwania się słowami pozbawionymi materialnego desygnatu. Zgodnie z przyjętą przez niego kategoryzacją, dwa kluczowe dla jego filozofii słowa, a więc szczęście i użyteczność, także odnosiły się do bytów fikcyjnych, które nie posiadały żadnego odniesienia pod postacią ciała lub substancji obserwowalnych za pomocą ludzkich zmysłów9. Tak bowiem funkcjonuje język, konstatuje Bentham. Nie ma innego wyjścia, jak tylko zaakceptować istnienie bytów fikcyjnych. Proponuje jednak dwie procedury, które mają pomóc czytelnikom w identyfikacji fikcji. Jeżeli nie możemy się jej pozbyć (tak jak nie można wyegzorcyzmować wszelkich duchów i wiedźm, mimo usilnych starań rozumu), to należy nauczyć się ją rozpoznawać. Przedstawia zatem dwie procedury : parafrazowanie z wykorzystaniem słów o bardziej konkretnym znaczeniu i badania nad etymologią abstrakcyjnych pojęć. Stało się zatem coś nieoczekiwanego – być może nawet dla niego samego. Otóż zasadnicze cięcie ontologiczne przestało już przebiegać pomiędzy bytami realnymi a fikcyjnymi, a pojawiło się pomiędzy fikcją a tym, co baśniowe i fantastyczne. Ostatecznie być może nawet nie jest ważne, czy określony byt posiada status fikcyjnego lub realnego, ale czy ma on użyteczny charakter i przyczynia się do większej szczęśliwości ludzkiego ogółu10. Dlatego byty fikcyjne uporządkowane zostały także zgodnie z zasadniczymi kategoriami fikcji: logicznej, politycznej, poetyckiej, prawniczej i religijnej (tf 18). Bentham doszedł zatem do wniosku, iż obok fikcji zwodniczych i szkodliwych są takie, które mają charakter użyteczny, a więc nadają się do wykorzystania.
Znak doskonały
10Pod koniec życia Benthama jego uczniowie zastanawiali się nad jakąś stosowną formą upamiętnienia swojego mistrza i wieloletniego nauczyciela. Rozważano wykonanie kolejnego popiersia, zamówienie następnego portretu, a także wykonanie maski pośmiertnej. Sam Bentham pozostawał jednak sceptyczny wobec wszystkich tych pomysłów, gdyż zbytnio przypominały mu – pod względem swojej wewnętrznej struktury – fikcję. Obawiał się więc, że po jego śmierci pozostaną wyłącznie jego wizualne reprezentacje nieposiadające żadnego realnego odniesienia, ponieważ on sam nie będzie już przecież realnie istnieć. Z tego względu zdecydował się na bardzo radykalny i bezkompromisowy gest. Postanowił przekształcić swoje własne ciało w znak doskonały, a więc taki, w przypadku którego znaczące i znaczone niejako stopią się ze sobą i staną jednym i tym samym.
11Zmarł 6 czerwca 1832 r. w wieku osiemdziesięciu czterech lat. Oprócz swoich rękopisów Uniwersytetowi Londyńskiemu zapisał także własne zwłoki. W aneksie do ostatniej woli zatytułowanym B: Auto-Icon polecił wykonawcom, na przekór religijnemu tabu, przeprowadzenie publicznej sekcji zwłok. Uważał, że jego śmierć przyczyni się wtedy do rozwoju nauki i zyska w ten sposób jakieś użyteczne dla społeczeństwa znaczenie. Trzeba podkreślić, że był to niezwykle odważny i bezkompromisowy krok jak na tamte czasy, świadczący o głębokim przekonaniu Benthama o słuszności głoszonej przez niego filozofii utylitarnej. W pierwszej połowie xix wieku otwieranie zwłok przeprowadzano bowiem praktycznie wyłącznie na ciałach skazańców. Autopsję postrzegano wciąż jeszcze jako kolejną karę, którą społeczeństwo wymierza przestępcy. Dla wielu współczesnych Benthama musiała być to zatem dość zaskakująca, jeśli nie szokująca, decyzja, ale to, co naprawdę ekscentryczne, miało dopiero przyjść później. Angielski reformator w dalszej części aneksu nakazał odpowiednie spreparowanie zwłok i wystawienie ich na widok publiczny w gmachu Uniwersytetu Londyńskiego, którego był jednym z założycieli. Zażyczył sobie, żeby jego ciało umieszczone zostało w pozycji, w której wyglądałby na pogrążonego w rozmyślaniach. Wykonawcy testamentu postąpili zgodnie z poleceniem zmarłego i dziś wciąż jeszcze można obejrzeć Benthama siedzącego na krześle w szczelnie zamkniętej gablocie ze szkła, którą Simon Critchley porównał do starodawnej budki telefonicznej11, ustawionej w jednym z korytarzy Uniwersytetu Londyńskiego. Angielski filozof dostojnie siedzi na krześle, ubrany jest w czarny garnitur, a w ręce trzyma swoją ulubioną laskę.
12Niestety, podczas preparowania głowy Benthama popełniono poważne błędy, w wyniku których twarz zmarłego uległa poważnemu zniekształceniu do tego stopnia, iż może rodzić w widzach niesmak i wstręt czy nawet kojarzyć się z jakimiś postaciami z niskobudżetowych horrorów klasy B. Z tego względu postanowiono wymienić „prawdziwą” głowę na wykonaną uprzednio przez francuskiego artystę Jacquesa Talricha możliwie wierną kopię z wosku12. Božovič bez wątpienia ma rację, kiedy pisze, że w całym tym wydarzeniu jest coś niebywale ironicznego13. Cały wysiłek włożony w stworzenie znaku doskonałego ostatecznie poszedł więc na marne. Bentham przestał przypominać Benthama i przekształcił się w jednego z upiorów, których tak bardzo obawiał się przez całe swoje życie. Wśród studentów i pracowników uczelni krąży nawet legenda, iż nocą w gmachu uniwersytetu można spotkać jego ducha domagającego się godnego pochówku.
13Jacques Lacan podczas siódmego seminarium (1959–1960) poświęconego Erosowi i etyce wygłosił opinię, że w okresie oddzielającym Arystotelesa i Freuda tylko Bentham zasługuje na uwagę. Angielski filozof został wspomniany już podczas pierwszego spotkania, kiedy to Lacan kreślił przed uczestnikami plan rozważań na rozpoczynający się właśnie semestr. Francuski psychoanalityk zaznaczył wówczas wagę odsłoniętej przez Benthama dialektycznej relacji pomiędzy językiem a rzeczywistością14. Docenił również podjęty przez niego wysiłek przemyślenia fikcji jako czegoś więcej niż jedynie iluzji zasługującej na bezwzględne potępienie ze strony miłujących prawdę filozofów. Dla Benthama bowiem to, co nierealne, stało się ważnym wymiarem rzeczywistości posiadającym wyraźną autonomię. Lacan wypowiadał się o teorii fikcji angielskiego filozofa z uznaniem graniczącym z entuzjazmem, jakie daje się wyczuć z zapisu seminarium. Nie tylko porównał koncepcję Benthama z własną i przedstawił jako niezwykle odważną i przełomową próbę skonfrontowania się z tym, co symboliczne. Simon Critchley zauważa nawet, że Lacan potraktował go w sposób zaskakujący i wyjątkowo wspaniałomyślny15.
14Z czasem stosunek Lacana do brytyjskiego filozofa stopniowo ulega zmianie. Bentham nie jest już autorem wyrafinowanej intelektualnie teorii fikcji, ale staje się przede wszystkim utylitarystą, wobec którego francuski psychoanalityk zdaje się utrzymywać zdecydowanie większy dystans. Co mogło być przyczyną tej zmiany? Podczas dwudziestego seminarium zatytułowanego Encore (czyli ‘jeszcze’) Lacan odszedł od analiz strukturalistyczno-lingwistycznych porządku symbolicznego i skoncentrował się szczególnie na opisie zjawiska rozkoszy. We wprowadzeniu zdecydowanie zdefiniował jouissance poprzez opozycję wobec tego, co użyteczne: „Jouissance nie służy realizacji żadnych celów (ne sert à rien)”16. Nadmiar rozkoszy nie pełni w świecie człowieka żadnej funkcji17. Tymczasem, zdaniem Benthama, człowiek dąży do przyjemności w efekcie racjonalnej kalkulacji i zbilansowania ze sobą możliwych zysków i strat. Z nauczania Freuda wyłania się zdecydowanie odmienna wizja jednostki. Zgodnie z fundamentalnymi założeniami psychoanalizy człowiek ulega pragnieniom i namiętnościom, których logika wykracza poza jakąkolwiek racjonalną analizę potencjalnych zysków i strat18. Rozkosz jest nadmiarem, który sprawia, iż człowiek działa bardzo często wbrew swoim najlepiej pojętym interesom. Jak pisze John Rajchman, „To właśnie o jouissance Lacan mówi, że na nic się nie zda”19. Tymczasem światopogląd radykalnego utylitarysty nakazuje wykluczyć mu ze swojego świata rozkosz. Jeżeli sen jest tym, z czego powinniśmy zrezygnować, a odpoczynek i przyjemność powinny zostać ograniczone do niezbędnego minimum, to jouissance jest czymś, co powinno zostać bezwzględnie i bezzwłocznie usunięte. Paradoksalnie, kradnąc rozkosz innym, doświadczać miał jej jedynie radykalny utylitarysta, projektując bez końca rozliczne techniki władzy i nadzorując funkcjonowanie maszyn dyscypliny.
Notes de bas de page
1 M. Božovič, An Utterly Dark Spot.
2 Tamże, s. 11.
3 M. Ossowska, Myśl moralna oświecenia angielskiego, Warszawa 1966, s. 342.
4 C. K. Ogden, Bentham’s Theory of Fictions, Routledge, London 2001, s. xi–xiv.
5 M. Ossowska, Myśl moralna oświecenia angielskiego, s. 341.
6 Więcej na temat Benthamowskiej teorii fikcji i próby oczyszczenia języka prawniczego z fikcyjnych terminów wprowadzających niepotrzebny zamęt i nieporozumienia zob.: C. K. Ogden, Bentham’s Theory of Fictions; M. Ossowska, Myśl moralna oświecenia angielskiego.
7 M. Božovič, An Utterly Dark Spot, s. 21–22.
8 Trzeba pamiętać o tym, że rozprawa The Theory of Fictions przypisana Benthamowi i zamieszczona w tomie pod redakcją C. K. Ogdena jest w dużej mierze rekonstrukcją przeprowadzoną na podstawie rozproszonych komentarzy, notatek oraz listów. Bentham nie wydał żadnego osobnego traktatu poświęconego temu zagadnieniu (C. K. Ogden, Bentham’s Theory of Fictions).
9 P. Schofield, Bentham, s. 1–27.
10 Tamże, s. 27.
11 S. Critchley, The Book Of Dead Philosophers, Vintage Books, New York 2009, s. 165.
12 P. Szymaniec, Doczesne szczątki Jeremy’ego Benthama a zasada użyteczności. Prawa osób zmarłych i stosunek do religii w Benthamowskim utylitaryzmie, w : Non omnis moriar: osobiste i majątkowe aspekty prawne śmierci człowieka: zagadnienia wybrane. t. 2, red. J. Gołaczyński, J. Mazurkiewicz, J. Turłukowski, i D. Karkut, Wrocław 2015, s. 750–771.
13 M. Božovič, An Utterly Dark Spot, s. 10.
14 M. D. Kesel, Eros and Ethics: Reading Jacques Lacan’s Seminar vii, suny Press, Albany 2009, s. 60; S. Rodowicz-Ślusarczyk, Porażka, fikcja, piękno – ich funkcje w psychoanalizie, wykład wygłoszony 29 maja 2016 w ramach Forum Polskiego Pola Lacanowskiego „Czym jest psychoanaliza? ”, Warszawa, online: https://www.academia.edu/27673247/Porazka-fikcja-piekno.wyklad_S.Rodowicz-Slusarczyk.pdf [dostęp: 12 kwietnia 2017].
15 S. Critchley, Ethics, Politics, Subjectivity: Essays on Derrida, Levinas and Contemporary French Thought, Verso, London 1999, s. 201.
16 J. Lacan, J.-A. Miller, On Feminine Sexuality: The Limits of Love and Knowledge, Norton, New York 1998, s. 3.
17 Tamże, s. 13.
18 M. D. Kesel, Eros and Ethics, s. 66.
19 J. Rajchman, Truth and Eros: Foucault, Lacan and the Question of Ethics, Routledge, London 2013, s. 67.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019