2/3 Bombowniczki? Pożegnania z matką Polką w prozie kobiet po 1989 roku
p. 140-194
Texte intégral
II. Uciec od narodowego pomnika: demitologizacja figury Matki Polki w literaturze kobiecej i dyskursie feministycznym po 1989 roku
(…) matka zaś jest MATKĄ. Będąc matką kobieta nie zgubi się w świecie i zyska jakąś tożsamość.110
1W różnych publikacjach dotyczących narodzin „drugiej fali” polskiego ruchu kobiecego przyjmuje się, że u jego źródeł leży polityczny spór o prawo kobiet do przerywania ciąży, zakończony w 1993 roku uchwaleniem wyjątkowo restrykcyjnej jak na standardy europejskie ustawy antyaborcyjnej. Wiele spośród kobiet, z którymi rozmawiały najpierw Shana Penn, później Ewa Kondratowicz, a wreszcie Sławomira Walczewska – kobiet wychowanych w PRL-u, gdzie ustawa z 1956 roku dopuszczała bezpłatne, wykonywane w placówkach publicznej służby zdrowia, przerywanie ciąży – przyznało, że ich feminizm narodził się nie pod wpływem zachodnich inspiracji intelektualnych, podróży na Zachód i kontaktów z tamtejszymi aktywistkami, ale w chwili, gdy uświadomiły sobie, że ich prawo do własnego ciała będzie odtąd brutalnie gwałcone111.
2Spór o aborcję112 – czy szerzej: o prawa reprodukcyjne (oprócz aborcji jest to bowiem kwestia antykoncepcji oraz edukacji seksualnej) – zapoczątkowany tuż po przełomie 1989 roku, legł u podstaw współczesnego ruchu kobiecego w Polsce, definiując jego istotę i określając priorytet: walkę o prawo kobiet do decydowania o własnym ciele, wyborach seksualnych i konsekwencjach tychże wyborów. Pod wpływem wydarzeń z początku lat 90. macierzyństwo (podobnie jak kobiecość czy szerzej: płeć, rasa lub pochodzenie etniczne, orientacja seksualna) stało się sprawą polityczną, uwikłaną, jak pokazały następnie wydarzenia z 2003 (przypłynięcie do Władysławowa „Langenortu” – holenderskiego statku-kliniki aborcyjnej) oraz 2007 roku (wniosek Ligi Polskich Rodzin dotyczący wpisania zakazu przerywania ciąży do Konstytucji), z jednej strony w dyskurs narodowo-katolicki, a z drugiej – w dyskurs feministyczny (lub szerzej: praw człowieka). Apogeum konfliktu wynikającego ze zderzenia obydwu dyskursów stanowiła sprawa Alicji Tysiąc – zmuszonej urodzić dziecko wbrew regulacjom ustawy z 1993 roku, dopuszczającej przerwanie ciąży, gdy zagraża ona zdrowiu bądź życiu kobiety – rozstrzygnięta na jej korzyść przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka wiosną 2007 roku.
3Dyskusja o prawach reprodukcyjnych, której częścią stała się od 2008 roku sprawa opieki okołoporodowej (znieczulenia przy porodach, dopuszczalność cięć cesarskich ze wskazaniem, rejestracja kobiet w ciąży), zdecydowała o specyfice polskiego ruchu feministycznego. Polega ona na tym, że spór o prawa kobiet jest dziś w naszym kraju w dużej mierze sporem o prawa matek, a debata na temat tożsamości Polek jest właściwie niemożliwa bez ustosunkowania się do mitu, stereotypu bądź zaledwie figury retorycznej Matki Polki113. Macierzyństwo pod flagą biało-czerwoną przesłania inne wymiary kobiecego doświadczenia, zawłaszcza kobiety, a chwilami je wręcz unieważnia, podporządkowując ich istnienie sprawie reprodukcji, powiązanej dodatkowo z obowiązkami względem ojczyzny114. Nawet niektóre inicjatywy polityczne o proweniencji feministycznej, jak Partia Kobiet Manueli Gretkowskiej, przystąpiły do budowania swojego programu wokół haseł macierzyńskich, definiując przy tym macierzyństwo nie tylko w kategoriach biologicznych – jako dawanie życia – ale też moralnych – jako czynnik oczyszczający dyskurs publiczny.
4Demitologizacja figury Matki Polki polegać zatem musi na rozmontowywaniu jej elementów składowych i na obnażeniu kolejno: mechanizmów kontroli ciała, zmysłów, seksualności, ale też źródeł przemocy (w tym symbolicznej); rewidowaniu relacji między płciami (matka– –syn, kobieta–mężczyzna) i w obrębie tej samej płci (matka–córka); przedefiniowaniu roli kobiet w przestrzeni publicznej. Celem strategii demitologizacyjnej jest oderwanie macierzyństwa od jego powinności narodowych, a zarazem odkrycie innych, niezwiązanych z macierzyństwem, wymiarów kobiecego doświadczenia: emocjonalnych, fizycznych, intelektualnych. Jak bowiem subtelnie zauważa Adrienne Rich: „Zanim kobiety zostały matkami, były przede wszystkim kobietami z rzeczywistymi ciałami i umysłami”115.
5Przegląd stanowisk, także w obrębie samego ruchu kobiecego, pokazuje, że ciężar debaty poświęconej kobietom/matkom w Polsce przesuwa się w ostatnim czasie w stronę wątków klasowych, ekonomicznych, związanych raczej z pochodzeniem społecznym i statusem materialnym niż z wymiarem narodowym macierzyństwa116. Dyskusja o relacjach i napięciach na linii naród–płeć, w której obrębie sytuuje się mit/stereotyp Matki Polki, była szczególnie istotna na etapie autodefiniowania tożsamości polskiego ruchu kobiecego i jego „specyfiki”, umożliwiała bowiem lokalizację na mapie europejskich i światowych ruchów emancypacyjnych. Dziś jednak o wiele istotniejszy – chociażby z uwagi na kryzys ekonomiczny – wydaje się klasowy wymiar macierzyństwa: to, jak uwarunkowania materialne utrudniają bądź ułatwiają dostęp do okołoporodowej opieki medycznej, jak decydują o rozłożeniu akcentów między pracą a opieką nad dziećmi, jak przyczyniają się do zdefiniowania relacji partnerskich, rodzicielskich, rodzinnych. Częściej zatem niż o reprezentacji (pozytywnej lub negatywnej, wystarczającej lub niewystarczającej) kobiet/matek w dyskursie publicznym zaczyna się mówić o systemowych przyczynach wykluczenia i różnicach między kobietami/matkami, które zasadzają się na pochodzeniu społecznym, wykształceniu, wieku. Wątki dotychczas marginalizowane w dyskursie kobiecym, jak samotne, samodzielne, zastępcze lub wykluczone z racji orientacji seksualnej macierzyństwo, ale też niechęć do bądź niemożność bycia matką (sterylizacja, bezpłodność leczona metodą in vitro), zaczynają się w nim pojawiać – na co zwraca uwagę Agnieszka Gajewska117 – od razu wzbogacone o perspektywę społeczną, ekonomiczną, klasową, co uznać można za przejaw wychodzenia feministek naprzeciw oczekiwaniom kobiet118.
6Wpływ na ów (wciąż delikatny) zwrot na lewo w dyskusji na temat praw kobiet/matek ma niewątpliwie umacnianie się dyskursu neoliberalnego w Polsce, w którego ramach odbywa się dziś dyscyplinowanie matek (czy w ogóle jednostek), polegające na przerzucaniu na nie odpowiedzialności i obowiązków związanych z wychowaniem dzieci, spoczywających uprzednio na państwie (np. prywatyzacja systemu opieki). Macierzyństwo/rodzicielstwo jest obecnie w naszym kraju, podobnie jak w wielu zachodnich, kapitalistycznych demokracjach, sprawą indywidualną – matek, ojców, rodzin – podlegającą surowej kontroli i ocenie społecznej (normy idealnego macierzyństwa/rodzicielstwa upowszechniane są przez media i kulturę popularną). Dlatego rolą feminizmu coraz częściej staje się demaskowanie pułapek neoliberalizmu, także, a może przede wszystkim, w obszarze macierzyństwa. Dyskusji o macierzyństwie jako o indywidualnym wyborze, stylu życia – z jego wizerunkiem przefiltrowanym przez kulturę poradników, magazynów kobiecych, terapii119 – towarzyszyć musi silny kontekst społeczny oraz polityczny: przypomnienie o grupowym interesie kobiet, wygrywanym raz po raz przez różne siły, którym należy dać odpór.
7Zmiana w sposobie mówienia o kobietach/matkach widoczna jest także w literaturze kobiecej, która od 1989 roku przechodzi kolejne fazy zaangażowania. O ile tuż po przełomie w centrum kobiecej rewolucji, o której pisała Inga Iwasiów, znalazły się napięcia na linii płeć–naród (pytanie „co to znaczy być kobietą w Polsce” czy też „co to znaczy być Polką” zadawały raz po raz Izabela Filipiak, Manuela Gretkowska, Kinga Dunin), o tyle dziś – za sprawą takich pisarek jak Dorota Masłowska czy Sylwia Chutnik – rewolucja „wchłania” także zagadnienia ekonomiczne, socjalne: problemy matek pracujących, kwestię nieodpłatnej pracy domowej kobiet, eksploatacji połączonej z nierównościami na rynku pracy. Oprócz wątku dotyczącego uwikłań współczesnych Matek Polek w obowiązki względem narodu (dziś jest to głównie spór o prawa reprodukcyjne, zaostrzony po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej) w dyskusji na temat sytuacji kobiet w Polsce zaczynają się stopniowo pojawiać pytania o to, czy Matka Polka może być uboga, czy musi być skazana na pracę „za grosze” w supermarkecie, dyskryminację z racji tego, że jest samotną matką120. Większa wrażliwość literatury kobiecej na kwestie socjalne, którą obserwujemy w ostatnim czasie, pokazuje, że kompleksowa dyskusja na temat tożsamości Polek nie jest możliwa bez wskazania mechanizmów kontroli i represji, jakim podlegają kobiety, a te o podłożu ekonomicznym są szczególnie dotkliwe w społeczeństwie, w którym wciąż silny jest mariaż patriarchatu i kapitalizmu.
1. „Wywołać z milczenia”: literackie coming-outy aborcyjne ostatnich lat
(Dziewczynka) liczy po cichu na to, że w jej ślady pójdą kolejne dziewczynki. Że wzorem gejowsko-lesbijskich kaming ałtów zaczną się kaming ałty aborcyjne. Że kobietki z okładek będą nie tylko prezentować się z plastrem na odsłoniętej części ciała, ale głośno i szczerze powiedzą: „Usunęłam i nie wstydzę się tego”…121
8Dyskusja o aborcji oznacza wkroczenie na obszar, gdzie to, co intymne i prywatne, spotyka się z tym, co polityczne: trauma, tajemnica, wstyd, ulga (kobiet) z jednej strony oraz przymus, kontrola, obserwacja (państwa) z drugiej; światopogląd, polityka i język do nazwania, wypowiedzenia tego doświadczenia/przestępstwa (?).
9Ostatnie dwadzieścia lat to w Polsce zażarty bój o złagodzenie bądź zaostrzenie prawa antyaborcyjnego; to przede wszystkim „spektakl” języka, gestów, ciała. Uczestniczą w nim politycy, księża, naukowcy, feministki. Literatura kobiet staje się częścią tej dyskusji – stroną zaangażowaną. Podobnie jak w dwudziestoleciu międzywojennym, spory publiczne wdzierają się do literatury, odciskając na niej silne piętno. Międzywojnie miało swojego Tadeusza Boya-Żeleńskiego i swoją Irenę Krzywicką, ale też Zofię Nałkowską, Polę Gojawiczyńską, Marię Ukniewską; miało kampanię na rzecz świadomego macierzyństwa i „Życie Świadome” – dodatek do „Wiadomości Literackich”. Kto dziś w Polsce ma odwagę pisać tak jak oni? Poruszać kontrowersyjne tematy? Stać pod pręgierzem opinii publicznej? Co nam zostało z argumentacji dawnych „gorszycieli”?
10Omawiane utwory – Ślad po mamie (2006) Marty Dzido, Dziewczyny z Portofino (2005) oraz Pudełko ze szpilkami (2002) Grażyny Plebanek, Ono (2003) Doroty Terakowskiej, Piaskowa Góra (2009) Joanny Bator122 – łączy wątek aborcji: planowanej, dokonanej bądź przeciwnie – zaniechanej. Ich bohaterki zbliża gest „przerywania milczenia”, mówienia „własnym głosem” na temat kobiecej cielesności, seksualności – temat trudny i drażliwy, nawet jeśli dawno przestał być tabu. Coming-out i speak-out to gesty polityczne, „zaprogramowane” na konkretny cel – zmianę rzeczywistości. Czy jednak w polskiej literaturze kobiet aborcyjny coming-out rzeczywiście się dokonał, a jeśli tak, to z jakim skutkiem? Jakim językiem mówi się dziś o aborcji w literaturze? W jaki sposób ów język literatury kobiet wpisuje się w język debaty publicznej w Polsce: w jakim stopniu go reprodukuje, a w jakim przekracza?
Pułapki dyskursu terapeutycznego
11Przyglądając się literaturze kobiet z końca XIX i początku XX wieku (Zapolska, Nałkowska, Gojawiczyńska), w której wątek aborcji pojawiał się wcale nierzadko, Kazimiera Szczuka zwraca uwagę na atmosferę grozy, tajemnicy, śmierci i szaleństwa towarzyszącą „pokątnym” zabiegom, przeprowadzanym w piwnicach, szopach, na strychach. Działalność różnych „fabrykantek aniołków” budziła tak wielki strach kobiet, które korzystały z ich usług, że informacje o owej działalności przekazywały sobie szeptem, w „głębokim zaufaniu”. Sam zabieg – tajemniczy, a przez to straszny – określany był enigmatycznie jako „TO”. Z kolei płód – usunięty, jak w Granicy (1935) czy Dziewczętach z Nowolipek (1935), bądź urodzony przedwcześnie, jak w Kaśce Kariatydzie (1888) – był zawsze „dzieckiem”, któremu po śmierci należał się pochówek, kobieta zaś, która dopuściła się aborcji, była „winna śmierci” swojego dziecka. Szczuka docenia odwagę pisarek, które przerwały milczenie wokół aborcji, naruszyły tabu, a jednocześnie pokazuje niewystarczalność języka, jakim mówiono wówczas o przerywaniu ciąży, kobiecej seksualności, doświadczeniu ciała. „Morderstwo” i trauma, a także szaleństwo i śmierć jako „kara” – takie określenia pojawiają się, gdy mowa o aborcji w literaturze z początku XX wieku i odczuciach, które zabieg przerwania ciąży (przymusowy najczęściej) wywoływał w kobietach123.
12Za niewątpliwy sukces pisarek, z których wiele angażowało się w kampanię na rzecz świadomego macierzyństwa prowadzoną przez Boya-Żeleńskiego i Krzywicką, wypada jednak uznać fakt, że zwracały one uwagę – nie tylko w publicystyce, ale i utworach literackich – na społeczny wymiar prawa do aborcji, w tym na ekonomię polityczną zakazu, usiłując tym samym poszerzyć pole dyskusji, skoncentrowanej wcześniej niemal wyłącznie na kwestiach etyczno-moralnych124. Jeśli bowiem aborcja była niedostępna, to przede wszystkim dla kobiet ubogich: chłopek, robotnic, drobnych urzędniczek, których nie było stać na przerwanie ciąży; dla nich też nieplanowana ciąża oznaczała nie tylko środowiskową degradację, ale również dramatyczne pogorszenie warunków bytowych, z groźbą głodowej śmierci włącznie. Literatura przedwojenna przyniosła zatem obraz kobiety, dla której prawo do rozporządzania własnym ciałem było ściśle powiązane z prawem do godnego życia, pracy, zarobkowania. Nie oznacza to jednak, że dyskurs poczytujący przerwanie ciąży za „zbrodnię” nie odcisnął na niej silnego piętna. Stąd po zabiegu bohaterka nie odczuwała „ulgi”, lecz „wyrzuty”, a te wiodły ją do obłędu bądź samobójstwa, uznawanych przez społeczeństwo za „sprawiedliwą karę” za popełnione przestępstwo125.
13Proza o sto lat późniejsza usiłuje poszerzać pole widzenia, rozpatrywać różne scenariusze, szukać nowego języka, co – w moim odczuciu – nie do końca się udaje. Dlaczego? Otóż jestem zdania, że literatura kobiet, ale też dyskurs feministyczny po 1989 roku, dla którego kwestia aborcji jest szczególnie ważna ze względów politycznych, reprodukuje raczej niż przekracza język debaty publicznej na temat prawa do aborcji. Specyfiką tego języka jest roztrząsanie kwestii etyczno-moralnych (analiza statusu ontologicznego płodu), a nie problemu władzy nad kobietami (kobiecym ciałem), a także silny indywidualizm (retoryka indywidualnych wyborów) i psychologizm (zanurzenie w popkulturze terapii) w miejsce języka wrażliwości społecznej, który uwzględnia ekonomię polityczną prawa do aborcji. Sięgając do tego języka – języka władzy, dominującego porządku – literatura kobiet i ruch feministyczny skazują się, w moim odczuciu, na porażkę: jest to nie tylko klęska języka (językowego obrazu świata), ale też klęska polityczna w znaczeniu (nie)zdolności wywierania realnego wpływu na ludzkie życie.
14Zanim jednak wyjaśnię, jak rozumiem ową klęskę, przyjrzę się bliżej przeobrażeniom języka, za pomocą którego mówi się o aborcji w literaturze kobiet po 1989 roku. Zmiana pozycji kobiet w społeczeństwie nie pozostała bowiem bez wpływu na język opisu: język przeobraża się w rytmie zmian, jakim podlega rzeczywistość, ale także kształtuje owe zmiany126.
15Po pierwsze zatem w literaturze kobiet po 1989 roku aborcja nie jest już enigmatycznym „TYM”, ale po prostu „zabiegiem”, potocznie „skrobanką”. W skrajnych przypadkach, gdy zachodzi potrzeba zdystansowania się do PRL-u, kiedy aborcja była legalna i dostępna, porównuje się ją do „wyrwania zęba” (Ono: 88, 91) bądź – ironicznie – do „odmładzającego zabiegu kosmetycznego”: „Ktoś mi kiedyś mówił, że po aborcji odczuwa się przypływ energii. Że cała siła, która miała iść w embrion, nie ma nagle ujścia. Kobieta po skrobance czuje się wszechmocna. (…) To burza hormonów, które dają jej kopa na nowej drodze życia” (Ślad po mamie: 36)127.
16Po drugie określenia płodu odzwierciedlają całą gamę emocji wyczuwalnych w społeczno-politycznych dyskusjach poświęconych prawu do aborcji. Płodu nie nazywa się zatem płodem po prostu, ale – za dyskursem eklezjalnym – „dzieckiem” (Pudełko ze szpilkami) bądź ironicznie – parodiując retorykę aktywistów pro-choice – „galaretą” (Ślad po mamie: 57), „kijanką” albo, jak w cytowanym już fragmencie z powieści Terakowskiej, „zębem do wyrwania”. Niektóre bohaterki próbują szukać odpowiedzi na trudne pytania w podręcznikach biologii, akademickich rozprawach, ale szybko okazuje się, że terminologia naukowa – „embrion” (Ślad po mamie: 38), „morula” (Ono: 97) – jest bezradna wobec emocji: „Nie mówiłam nic. Wiedziałam, że tego dziecka nie może być. Czułam, że jest we mnie, jest częścią mnie. Jest kruche, malutkie. Może nie ma nawet centymetra” (Ślad po mamie: 24)128.
17Po trzecie rozszerza się paleta emocji towarzyszących zabiegowi i/lub ujawniających się tuż po nim. Tylko jedna spośród wszystkich moich bohaterek nie wstydzi się, że przerwała ciążę, a wręcz – odczuwa „ulgę” po zabiegu. To Agnieszka z Dziewczyn z Portofino: „To, co mówiła ta kobieta – że dziecko trzeba kochać – było prawdą. Gdyby było inaczej, nie leżałaby tu, czując taką bezmierną ulgę” (Dziewczyny z Portofino: 236–237). Jej koleżanka, Beata, dla odmiany nie czuje „nic”, „pustkę”. Warto zaznaczyć, że w chwili, gdy odbywa się zabieg Beaty, w sali obok trzecia z przyjaciółek, Mania, rodzi córkę. Mając „wybór” – „Chodzi o to, żebyś wybrała to, co jest dla ciebie najlepsze. Patrzyła na nią. Rozumiała. Mogła wybrać” (Dziewczyny z Portofino: 285) – samodzielnie podejmuje decyzję o tym, co dalej; zawsze jednak może liczyć na wsparcie przyjaciółek. Trzy różne historie, motywy, decyzje, skala emocji. I siostrzeństwo, którego siła pozwala przetrwać nawet najtrudniejsze chwile. Podobnie rzecz ma się z drugą książką Plebanek, gdzie decyzja – urodzić czy usunąć – mimo iż należy do Marty, wydaje się łatwiejsza, gdy może o niej porozmawiać z innymi (kobietami, dodajmy). Powieści Plebanek pokazują, że – to kolejne novum – chociaż aborcja jest nadal „problemem kobiety”, zmienia się definicja „udziału” innych kobiet w tym „przedsięwzięciu”: nie są już one „współtowarzyszkami zbrodni/milczenia”, ale „siostrami”, których obecność pozwala przetrwać trudne chwile.
18Sytuacja wygląda inaczej w przypadku powieści Marty Dzido, której bohaterka, pozbawiona takiego wsparcia, kroczy samotnie swą wieloetapową „drogą krzyżową”: od szoku na wieść o ciąży, przez szybką decyzję o zabiegu, po długą fazę „syndromu postaborcyjnego”129, a wreszcie „ulgę”, pojawiającą się w momencie wypowiedzenia całej historii: „Kiedy jest już po wszystkim, dziewczynka odczuwa ulgę, ale wstydzi się tej ulgi, nie wie, jak ma o tym powiedzieć i komu. Nie wie, jak ma nazwać to, co zrobiła. Milczy o tym długo, aż w końcu nie wytrzymuje i pisze książkę” (Ślad po mamie: 9).
19Pisząc o aborcji, Dzido ma świadomość, że posługuje się wyeksploatowanym językiem, zużytymi obrazami, kalkami: „Dziennikarze pytają, czy jest za, czy przeciw, ożywa dyskusja, w której jedni przez wszystkie przypadki odmieniają «życie nienarodzone», inni co drugie słowo mówią: «wolność wyboru»” (Ślad po mamie: 11). Czuje niewystarczalność tego języka, jego nieprzystawalność do rangi przeżycia, bezradność wobec bogactwa emocji. Miesza zatem dyskursy, poetyki, konwencje, by powiedzieć o swym doświadczeniu: gniewnie – „w moim brzuchu zaczyna się jakaś nowa, niechciana opowieść. Jakiś początek, którego wcale nie chcę” (Ślad po mamie: 21); sentymentalnie – „śniło mi się, że mam w brzuchu księżyc z miodu” (Ślad po mamie: 25); ironicznie – „ktoś mi kiedyś mówił, że po aborcji (…) kobieta jest pewna siebie, chętna do życia. Jej twarz jaśnieje. Włosy stają się bardziej lśniące, oczy błyszczą” (Ślad po mamie: 36); fatalistycznie – „zobaczyłam coś, co mnie przeraziło. Malutki, usypany z piasku grób. Z lichym krzyżykiem z patyków. Na tabliczce zostało napisane: «To jest grób nienarodzonego dziecka»” (Ślad po mamie: 38); melodramatycznie – „wraz z dzieckiem umarła jakaś część mnie. Nie cząstka. Raczej duża część” (Ślad po mamie: 88); surowo – „Mama była odważna. Albo nie miała wyboru. Ja miałam wybór. Stchórzyłam” (Ślad po mamie: 43). Obrazy zagęszczają się, plączą się języki. O aborcji nie mówi się już wyłącznie w kategoriach moralnych (dobro–zło), praw człowieka (przymus–wolność), wyboru, ale emocji – dojrzałych do wyrażenia:
Dziewczynka wie, że w tej dyskusji nikt nie mówi „ja” ani „usunęłam”.
Że zamiast mówić o sobie, podaje się tylko statystyki i liczby. A te, które usunęły, milczą. Może nie chcą, by ktoś im rzucił w twarz: „morderczyni”. Dziewczynka też się boi. Dlatego waha się, a w dyskusji nadal nikt nie używa słowa „ja”. Ale dziewczynka nie lubi mówić o sobie w trzeciej osobie. Oczyma wyobraźni widzi książkę na półce w księgarni, siebie biorącą udział w spotkaniu poświęconym tej powieści. Siedzi przy stoliku przed szklanką wody, patrzy na swoje buty albo gdzieś w sufit, kręcąc na palcu włosy, i mówi: „Tak, to o mnie, usunęłam i się tego nie wstydzę”… (Ślad po mamie: 11).
20Powieść traci z oczu inne wątki, które zwykle pojawiały się w literaturze przy okazji tematu aborcji: presja mężczyzny, rodziny, społeczeństwa, trudna sytuacja finansowa kobiety, kwestie zdrowotne, i ogniskuje się na samej kobiecie: jej myślach, przeżyciach, słowach. Ślad po mamie jest bowiem nie tylko coming-outem („kaming ałtem”, jak głosi podtytuł książki) – ujawnieniem „wstydliwego problemu” kobiet(y), ale przede wszystkim speak-outem – oddaniem głosu kobiecie, przerwaniem przez nią milczenia130. Opowiadając o swoich doświadczeniach, kobieta dopuszcza słuchaczy do intymnych sfer swojego życia – cielesnych, ale i psychicznych. Odsłania się przed nami, nie licząc jednak na współczucie ani zrozumienie. Zatraca się w swej historii, rodząc się wraz z nią do nowego życia.
21Nie da się jednak ukryć, że powieść Dzido wyraźnie rozpada się na dwie części, różniące się nie tylko obrazowaniem, ale i natężeniem skumulowanych w tekście emocji. Część pierwsza – feministyczny manifest pro-choice – powstała w 2006 roku, gdy Wydawnictwo Ha!art podjęło się realizacji projektu książkowego Śladu po mamie. Uzupełniona o ów manifest opowieść Dzido – jej „osobisty coming-out” – zaistniała w czytelniczym odbiorze w atmosferze zażartych sporów politycznych wokół aborcji: sporów mających na celu wprowadzenie do Konstytucji zapisu nakazującego ochronę życia ludzkiego od poczęcia. Ostatecznie pełnego zakazu aborcji nie wprowadzono, ale Ślad po mamie przetrwał w świadomości odbiorców jako świadectwo tamtego okresu politycznego, a także jeden ze sztandarowych tekstów literatury feministycznej (interwencyjnej) po 1989 roku.
22Problem pojawia się wtedy, gdy część pierwszą zestawimy z drugą, chronologicznie starszą – opisem poaborcyjnej traumy – opublikowaną jako opowiadanie w antologii Proza życia w 2003 roku. To fragment szczególnie mocno uwikłany w dylematy etyczne, przesycony smutkiem i żalem, chwilami sięgający do retoryki rodem z dyskursu pro-life: pojawia się tu na przykład „syndrom postaborcyjny”, który Kinga Dunin uważa za jedno z bardziej skutecznych (a przez to szczególnie niebezpiecznych) narzędzi retorycznych w rękach przeciwników prawa do aborcji. Jego siła oddziaływania polega na tym, że zamiast piętnować kobietę, obarczać ją winą za przerwanie ciąży, otacza się ją opieką, troską, wskazując na koszty psychiczne aborcji, ponoszone wyłącznie przez kobietę131. Próbując uporać się z emocjami, które towarzyszą jej w związku z przerwaniem ciąży, narratorka decyduje się przelać je na papier. Pisząc, nazywa własne stany psychiczne, porządkuje myśli, uczucia; pisanie staje się tu gestem terapeutycznym, sposobem radzenia sobie z poaborcyjną traumą.
23Dyskurs terapeutyczny, w którym zanurzona jest druga część powieści132, w widoczny sposób psychologizuje i indywidualizuje aborcję: izoluje ją z kontekstu społecznego i politycznego (powieść, jak zostało powiedziane, traci z oczu społeczną presję, nie uwzględnia czynników ekonomicznych, za to w całości koncentruje się na roztrząsaniu stanów psychicznych bohaterki), a także oddelegowuje rozwiązanie problemu (poradzenie sobie z traumą, przy założeniu, że ta wystąpi) na kobietę. Dyskurs terapeutyczny zwalnia od myślenia o przemocy i władzy państwa nad kobietami (kobiecym ciałem), która najpełniej manifestuje się w zakazie aborcji133. Jednocześnie czyni jednostkę odpowiedzialną nie tylko za jej czyny, ale i konsekwencje tych czynów. Ta pozorna sprawczość okazuje się wyjątkowym brzemieniem: zdyscyplinowane wewnętrznie (w rozumieniu Foucaulta) „ja”, szukając form oporu, protestu, buntu, wybiera te oferowane przez dyskurs dominujący. Pragnąc uniknąć mówienia o aborcji w kategoriach etyczno-moralnych, bohaterka wpada w pułapkę dyskursu terapii w wersji pop, co – w tym wypadku – oznacza powrót do punktu wyjścia.
Ekonomia polityczna zakazu
24Magdalena Urban zauważa, że „Polki zostały pozbawione języka, w którym bez obaw mogłyby mówić o aborcji. Z polskiego dyskursu publicznego wyeliminowano terminy neutralne (medyczne, prawnicze, istniejące w języku potocznym), takie jak «aborcja», «płód», «przerywanie ciąży», «ciąża», wprowadzając odpowiednio nacechowane emocjonalnie synonimy: «zabijanie dzieci nienarodzonych», «dziecko», «morderstwo», «stan błogosławiony». Jednocześnie (…) stopniowo z debaty publicznej znikała kobieta”134. Dostrzegła to kilka lat wcześniej Agnieszka Graff, pisząc, że w debacie publicznej na temat przerywania ciąży „kobietę” zastąpiła „matka”, a w kręgach narodowo-katolickich – „polska matka nosząca pod sercem małych Polaków i Polki”135. W dyskursie tym ciało kobiety traktowane jest jako „pole bitwy”, na którym ścierają się odpowiednio „siły światła” i „ciemności” bądź „swoje” (polskie) i „obce”, „wrogie”, dlatego też obrona granic kobiecego ciała (przez prawdziwych mężczyzn-Polaków) jest tożsama z obroną granic państwa (narodu) oraz ładu społecznego: „Granice ciała są granicami tego, co społeczne, reprezentują zatem wszelkie zagrożenia i niepewne linie demarkacyjne”136 – pisze Mary Douglas.
25W tym kontekście rola dyskursu feministycznego sprowadza się do walki o język, jakim mówi się o aborcji i prawie kobiet do przerwania ciąży. Nacisk kładzie się tu głównie na historie i doświadczenia kobiet137, które zdecydowały się przerwać ciążę (na uwagę zasługuje publikacja Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny Piekło kobiet. Historie współczesne [2001], nawiązująca bezpośrednio do tradycji Boya, jak również plakat Aborcja: kiedy kobiety w Polsce przerwą milczenie?, przygotowany przez tę samą organizację w ramach wystawy „Moje życie – moja decyzja” [2002]), a także na nazewnictwo wprost proporcjonalne do czynu (nie „morderstwo”, ale „przerwanie ciąży”). Jak zauważa bowiem Graff: „Spierając się o in vitro [ale też o aborcję czy wszystkie inne kwestie związane z problemem represjonowania kobiecego ciała – przyp. A. M.], musimy odrzucić kościelny dialog i odzyskać inny, zapomniany w Polsce język. W tym języku ciążę nazywa się ciążą, a zarodek zarodkiem”138.
26Niezwykle ważne są w tym kontekście świadectwa kobiet, które przerwały ciążę nie pod przymusem, ale z wyboru – przekonane, że nie chcą (w danym momencie lub w ogóle) zostać matkami – po czym nie czuły wyrzutów, ale ulgę. We Francji i Niemczech setki znanych kobiet przyznały się na początku lat 70. XX wieku do przerwania ciąży. Zrobiły to otwarcie, ujawniając nazwiska i twarze. Był to niezwykle ważny gest, który przełamał tabu mówienia o aborcji i pośrednio przyczynił się do jej zalegalizowania. Plakat Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny nawiązuje do tamtych akcji. W przeciwieństwie jednak do francuskich i niemieckich polskie zdjęcia, niczym w kronice kryminalnej, przedstawiają zasłonięte twarze kobiet. Poświadczają, że aborcja jest w Polsce nie tylko przestępstwem, ale i tabu139.
27Siedząc w poczekalni kliniki, bohaterka Śladu po mamie marzy, by dowiedzieć się z mediów, że znane Polki przerwały ciążę i „nie wstydzą się tego”: „(…) wyobraża sobie w tej roli gwiazdy z różnych półek. Widzi Kazię Szczukę, Kingę Dunin i Marię Janion, Dodę Elektrodę, Kasię Nosowską i Korę (…). I każda z nich mówi: «Ja też usunęłam i nie wstydzę się tego»” (Ślad po mamie: 12). Ta wiedza dodałaby jej sił. Nie ogląda się jednak na inne kobiety, lecz „postanawia, że zgodzi się na wydanie książki. Ta dziewczynka to ja. I to jest mój osobisty aborcyjny kaming ałt. Zapraszam kolejne dziewczynki” (Ślad po mamie: 12).
28Powieść Dzido, mimo swej interwencyjności, emocjonalności, a chwilami dramatyzmu, unaocznia jednak, że walka o język, jakim mówi się dziś w Polsce o aborcji, została przegrana. Stało się tak w dużej mierze dlatego, że feministki i feminizujące pisarki dały sobie narzucić język opisu, w którym wątek ontologicznego statusu płodu wyziera nawet z analizy stanu emocjonalnego kobiety, ale też język, w którym rezygnuje się z argumentu o społecznym wymiarze prawa do aborcji (lub jej zakazu) na rzecz psychologizacji i indywidualizacji problemu.
29W tym rozumieniu prawo „wyboru” w kwestii przerwania ciąży staje się przywilejem kobiet z klasy średniej, co pokazują motywacje literackich bohaterek: Anna z powieści Dzido chce zdać maturę i zacząć studia, podobnie Agnieszka z Dziewczyn; Beata, koleżanka Agnieszki, wie, że ojciec dziecka nie jest mężczyzną, z którym chce być; Marta z Pudełka właśnie awansowała, robi karierę. Kobiety chcą rozporządzać swoim życiem, a macierzyństwo postrzegają w kategoriach wyboru, świadomej decyzji, nie zaś przymusu, obowiązku. Stąd autonomiczne postanowienie Marty, by urodzić: „Nic lepszego nie przyszło mi wtedy do głowy; tylko ta chęć, żeby jak najszybciej stamtąd wyjść, żeby mieć to dziecko, nagle wyobrażone, chciane” (Pudełko ze szpilkami: 49). Dla zamożnych inteligentek z dużych miast decyzja o urodzeniu dziecka jawi się w kategoriach „wyboru”, „prawa do decydowania o swoim ciele i życiu”, za które w najgorszym razie można zapłacić (Marta, Anna): „Zadzwoniłam pod numer, który dał mi Grzesiek. Umówiłam się na wizytę. Wyobrażałam sobie piwnicę, konspirację, brudne narzędzia chirurgiczne, amatorszczyznę. Wszystko było inaczej. Prywatna klinika na Mokotowie. Czyściutki gabinet, nowoczesna aparatura. Ginekolog, położna i anestezjolog” (Ślad po mamie: 38).
30Inaczej rzecz ma się z kobietami z małych miejscowości i wiosek, gdzie niechciana ciąża oznacza nie tylko pogorszenie warunków materialnych, jeśli są bezrobotne lub mało zarabiają, ale przede wszystkim środowiskowy ostracyzm. Z ich perspektywy decyzja o przerwaniu ciąży jawi się nie tyle jako wybór, ile konieczność. Bez pieniędzy nie są jednak w stanie poddać się aborcji w warunkach niezagrażających ich zdrowiu lub życiu, stąd, jak w Ono, decydują się urodzić dziecko.
31Inaczej niż w feminizujących powieściach Dzido czy Plebanek, których bohaterki są zamożnymi inteligentkami z dużych miast, w powieści Terakowskiej pojawia się bohaterka z nizin, z miejsca „przechwycona” przez dyskurs pro-life w jego empatycznym, nie zaś moralizującym wydaniu. Na drodze Ewy staje lekarz, który wprawdzie przerywa ciąże za pieniądze, ale tylko wtedy, gdy „jest w zgodzie sam ze sobą”. Na skutek rozmów z nim bohaterka decyduje się urodzić dziecko. To, co w przedwojennej literaturze kobiet zaowocowałoby dramatem (samobójstwem, obłędem), we współczesnej powieści kończy się szczęśliwie: otrzymujemy wzruszającą historię przebaczenia, nawrócenia, przeanielenia wszystkich, włącznie z niedobrą matką bohaterki.
32Ono dobitniej niż powieści Plebanek czy Dzido pokazuje, że aborcja ma swoją cenę, że łamanie prawa jest możliwe, choć kosztowne, że sumienie lekarzy może zostać zagłuszone przez szelest wyjmowanych z koperty pieniędzy: „To kosztuje dwa tysiące pięćset (…). A robię to tylko wtedy, gdy mi się wydaje, że tak będzie lepiej. Łamię prawo, nie jestem nieomylny, ale przecież jestem w zgodzie ze sobą” (Ono: 91). Biedne, niewykształcone kobiety z małych miast, które nie znają swoich praw, łatwiej i częściej stają się ofiarami systemu. Powieść Terakowskiej obnaża brutalną prawdę, że dostęp kobiet do zabiegu aborcji, a co ważniejsze – ich wolność (swobodne decydowanie o swoim ciele) – są nierówne, ograniczone, a miarą (kryterium) różnic między kobietami jest często zasobność portfela oraz długość cyfr na bankowym koncie. Zwraca na to uwagę Kinga Dunin, pisząca, że w Polsce „kobietom wyznaczono cenę za wolność i wybór”: „My mamy wolny wybór. I korzystamy z niego, także rodząc. (…) Masz szmal – jesteś podmiotem, nie masz – stajesz się przedmiotem. I proszę, żeby kobiety, które potrafią zdobyć te dwa tysiące, nie zawracały mi głowy opowieściami o prawdziwej wolności, która rozkwita, gdy chroni się nienarodzone życie”140.
33Terakowskiej udaje się to, co nie udało się Dzido ani Plebanek: wyjść w dyskusji o aborcji poza język indywidualizmu, psychologii i zwrócić uwagę na ekonomię polityczną zakazu, a więc fakt, że to różnica w dochodach decyduje o dostępności aborcji: prawo wyboru ma swoją cenę, a to oznacza, że nie wszystkie kobiety mają równe prawa141. Emocje zrodzone na bazie nierówności ekonomicznych zostaną przejęte przez tych, którzy szybciej i głębiej wsłuchają się w skargę wykluczonych. W powieści Terakowskiej Ewą zaopiekują się „funkcjonariusze systemu” – lekarz „z misją” oraz rodzina: oni otoczą ją miłością i ciepłem, w których stopnieją wszystkie marzenia, oczekiwania i pragnienia dziewczyny. Nie mając szans na karierę, Ewa zostanie matką: nie z wyboru, a z przekonania, że macierzyństwo da jej społeczny prestiż – ten sam, do którego zablokowało jej drogę pochodzenie, brak pieniędzy oraz wykształcenia. Co ciekawe, podobne rozwiązanie pojawia się w „cyklu mazurskim” Małgorzaty Kalicińskiej: tu także macierzyństwo okazuje się alternatywą dla kobiecych ambicji i aspiracji, niemających szans na realizację z uwagi na zablokowane kanały społecznego awansu142.
34Zdaniem Davida Osta o politycznym sukcesie konserwatystów decyduje dziś fakt, że posługują się oni językiem społecznej wrażliwości umiejętniej niż reformatorzy (liberałowie), dla których prawa człowieka zdają się nie uwzględniać praw socjalnych: „Prawica wygrywa dlatego, że jest jedyną siłą organizującą gniew klasowy, który rodzi każde społeczeństwo kapitalistyczne. Dopóki liberałowie nie nauczą się tego robić, nadal będą przegrywać”143. W obszarze literatury sukces ów odmierzany jest nakładem wydawniczym i liczbą sprzedanych egzemplarzy, a te z kolei przekładają się na zasięg społecznego oddziaływania (ponad pół miliona sprzedanych egzemplarzy „cyklu mazurskiego” Kalicińskiej; ekranizacja Ono [2004] oraz Domu nad rozlewiskiem [2009]).
35Wydaje się, że bez właściwej diagnozy problemów społecznych i języka opisu tychże (język sprawiedliwości reprodukcyjnej?) dyskurs pro-choice, w tym literatura kobiet podejmująca wątek aborcji, skazany będzie na „dreptanie w miejscu” – celebrowanie kompromisu podtrzymującego status quo, którego zakładniczkami są przede wszystkim ubogie kobiety.
Demony PRL-u
36Wróćmy jeszcze na moment do języka, jakim we współczesnej literaturze kobiet mówi się o aborcji. Jak zostało powiedziane wyżej, w niektórych przypadkach, gdy zachodzi potrzeba zdystansowania się do minionej epoki, kiedy aborcja była legalna i dostępna, porównuje się ją do „wyrwania zęba” (Ono: 88, 91) bądź – ironicznie – do „odmładzającego zabiegu kosmetycznego” (Ślad po mamie: 36). Dlaczego jednak ta potrzeba zachodzi?
37W trakcie organizowanych w Warszawie w dniach 24–28 października 2009 roku Dni Sprawiedliwości Reprodukcyjnej Kinga Jeleńska, aktywistka Women on Waves i Women on Web, zwróciła uwagę, że Polska jest jedynym krajem na świecie, w którym niemal zupełnie zdelegalizowano legalną wcześniej aborcję. Zrobiono to tuż po przełomie ustrojowym, na wznoszącej się fali dyskursu nacjonalistycznego. W dyskursie zwolenników zakazu przerywania ciąży aborcja ujęta została bowiem nie tylko w kategoriach „grzechu”, ale i „obcego prawa”, narzuconego Polkom przez obcy reżim. W tej retoryce ustawę z 1956 roku, dopuszczającą przerywanie ciąży ze względów społecznych, nazwano „stalinowskim prawem”, a jej zwolenników – „pachołkami Stalina”144.
38Silny akcent antykomunistyczny w polskiej debacie publicznej sprawia, że aktywiści i aktywistki pro-choice, walczący o prawo do legalnej i bezpiecznej aborcji, pomijają w swej argumentacji fakt istnienia takiego prawa w PRL-u. Chętniej niż o batalii Marii Jaszczuk, która wywalczyła legalną aborcję ze względów społecznych, wolą powoływać się na kampanię przedwojenną Boya i Krzywickiej. Chętniej też niż na pozytywne skutki ustawy z 1956 roku (legalność, bezpieczeństwo) wskazują na demoralizujące aspekty aborcji w PRL-u: „taśmowość” wykonanych zabiegów, brak pomocy psychologicznej dla kobiet decydujących się przerwać ciążę, brak edukacji seksualnej i wiedzy na temat własnej cielesności, seksualności, wpisanie macierzyństwa w politykę ekonomiczną rodziny i państwa145.
39Z taką zawoalowaną krytyką zbyt łatwo dostępnej w PRL-u aborcji mamy do czynienia w powieści Piaskowa Góra Joanny Bator. Jadzia usuwa kolejne ciąże, gdyż nie wkomponowują się w ekonomię rodziny, którą tworzy ze Stefanem: nie pozwolą sobie na więcej niż jedno dziecko, nim się „nie odkują” (Piaskowa Góra: 148) – nie kupią mieszkania, mebli, samochodu. Dziecko to odpowiedzialność, także finansowa, stąd prawo dopuszczające regulację urodzeń działa jako mechanizm walki z ubóstwem, w tym wśród rodzin wielodzietnych.
40Z drugiej strony powieść Bator demaskuje wysoki stopień tabuizacji ciała, zatrważająco niską wiedzę na temat seksualności, płodności, środków antykoncepcyjnych, do których w PRL-u – z racji niedoborów „standardowych” środków, jak prezerwatywy lub tabletki antykoncepcyjne – zaliczano aborcję: „Stefan sam nie wiedział, co o tym myśleć, bo ostatni raz zaszła na przykład wtedy, gdy uważał i przysiągłby, że zdążył zanim co. Pochlebiał sobie, że zna się na tych rzeczach nieco, ale w życiu na głos nie wymówił słów seks, penis, miesiączka, którą, jeżeli musiał, nazywał ciotką. Poza tym mówił ten-tego, bara-bara, smoczuś, pisiula albo pierożek. Chuj, pizda, pierdolić, gdy był zły, albo inni mężczyźni wokół używali takich właśnie słów” (Piaskowa Góra: 40). Bator obnaża też samotność kobiet: to ich wyłącznym problemem była aborcja, nawet jeśli mężczyzna, jak mąż Jadzi, towarzyszył żonie w szpitalu, a później starał się kwiatami wynagrodzić jej stratę146.
41W powieści Bator, a wyraźniej jeszcze w powieści Dzido, wyczuwalny jest krytyczny stosunek wobec zbyt łatwo dostępnej w PRL-u aborcji: zarzut odnośnie do zbyt silnego wpisywania jej w politykę ekonomiczną rodziny i państwa, przy pominięciu emocjonalnego, psychologicznego wymiaru straty147. Język, jakiego używa się do oceny zabiegu przerywania ciąży w PRL-u, okazuje się zatem językiem zakorzenionym we współczesnym dyskursie terapeutycznym, w którym – jak to zostało powiedziane wyżej – akcent kładziony jest na indywidualne doświadczenia kobiet, w tym dylematy natury etyczno-moralnej, zamiast na strukturalne mechanizmy opresji. Oznacza to ni mniej, ni więcej, że krytykę dostępności aborcji w PRL-u przeprowadza się na kartach najnowszej literatury kobiet, gdy wątek ów się pojawia, z pozycji dominującego w Polsce po 1989 roku dyskursu konserwatywnego148.
42W ostatnim czasie, za sprawą filmu Podziemne państwo kobiet (2009) Claudii Snochowskiej-Gonzalez oraz Anny Zdrojewskiej, w kręgach feministycznych odżyła dyskusja o aborcji. Uderza w niej jednak (mimo pojawienia się w filmie Marii Jaszczuk, która w 1956 roku sprawozdawała przed sejmem ustawę o dopuszczalności przerywania ciąży) pomijanie milczeniem ustawy z 1956 roku, co sugerować może, że „dziedzictwo PRL-u” wyraźnie ciąży polskim feministkom (w tym pisarkom i artystkom, które mniej lub bardziej otwarcie deklarują feministyczne sympatie). Zbyt częste i uparte demonizowanie po 1989 roku zarówno feminizmu, jak i komunizmu (określenia używanego zamiennie z nazwą PRL, co skutkowało i nadal skutkuje deprecjacją całego okresu historycznego, nie zaś wyłącznie mechanizmów władzy, kontroli, represji), a także stawianie między nimi znaku równości sprawiły, że dla polskiego feminizmu PRL z wszystkimi osiągnięciami na rzecz praw kobiet (oprócz prawa do aborcji mowa m.in. o systemie refundowanej opieki nad dziećmi w postaci przedszkoli, żłobków, świetlic w szkołach, o stosunkowo wysokich świadczeniach i zasiłkach macierzyńskich) to przysłowiowa „czarna dziura”: bardziej „przerwa” w ciągłości ruchu kobiecego niż jedna z kart w jego tradycji i historii149. W tym kontekście zbyt łatwo wywalczona aborcja jawić się zaczyna nie jako sukces, ale wstydliwy problem, który należy ukryć.
43Wydaje się, że bez uporania się z „upiorem PRL-u” – bez odwołania się do argumentu o prawie, które było w posiadaniu kobiet i które im odebrano – trudno będzie feministkom i feminizującym pisarkom przesunąć punkt ciężkości w debacie na temat prawa do aborcji – debacie rozpiętej, jak dotąd, między argumentacją etyczną pro-life a argumentacją indywidualistyczną pro-choice.
Własnym głosem, czyli jakim?
44W swoich wczesnych pracach Luce Irigaray podkreślała, że „dyskurs fallocentryczny, zakorzeniony w filozofii i potwierdzony przez psychoanalizę, tak naprawdę zaprzecza różnicy płci. Z jego punktu widzenia istnieje tylko jedna płeć – męska, skoncentrowana na idei jedności, konstytuująca się wokół jednego, centralnego punktu – fallusa, podmiotu, jednej, uniwersalnej prawdy. (…) Jeden penis, jedna płeć, jeden język”150. Jak pisała Irigaray: język jest rodzaju męskiego, więc kobieta – jej doświadczenia, ciało, seksualność, rozkosz – jest w nim niewyrażalna. A ponieważ nie ma ona do wyboru żadnego innego języka, wobec tego, który jest, może zastosować jedną z trzech strategii. Po pierwsze może milczeć. Po drugie może przyjąć rolę histeryczki: grać, robić teatr. Po trzecie może wziąć męskie słowo i wyolbrzymić je, przeakcentować, przerysować, a więc – przedrzeźnić. Zdaniem francuskiej badaczki najlepsza z punktu widzenia kobiety jest strategia trzecia, gdyż tylko ona daje jej namiastkę wolności. Najgorsza zaś jest pierwsza – milczenie, które czyni kobietę niewidoczną.
45Agnieszka Graff zwraca uwagę, że figura „głosu” (w opozycji do „milczenia”) nie bez powodu znalazła się w centrum zainteresowania feministek od samego początku istnienia ruchu kobiecego. W tekstach Mary Wollstonecraft, Margaret Fuller, Elizabeth Cady Stanton, Lucretii Mott, Betty Friedan i wielu innych pojawiało się żądanie prawa do mówienia „własnym głosem”, wezwanie do „przerwania kobiecego milczenia”, postulat „nazwania niewypowiedzianego” doświadczenia kobiet. Dekonstrukcja kultury patriarchalnej nie może się bowiem dokonać bez dekonstrukcji językowego obrazu świata. Samo nazwanie pewnych zjawisk skłania do refleksji nad nimi, a namysł nad językiemmoże stać się podstawą zmiany myślenia o świecie151. Mówienie jest więc działaniem, jak pisze John L. Austin: „Wygłoszenie wypowiedzi jest wykonaniem jakiejś czynności, jest czymś, o czym nie myśli się normalnie, jako jedynie o powiedzeniu czegoś”152.
46W kontekście poczynionych rozpoznań wypada uszczegółowić tę kwestię, sproblematyzować ją. Pytanie, na które usiłuję znaleźć odpowiedź, brzmi bowiem nie tyle: czy kobiety mówią lub mają prawo mówić dziś własnym głosem, ile: jakiego języka używają do wypowiedzenia własnych doświadczeń, marzeń, pragnień, w porządku jakiego dyskursu się sytuują. Zakończone jak dotąd niepowodzeniem aborcyjne coming-outy – w literaturze, mediach czy szerzej: w sferze publicznej – skłaniają do przeanalizowania popełnionych błędów, w tym tych dotyczących wyboru strategii retorycznej. Jeśli sięganie po narzędzia dyskursu dominującego grozi odtwarzaniem, a nawet umacnianiem status quo, to jedynej szansy na jego podważenie upatrywać należy w upartym demaskowaniu władzy systemu: mechanizmów opresji, od których niewolny jest także dyskurs feministyczny. A to oznacza „powrót na margines”, gdyż tylko on – jak pisze bell hooks – wyznacza „miejsce radykalnego otwarcia”153.
2. „Moje ciało jest polem bitwy”154: speak-out Matki Polki
47Konfrontacyjna, zaangażowana twórczość Izabeli Filipiak z połowy lat 90., a Doroty Masłowskiej z początku XXI wieku to zdecydowana odpowiedź kobiecej literatury na działania ekip rządzących Polską od 1989 roku, które żądając od kobiet poświęcenia w imię „dobra narodu”, podsuwają im figurę Matki Polki jako jedyny dostępny, cieszący się społecznym prestiżem wzorzec osobowy dla kobiet w naszym kraju.
48W opowiadaniach Ska z tomu Śmierć i spirala (1992) oraz Weronika, portret z kotem z tomu Niebieska menażeria (1997)155 Filipiak demaskuje mechanizmy funkcjonowania tradycyjnego „kontraktu płci” w strukturach opozycyjnych lat 80. W realiach zrekonstruowanych przez pisarkę, a znanych skądinąd z wywiadów Shany Penn oraz Ewy Kondratowicz z „kobietami «Solidarności»”, „kobiety są cieniami cudzych ambicji” (Ska: 136), „złączone zmową. Milczenia, ględzenia, narzekania…” (Ska: 143). Podczas gdy mężczyźni „noszą w sobie wielkie jajo desperacji, odwagi, ironii” (Ska: 136), kobiety są niewidoczne: schowane za plecami mężczyzn zaledwie „pomagają” bądź „robią to, co muszą”: „Ulice pełne były kobiet w jej wieku, próbujących przywrócić swym twarzom rysy anonimowych młodych dziewczyn, jakimi kiedyś podobno były, lub pozwalających tym samym twarzom zapadać się w sobie, w głąb jakiegoś najsmutniejszego niebytu” (Weronika: 433). Filipiak zauważa z ironią, że mężczyźni są „od wielkich rzeczy”: konspirują, filozofują, tworzą „prawdziwą sztukę” („Ton grupie nadawali chłopcy o zachłannych, inteligentnych spojrzeniach, którzy, raz pobudzeni, nie znali umiaru” [Weronika: 436]), natomiast rolą kobiet jest zmaganie się z prozą życia: „przejmowanie trudu więziennych odwiedzin u aresztowanych” (Weronika: 436) bądź „robienie kanapek” podczas strajku, o czym wspominała także Grażyna Plebanek w Dziewczynach z Portofino156.
49W tekstach Filipiak różnica między zaangażowanymi w działalność opozycyjną kobietami i mężczyznami jest zasadnicza: mężczyźni funkcjonują jako jednostki, które mają swoją osobowość, ambicje, pasje, kobiety zaś pojawiają się jako mało ciekawa, szara masa, zbiór zyskujący znaczenie tylko wtedy, gdy znajdzie się w orbicie męskiego zainteresowania. Filipiak notuje z goryczą, że kobiety w „podziemiu” miały szansę „wybić się na niezależność” czy raczej (zaledwie) zaistnieć jako podmioty wyłącznie poprzez swoje relacje z mężczyznami: jako ich „towarzyszki” – siostry, żony, narzeczone, matki, ale nigdy jako równoprawne partnerki. Widać to wyraźnie w opowiadaniu Weronika…, którego tytułowa bohaterka, mimo iż jest artystką, gospodynią salonu towarzyskiego, twarzą artystycznej bohemy – kobietą atrakcyjną, interesującą, niezależną, ambitną – bez słowa protestu wbija się w krępujący ruchy gorset Matki Polki:
Robiła, co mogła, żeby pogodzić wymagania historii, rodziny, sztuki i swoje własne. Matka i dobra wróżka, artystka i kapłanka narodowej sprawy. (…) Weronika poważniała. Wyrosła z tej matki, która z niedoścignioną kokieterią pragnęła być uwielbiana, i ukazała się nam jako Matka Polka. Wcześniej chciała być dla syna wszystkim, teraz stała się dla niego prawem, strażniczką narodowych wartości, praw rodziny i tych świętych, niezbywalnych macierzyńskich praw. (…) Nie wiem, czy można łatwo przestać być kamieniem, może odwrót jest naprawdę
możliwy, traci się dar i nie wyrośnie z Matki Polki Circe, choć Matki Polki wyrastają nieraz z nimf i czarodziejek (Weronika: 445–447).
50Inna, narratorka tego samego opowiadania, aktywna w „podziemiu”, dowiaduje się pewnego dnia, że nie może dłużej przychodzić na spotkania opozycjonistów, gdyż „nie jest żoną”: „Było dla mnie jasne, że jeśli chcę być poważnie traktowana w grupie, powinnam wyjść za Seweryna” (Weronika: 449).
51Dlaczego jednak ta oraz inne kobiety-nie-żony nie mogą działać w „podziemiu” na równych prawach z mężczyznami? Odpowiedź, jaka pada z ust jednego z przyjaciół narratorki opowiadania Weronika…, jest zaskakująco prosta: jako kobiety stanu wolnego, a więc seksualnie „dostępne” dla każdego mężczyzny, stanowią „nieobliczalny kobiecy element [zdolny] zakłócić powagę ich [mężczyzn – przyp. A.M.] skupienia” (Weronika: 448). Okazuje się więc, że seksualność opozycjonistek (zdradziecka kobiecość) to niszczycielska moc, która dekoncentruje opozycjonistów, to siła zdolna odwieść ich od spraw wagi państwowej.
52Obecność niezamężnych kobiet jest ponadto źle widziana przez ludzi z zewnątrz, czyli Naród. Przekonuje się o tym Kaśka, bohaterka opowiadania Ska, która podczas strajku na uniwersytecie zgadza się na seks z jednym z działaczy („Kaśka składa swoje ciało na ołtarzu rewolucji” [Ska: 140]), a następnie płaci za ów akt „poświęcenia” wyrzuceniem ze strajku: „W prasie pojawiają się artykuły o prostytucji. Ktoś zobaczył migające pieniądze. (…) Nawet nie wiesz, jak to może nam zaszkodzić, słyszy” (Ska: 141). Kiedy chce wrócić, dowiaduje się, że „nie wpuszczają kobiet, bo może być niebezpiecznie. No to co? To nie powinna. Aha, zauważa. Chcieliby mieć ją żywcem. Wtedy postawią jej pomnik. Natrętnie kołacze się myśl, że ciało jest tak samo polityczne jak karabin maszynowy. I może być wykorzystane przeciwko niej. Tak nie będzie, syczy Kaśka. Jeszcze wczoraj była uwznioślona, niemal święta. Nagle zaczyna nienawidzić rosnącego w niej życia” (Ska: 142).
53W obydwu opowiadaniach Filipiak doskonale udaje się uchwycić prawidłowość, którą Janion rekonstruowała we wspomnianym już tekście Bogini Wolności: moment przekształcenia się Rewolucji w Republikę, z jej alegorią – kobiecym ciałem – najpierw nagim, seksualnie otwartym, dzikim i groźnym, a później cnotliwie przyodzianym, po macierzyńsku funkcjonalnym, oswojonym. Kaśka, bohaterka opowiadania Ska, która zaszła w ciążę podczas strajku, musi zostać odsunięta od polityki. Nie tylko dlatego, że jako kobieta stanu wolnego „kompromituje” (przez swą „rozwiązłość”) rewolucję, ale przede wszystkim dlatego, że „już jest matką” – nosi w sobie małego Polaka bądź małą Polkę. Wymaga więc ochrony i opieki: „Coraz więcej o politycznej konieczności. Nie możemy brać na siebie ryzyka. Nie możemy szafować życiem narodu. A naród przytakiwał. Nie możecie szafować moim życiem. Granice zaczynają się niebezpiecznie zacierać” (Ska: 143). Kaśka dostrzega, że jej ciało nie należy już do niej, ale do Narodu: funkcjonuje jako terytorium, na którym toczy się wojna o przyszłość Narodu. Ona sama dawno przestała być ważna: straciła podmiotowość, stała się Matką – zakładniczką narodowej sprawy.
54Filipiak rekonstruuje proces odsuwania Polek od kulminacyjnego momentu (i owoców) „Solidarnościowego” przewrotu, ujawnia mechanizm wykreślania kobiet z rewolucyjnego panteonu bóstw: niektóre (jak Kaśka) zostały zredukowane wyłącznie do funkcji rozrodczych (reprodukowanie kolejnych pokoleń bohaterów narodowych), inne (jak Weronika) uległy „przeanieleniu”, stając się symbolem (znakiem) rewolucji: „Przyjaciele jej syna (…) odnosili się do Weroniki z szacunkiem i dystansem, który ona przyjmowała jako należny jej hołd, nieświadoma, że Matka Boska nie bratała się z apostołami oraz że przychodzi moment, kiedy Chrystus powie do otaczającego go tłumu: «To jest moja matka»” (Weronika: 430)157. U Filipiak moment, w którym do głosu dochodzą treści narodowe/nacjonalistyczne, oznacza sprowadzenie kobiet do roli biologicznych reproduktorek członków narodowej wspólnoty, Kobiety zaś – do roli znaku kultury tejże wspólnoty poprzez ustanowienie Jej symboliczną reprezentantką ciała i kondycji narodu. W dyskursie narodowym kobiece ciało służy jednocześnie do reprodukcji (biologicznej) i reprezentacji (symbolicznej); nie ma w tym sprzeczności.
55W Absolutnej amnezji158 proces odseparowania kobiet od ich ciał i otaczania tychże symboliczną kontrolą państwa osiąga apogeum w scenie, gdy dojrzewająca Marianna czeka na przybycie Policji Menstrualnej, prowadzącej planową rejestrację miesiączkujących dziewczynek. Świat wyobrażeń Marianny na temat menstruacji – wyobrażeń odwołujących się do matriarchalnej mitologii, która pierwszą krew uznaje za źródło kobiecej mocy, więzi z naturą i innymi kobietami („[…] wyczytała, że młoda czarownica przejawia największą moc, kiedy przytrafia jej się to po raz pierwszy, i potrafi wtedy zawładnąć dowolnie wielkim obszarem, jeśli tylko pobiegnie nago w księżycową noc, pozwalając, by swobodnie spływająca krew wyznaczyła jego granice. […] Z innej książki dowiedziała się, że krew miesięczna pozwala szybciej rosnąć trawom, czyniąc ziemię żyzną i kwitnącą” [Absolutna amnezja: 213–214]), roztrzaskuje się w zderzeniu z brutalną patriarchalną rzeczywistością, w której krwawienie cenione jest wyłącznie ze względu na kobiecą zdolność reprodukcji; w innym przypadku uznane jest za coś brudnego, odrażającego: „Nazywać się powinni Policja Monstrualna, myślę sobie. Policja Monstrualna, jako tajny kryptonim, nie wzdrygają się wszak przed najniższymi, najbardziej poniżającymi metodami…” (Absolutna amnezja: 217). Policja Menstrualna to instytucja państwa totalitarnego, traktującego kobiety jako zakładniczki „narodowej sprawy”. Działa „cichcem”, „po zmroku”, stuka od drzwi do drzwi, by w zgodzie z wewnętrznymi regulacjami rejestrować miesiączkujące dziewczynki, które jako płodne odtąd kobiety staną się narzędziem w politycznych rozgrywkach159.
56Filipiak demaskuje proces kontrolowania, dyscyplinowania kobiecego ciała przez instytucje państwowe, narodowe, społeczne: w patriarchacie ciało kobiety pełni wyłącznie rolę użytkową, służebną, jego zaś cierpienie i ból stają się nieważne, zepchnięte na margines Historii. Kobieca miesięczna krew ma mniejszą wartość niż krew mężczyzn przelewana w bitwie za Ojczyznę, stąd bandaże i wata zamiast na podpaski muszą zostać wykorzystane na opatrunki dla rannych żołnierzy: „Wszystkiego nam brakuje, leków, bandaży… Każdy opatrunek jest dla nas ważny, każdy tamponik… (…) Jak mogłam. Tam, na ulicach toczyła się prawdziwa walka. Padały prawdziwe strzały. Ludzie ginęli pod gąsienicami stalowych potworów” (Absolutna amnezja: 219). Marianna-Ifigenia zostaje poświęcona, złożona w ofierze na ołtarzu Rewolucji.
57Upolitycznienie prywatnego jest u Filipiak procesem zwrotnym: obnażeniu mechanizmów kontrolowania przez państwo kobiecego ciała towarzyszy żądanie kobiet, by ciało to stało się widoczne, a jego dolegliwości potraktowano poważnie, z empatią. Bohaterki Filipiak, które niezbyt dobrze czują się w doniosłej roli reproduktorek tożsamości narodowej, przy całkowitym zanegowaniu ich własnej tożsamości, zdobywają się na bunt, symboliczny gest protestu: Kaśka decyduje się na aborcję, o której mówi jak o akcie wyzwolenia siebie (swojego ciała) z rozgrywek politycznych, odzyskania podmiotowości, a także przerwania kobiecej „zmowy milczenia, (…) wód płodowych i krwi” („Nie czuje się po tym «jakaś pusta», tylko wypełniona po brzegi. Dosłownie kipi, aż podskakuje pokrywka” [Ska: 143])160; Marianna spisuje swoją historię, będącą zarazem historią kobiecej opresji w patriarchacie („Niedobrze jest rozpamiętywać […], ale zapominanie jest najgorszą z ucieczek”), a następnie „odchodzi, nie oglądając się za siebie” (Absolutna amnezja: 243); Weronika z kolei domaga się zrewidowania historii rewolucji – jej krzyk o dyskryminacji kobiet zostaje jednak uznany za objaw choroby psychicznej, wymagającej fachowej pomocy lekarzy:
A więc Weronika, dumna i szlachetna Weronika, która jeszcze kilka lat wcześniej nie chciała bogatego Niemca, bo „nie wychodzi się za mąż bez miłości”, rozważna Weronika, roztropna matka, przyjaciółka swoich
dzieci i przyjaciół swoich dzieci, opiekunka wszystkich sztuk, podążająca uważnie ścieżką dla prawych i pokornych, wierna swojemu Bogu, służebnica swojej ojczyzny, zachorowała na taką straszną chorobę, zaczęło jej się wydawać, że mężczyźni są niebezpieczni. A oni, ci straszni, weszli oknem i pochwycili ją, a ona później, pod lekarską kuratelą, przez pół roku starała się zagłodzić. No to kleik. (…) Możliwe, że to była chemia, że to były geny. Mogła przecież zachorować na zło uniwersalne, nie wytykając przy tym nikogo palcem. Albo najściślej polityczne, a wtedy jej szaleństwo stałoby się w podtekście krytyką uciskającego nas systemu (Weronika: 452).
58Podkreślmy jednak, że chociaż bohaterki Filipiak buntują się i protestują, ich głosy są słabo słyszalne, a gesty oporu – mało przekonujące, niewidoczne. Jak silną formą sprzeciwu wobec systemu może być bowiem emigracja (i Kaśka, i narratorka opowiadania Weronika… mieszkają za granicą, czując głęboki lęk przed powrotem do Polski)? Jak bardzo boleśnie ugodzić może w ów system szaleństwo jednej czy dwóch „zdesperowanych” kobiet? Wprawdzie Foucault obwieszcza, iż dyskurs władzy kryje w sobie „przeszkodę, zawadę, punkt oporu i zapowiedź opozycyjnej strategii”161, jednak proza Filipiak zaświadcza, że akty protestu mają często wymiar wyłącznie symboliczny; w planie realnym czytać je należy raczej jako gesty rozpaczy, których dotkliwe konsekwencje odczuwają przede wszystkim tragiczne buntowniczki/tragiczni buntownicy.
59Ironia, drwina, szyderstwo, po które sięga w swoich opowiadaniach Filipiak, okazują się strategią eskapistyczną: ucieczką od „narodowego pomnika”, ale ucieczką donikąd – za granicę, do kliniki psychiatrycznej, na śmietnik narodowych symboli: „Zostańmy Frankensteinem narodów! – Ogłasza [Kaśka – przyp. A.M.]. Bełkocze. (…) Musi już kończyć” (Ska: 149). Ogień „słusznego gniewu”, wypalony na starcie, pozostawia po sobie tylko kupkę popiołu: zawiedzionych nadziei i straconych złudzeń.
60Zupełnie inaczej problem przechwytywania kobiet przez dyskurs narodowy usiłuje rozwiązać Dorota Masłowska. Pisarka, która w 2002 roku zadebiutowała powieścią Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną, a trzy lata później wydała kolejną, Paw królowej, na zamówienie „Wysokich Obcasów” napisała ostry, konfrontacyjny, hip-hopowy „kawałek”, Oddział patologii ciąży (2005), gdzie jako kobieta, a przede wszystkim matka, zdystansowała się wobec „męskiej polityki” państwa czy szerzej – wobec „męskich ideałów”: siły, władzy, rywalizacji. Afirmując macierzyństwo (dawanie życia), sprzeciwiła się jednocześnie wojnom i wszystkim działaniom, które odbierają życie. Konfrontując macierzyństwo z męskimi grami politycznymi, wyartykułowała to, o czym wiele kobiet myśli: postępowanie mężczyzn – rozgrywki o władzę, „poważne męskie rozmowy”, przepychanki na szczycie – to, w obliczu trudów ciąży i piekła porodu, dziecinne igraszki, zabawy rozkapryszonych chłopców:
Bo zrozum, poród to nie fochy, to nie symulacja zeza na komisji wojskowej, to śmierci dziwnej rodzaj, po której żyjesz ciągle, i to jakby dużo mocniej (…). Lecz ty tego nigdy się nie dowiesz, fajnie się skleja samoloty, wszędzie Chińczyków pełno i Murzynów utajonych, wszystkich ich trzeba rozpoznać, więc do roboty, moje słowa to martwy pomiot (…). Wrzesień, Polska, dwa tysiące czwarty rok, nigdy nie zrozumiesz, co to znaczy urodzić osobę drugą, patologii ciąży oddział, korytarza mrok, jak chujowo jest być tobą, jak dobrze jest być mną, elo.162
61Masłowska – konfrontacyjna, ostra, nieprzejednana – daleka jest od snucia rozważań o „metafizyce ciąży”, która kobiety uwzniośla, przemienia w święte, „anioły domowego ogniska”, przyjmujących ciążę jako błogosławieństwo. W swym „manifeście” mówi raczej brutalnym językiem o brutalnych sprawach i o problemach realnych (a nie symbolicznych) kobiet: powikłaniach podczas ciąży, „diecie 300 kalorii”, problemach ze snem, całkowitej „dyspozycyjności” dla rozwijającego się w niej życia: „(…) oddział patologii ciąży (…), ja tam leżę z oczywistych powodów wiadomych, jakich, to się domyśl, ale nie wiem, czy wiesz, jak to jest być w ciąży, jakby wielki pies żył w tobie (…)” (Oddział: 54).
62Tematy to znane, podejmowane wcześniej przez Marię Kuncewiczową w Przymierzu z dzieckiem (1927), Annę Świrszczyńską w wierszach z tomów Jestem baba (1972) oraz Cierpienie i radość (1985), a także przez Annę Nasiłowską w Dominie. Traktacie o narodzinach (1995) oraz Manuelę Gretkowską w Polce (2001), po raz pierwszy jednak wypowiedziane zostały z taką siłą, politycznym zaangażowaniem, zwróconym przeciwko konkretnemu „przeciwnikowi”: mężczyznom – nieobecnym partnerom i nieodpowiedzialnym politykom: „Chcesz prawdę usłyszeć, ja ci prawdę powiem, nie będziesz mi tu pierdolił, nie chcę dziś wiedzieć, jak politykę i relacje gospodarcze w Polsce uzdrowić, systemy społeczne chore, nic mnie nie interesują twoje wojennymi fascynacje czołgami i mistrza jody przymioty, sorry, bo nie gadam z kimś, kto wyobrażenie o sobie ma, że ha ha, a nawet głupiego dziecka nie umie urodzić”(Oddział: 52).
63W innym, już nie na hip-hopową nutę, „wyznaniu” – Pamiętniczku Masłowskiej (2006)163, napisanym także na zamówienie „Wysokich Obcasów” – pisarka drwiła z konserwatywnej polityki państwa, które traktuje kobiety jak „maszynki do rodzenia dzieci”: „Dwoje następnych dzieci urodziłam z powodów poniekąd finansowych, na przykład za pieniądze za urodzenie drugiej córki podremontowałam trochę mieszkanie. Za kolejne dziecko kupiliśmy rolety, różne bibeloty do mieszkania, dla mnie garsonkę. Generalnie opłacało się. Chociaż nie przepadam za dziećmi, wręcz ich nie cierpię” (Pamiętniczek: 14).
64Masłowska, znana z tego, że bawi się językiem, miesza konwencje, sięga po ironię, groteskę, parodię, w Pawiu oraz Oddziale wybiera rap – „męski gatunek muzyczny”, którego używa w feministycznych celach: demaskuje stereotypy, obnaża seksizm, dyskryminację kobiet, męską dominację zarówno w życiu (Oddział), jak i w literaturze (Paw). Zdaniem Trici Rose taka jest właśnie funkcja kobiecego rapu: „Raperki to feministyczne głosy, które zwalczają seksizm i/lub poprzez swoją aktywność uzupełniają braki w kobiecej reprezentacji, spowodowane seksistowskim wykluczeniem bądź krzywdzącą oceną udziału kobiet w kulturze rapu”164. Zaangażowana proza Masłowskiej, tak jak teksty piosenek feministycznych zespołów hip-hopowych, pełna jest „słusznego gniewu” i buntu, który dojrzał do artykulacji: „krytyka systemu, w którym jedni mają możliwość wyboru, inni zaś są tej możliwości pozbawieni. Bardzo hip-hopowe i bardzo polityczne. (…) Raz z ironią, innym razem bez dystansu, bez ironii, za to z odwagą wystawienia się może nawet na śmieszność”165.
65O ile w Pawiu królowej od Masłowskiej „dostaje się” po równo chłopakom i dziewczynom (dziewczynom może nawet mocniej, skoro w jednym z wywiadów powiedziała, że podobnie jak Elfriede Jelinek opisuje „głupie kobiety i złych mężczyzn”166), o tyle Oddział wpisuje się w schemat „totalnej wojny płci”, w trakcie której narratorka, identyfikując się z kobietami, „dziś flagę wywiesza przez swe okno, nie chce wąsów ani brody, chce mieć cycki i pochwę” (Oddział: 55). „Atak” na mężczyzn: „Koniec kłamstw, koniec cynizmu, musisz to wreszcie przyznać, że to straszna żenada być mężczyzną” (Oddział: 52), daje się jednak czytać również jako krytyka zachowań kobiet, które zbyt szybko rozgrzeszają mężczyzn, a wybierając postawę Matki Polki (umacniając „macierzyńskie szańce”, zatrzaskując się w sferze domu i rodziny), ułatwiają im prowadzenie dyskryminującej polityki: „chcesz, to ci obiad zrobię, mogę ci nawet pogryźć, mogę ci nawet połknąć, bo nie jest w końcu winą twoją, że musisz być tobą, stary” (Oddział: 55).
66Podczas gdy w Pawiu macierzyństwo funkcjonuje raczej jako doświadczenie, coś „intymnego”, „za dobrego i za czystego, żeby potem walało się po śmietnikach i składach makulatury” (jak mówi sama autorka w jednym z wywiadów167), w Oddziale jest „instytucją w stanie wojny”, częścią „wojennej machiny”, w której my (kobiety-matki) bronimy „prawdziwych wartości”, podczas gdy oni (mężczyźni-politycy) bawią się, decydując przy okazji o naszym życiu168.
67Jednak, co symptomatyczne, na takie odważne hasła pisarka decyduje się wyłącznie na łamach „Wysokich Obcasów” – kobiecego, a zdaniem niektórych feministycznego dodatku do „Gazety Wyborczej”. Choćby z tego względu warto zachować ostrożność w ocenie (prasowej) twórczości Masłowskiej i wstrzymać się z entuzjastycznym witaniem autorki w gronie pisarek feministycznych. Jak zauważa bowiem Inga Iwasiów, wyraźnie zdystansowana wobec powieściowych (zwłaszcza) światów Masłowskiej, jej postaci mają wyraźne problemy z wyjściem poza „tautologiczny samonapędzający się krąg. Zgoda, tym kręgiem może być hip-hopowa niby subkultura, szowinistyczna i zdecydowanie męska. Ale jej języka można użyć inaczej, co praktykują żeńskie kapele. Tu z tym «inaczej» jest pewien kłopot…”169. Zdaniem Iwasiów w powieściach Masłowskiej kobietom, „uwikłanym w schematy, które je powołują do społecznego istnienia”, „dostaje się” jednak bardziej: „Taka wizja świata nie narusza stabilności patriarchatu. Mało tego, daje się czytać jako patriarchatu wzmocnienie. I jest nim. Przykładem bezkolizyjna recepcja w męskocentrycznych gremiach”170.
68Iwasiów dotyka istotnego problemu, przed którym stają wszystkie rapujące kobiety, a mianowicie problemu wyboru strategii: konfrontacji z mężczyznami bądź grania na zaintonowaną przez nich nutę. Zwraca na to uwagę także Tricia Rose, badaczka amerykańskiej kobiecej kultury hip-hopu: „Raperki nie mogą sytuować się w całkowitej opozycji względem raperów; na wiele często sprzecznych sposobów wspierają więc i krytykują politykę seksualną w męskim rapie”171. Nie bez wpływu na wybory kobiet pozostają względy rynkowe, odbiór (masowy, elitarny), gusta czytelników/słuchaczy, głosy krytyków. Wiele czynników przesądza o tym, jak brzmieć będą teksty wyprodukowane dla masowego odbiorcy, a jak te skierowane do wąskiej grupy konsumentów; jaki produkt trafi na „rynek sztuki”, jaki zaś opatrzony zostanie etykietką „ideologia” (feminizm) bądź „popkultura” (kobiece media). Warto o tych rozróżnieniach pamiętać, gdy chwalimy bądź ganimy pisarki za obecność/brak w ich pracach „feministycznego pazura”, wymierzonego w patriarchalne relacje i narodowe świętości172.
69Poruszając się z gracją w wypożyczalni kostiumów dla płciowych ról oraz w rekwizytorni narodowych symboli, Masłowska zakłada/wypożycza to, co akurat ma pod ręką: niegdyś grała rolę „dresiary” z polskiego blokowiska, przez chwilę była rapującą Matką Polką („MC Doris gotuje butelki”), dziś dla odmiany rymuje feministycznie, zaangażowanie, politycznie. Czekając na jej kolejne wcielenie, czekam jednak także na nowy projekt polskiej kobiecości – pozytywną alternatywę dla tej dotychczasowej w wydaniu m.in. Patrycji Pitz, Katarzyny Lep, Anny Przesik czy Małgorzaty Mosznal. I na to by ogień, raz rozniecony na „oddziale patologii ciąży”, płonął również w warunkach pozaszpitalnych.
3. Macierzyństwo jako źródło cierpień: uwagi na marginesie współczesnego dyskursu położniczego
70Zarówno w dyskursie romantycznym, jak i później Matka Polka pozbawiona była ciała. Jej cielesność oraz seksualność pozostawały szczelnie zasłonięte: najpierw czarną suknią żałobnicy w okresach, gdy jej cierpienie symbolizować miało cierpienie całego narodu, a następnie, w PRL-u, kombinezonem robotnicy, który wskazywać miał na jej przynależność do świata pracy i równe prawa w sferze publicznej. Tak romantyczne, jak socrealistyczne malowidła przedstawiały kobiety, które nie miały żadnych problemów z własną cielesnością ani seksualnością: „(…) menstruacja, rodzenie w bólach, klimakterium ich nie dotyczyło” – pisze Izabela Kowalczyk; „Wyrzekły się przecież siebie, a kwestie ich fizjologii przy sprawach Ojczyzny wydawać się musiały niepoważne i niewarte rozważań”173.
71Na obrazach pojawiały się zatem „gotowe”, ukształtowane już matki – albo z małymi dziećmi na ręku, albo wypatrujące powrotu swojego dorosłego potomstwa (przede wszystkim płci męskiej), wplątanego w tryby Historii, albo nad mogiłą poległych w boju za narodową sprawę. Rzadko natomiast bohaterkami pierwszego planu były kobiety ciężarne, nie mówiąc już o rodzących: „(…) nie wiadomo, jak do macierzyństwa doszło, fizjologia i cielesność pozostawały całkowicie odrzucone jako nieprzystające do mitu, tym bardziej że Matka Polka widziana była w kategoriach świeckiego odpowiednika samej Matki Boskiej”174. Jej cechą charakterystyczną pozostawały czystość, dobroć, piękno i całkowita aseksualność, co ironicznie komentuje narratorka Domina Anny Nasiłowskiej175: „Nasze Madonny są zapięte pod szyję, w kilku ciężkich sukniach, spokojnie trzymają dobrze odżywione i ubrane dzieciątko na ręku. Musiały więc nakarmić je wcześniej, przed wyjściem na scenę” (Domino: 111). Z wyjątkiem przełomu wieków i dwudziestolecia międzywojennego, w którym pojawiły się bujne i zmysłowe kobiety-matki – alegorie odrodzonej Polski – jak w malarstwie Jacka Malczewskiego, trudno szukać w rodzimej sztuce przykładów prac ukazujących kobiety w pełnej – cielesnej i erotycznej – krasie.
72Dlatego też, jak zwraca uwagę Izabela Kowalczyk, tak ważne jest odsłonięcie ciała, ze wszystkimi procesami, którym ono podlega, w sztuce polskiej lat 90. Wprowadzenie do przestrzeni publicznej ciała, seksualności, pragnień, emocji, różnic, inności inicjuje bowiem narrację o „tożsamości tych, którzy do tej pory byli tej tożsamości pozbawieni, którzy byli wykluczeni z reprezentacji”176. Należą do nich także kobiety-matki – wyniesione na piedestał za sprawą romantycznego mitu jako bezcielesne, aseksualne madonny, a zarazem, z uwagi na ciało, którego nie da się zignorować, pogardzane jako „ladacznice” – zepchnięte na margines dominującego dyskursu, otaczającego fizjologiczne aspekty macierzyństwa zmową milczenia. Sprzeczności towarzyszące dyskursowi macierzyństwa w Polsce doskonale ukazała Katarzyna Górna – artystka, która na fotografiach z cyklu Madonny (1991–2001) wyeksponowała to, co „zostało odrzucone, wyparte ze wstrętem, jak cielesność i fizjologia”177. Bohaterki jej prac to dziewczynki za sprawą menstruacji przekształcające się w kobiety, matki usiłujące sprostać niedoścignionemu wzorowi macierzyństwa – Maryi, a także dojrzałe kobiety, z racji więdnącego ciała zupełnie niewidoczne w kulturze. W zamyśle artystki cykl miał obnażyć sprzeczności obecne we współczesnym dyskursie na temat kobiet, matek.
73Kobieca literatura po 1989 roku włączyła się w proces rewidowania stereotypów dotyczących macierzyństwa, z jednej strony produkowanych przez silny od samego przełomu dyskurs narodowy, który wyznacza kobiecie rolę Matki Polki i konserwuje macierzyństwo jako instytucję w służbie państwa – bez pochylenia się nad realnymi matkami z ich obawami i nadziejami, problemami natury fizycznej, emocjonalnej, materialnej – z drugiej zaś generowanych przez dyskurs neoliberalny, który przekuwa poświęcenie Matek Polek na ofiarność idealnych pracowniczek, zmuszonych odsuwać w nieskończoność decyzję o macierzyństwie ze względu na rozliczne wymagania stawiane przed nimi przez rynek pracy. W neoliberalnej ideologii nie ma miejsca na rodzenie dzieci, a jeśli już, to obowiązek ich wychowania i utrzymania spoczywa na kobietach. Państwo poprzez wydłużanie urlopu macierzyńskiego (bez wprowadzenia podobnych rozwiązań względem ojców), prywatyzację żłobków i przedszkoli, „majstrowanie” przy zasiłkach alimentacyjnych obarcza matki odpowiedzialnością za rozwój ich dzieci, zwalniając z podobnego obowiązku nie tylko ojców, ale i siebie jako instytucję pomocy społecznej i nadzoru dystrybucji dóbr178. Na obraz idealnego macierzyństwa wpływają także media i kultura popularna, z których wyłania się wizerunek kobiety całkowicie oddanej swoim dzieciom, nawet za cenę rezygnacji z siebie. Jak bowiem zauważają Susan J. Douglas i Meredith W. Michaels, w kapitalizmie macierzyństwo jest rodzajem „indywidualnego osiągnięcia oraz sprawdzianem indywidualnej siły woli i samodyscypliny, (…) testem, który zdajemy bądź oblewamy”179.
74Sylwia Chutnik w Kieszonkowym atlasie kobiet (2008) drwi ze społecznego „terroru macierzyństwa” – presji mediów i kultury masowej, by kobiety za wszelką cenę zachodziły w ciążę i rodziły dzieci, które mają dowodzić ich, tj. kobiet, społecznej użyteczności. W jednej ze scen nawet „żulica” z Ochoty, Czarna Mańka, ulega „terrorowi macierzyństwa” i w pijackim widzie powtarza hasła rodem z magazynów „Mama i dziecko” czy „Mamo, to ja”, przeczytanych na bazarowym stoisku z prasą: „Kobieta bez dziecka to jak bez ręki. Bez niczego. Gdzie ona sobie sens jaki znajdzie, no w czym pytam – w alkoholu?! Dlatego nie skrobać, rodzić i kochać. Ja to mówię, Mańka” (Kieszonkowy atlas kobiet: 76). Sens tego wywodu, parodiującego dyskurs medialny na temat matek, jest taki, że oto macierzyństwo uświęca kobietę, czyni ją pełnowartościową jednostką. Bez dziecka kobieta jest istotą niepełną, ergo nieszczęśliwą, która jak Mańka może wpaść w szpony alkoholizmu. Tak konstruowany dyskurs na temat macierzyństwa neguje kobiece prawo wyboru (są bowiem kobiety realizujące się poza macierzyństwem), a zarazem unieważnia problemy kobiet, które matkami z różnych względów zostać nie mogą. Bezpłodność – choroba naszych czasów i przyczyna dramatu wielu kobiet i ich partnerów – funkcjonuje jako czynnik, za pomocą którego odróżnia się kobiety prawdziwe (kobiece) od nieprawdziwych (niekobiecych). Drwina wyczuwalna w powieści Chutnik zabarwiona jest zatem gorzko: oto presja medialna posiadania dziecka jest tak silna, że kobiety-nie-matki skazane są na społeczne nieistnienie. Ukojenie znaleźć mogą jedynie w świecie fantazji, gdzie jak Mańka grają rolę najczulszych, najdoskonalszych matek. Aż do czasu jednak, gdy ta gra doprowadzi do tragedii: Mańka wpada pod samochód, gdy próbuje ratować swoje wyimaginowane dziecko.
75Kieszonkowy atlas kobiet demaskuje, a zarazem kwestionuje medialny/popkulturowy dyskurs, w myśl którego macierzyństwo to swoisty „test predyspozycyjny”, odpowiednio podwyższający bądź obniżający samoocenę kobiety, a także wyznaczający jej określoną pozycję społeczną. Dramat Mańki to głównie dramat zawiedzionych nadziei na „zbawienie”, rozumiane tu w kategoriach prestiżu społecznego, osobistego sukcesu, którego macierzyństwo ma być, lecz nie jest gwarancją. Macierzyństwo nie poprawia sytuacji życiowej Mańki: nie przysparza jej szacunku otoczenia, uznania w oczach własnej matki; „Zakon Polskich Matek” nie przyjmuje jej w swoje szeregi. Być może problem tkwi w urojonym, nie zaś „naturalnym”, „prawdziwym” macierzyństwie Mańki, a być może (co jest bardziej prawdopodobne) w naiwności i słabości dyskursu macierzyńskiego; zamiast prestiżu przynosi on degradację kobiet w patriarchalnym, kapitalistycznym społeczeństwie.
76Świadomość sprzeczności tkwiących we współczesnym dyskursie dotyczącym matek – idealizacja „legalnego” macierzyństwa (a więc heteroseksualnego, w obrębie małżeństwa, najlepiej z klasy średniej) przy równoczesnej dezaprobacie dla kobiet bezdzietnych i kwestionowaniu samotnego macierzyństwa kobiet słabo wykształconych, ubogich, homoseksualnych; obawa przed nasilającym się procesem dyscyplinowania matek przez dyskurs zarówno narodowo-katolicki, jak i neoliberalny; wreszcie zdziwienie swoistym „terrorem macierzyństwa” panującym w mediach i kulturze masowej – znajduje wyraz w najnowszej literaturze kobiecej i dyskusjach feministycznych180. Wychodząc często od prywatnych doświadczeń macierzyńskich, pisarki i publicystki obnażają zasadnicze mechanizmy represjonowania matek w kulturze polskiej przez dyskurs medyczny, prawny, medialny, polityczny. Z ich zapisków wyłania się wyjątkowo ponury obraz macierzyństwa jako źródła raczej kobiecych cierpień niż radości.
Kontrolowane rytmy ciała
77Bogusława Budrowska zauważa, że współcześnie o macierzyństwie (a zwłaszcza o pierwszych jego etapach – ciąży, porodzie i połogu) mówić można przez pryzmat dwóch paradygmatów. Według pierwszego ciąża i poród traktowane są jako stany chorobowe i w związku z tym kobieta powinna całkowicie zawierzyć swoje zdrowie ekspertom-lekarzom, a swoją aktywność ograniczyć do wypełniania ich poleceń i podążania śladem ich instrukcji: „Poród traktuje się tu jako zdarzenie zagrożone dużym niebezpieczeństwem, wymagające nadzoru i interwencji medycznej”181. Z kolei według drugiego paradygmatu ciąża i poród uważane są za naturalne procesy będące udziałem zdrowych kobiet. W tym przypadku kobiety same kontrolują przebieg ciąży i porodu, które funkcjonują tu jako doświadczenia dające poczucie spełnienia. Pomoc lekarzy potrzebna jest tylko w razie wystąpienia jakichś komplikacji. W żadnym jednak wypadku kobieta nie jest traktowana w tym ujęciu jako chora czy pacjentka: „(…) kobieta ma pełną wiedzę na temat porodu i bierze w nim aktywny udział”182.
78We współczesnej literaturze kobiecej i feministycznej publicystyce oba te paradygmaty są obecne, przy czym pierwszy pozwala zdemaskować próby zarządzania kobiecym ciałem jako przejaw patriarchalnych ambicji183, drugi zaś otwiera przestrzeń dla alternatywnego dyskursu, w którym kobieta jest podmiotem obdarzonym siłą kreacyjną, sprawczą – strażniczką życia, chroniącą je przed zalewem przemocowych (męskich) treści. W pierwszym paradygmacie macierzyństwo jest doświadczeniem traumatycznym, wplecionym w tryby patriarchalnej (totalitarnej) machiny, w drugim natomiast funkcjonuje jako formuła otwarcia na nowy porządek – gdzie za zasadę nadrzędną uznaje się miłość oraz bliskość matki i dziecka – a także jako inicjacja ruchu „neokobiecości”.
79Polka Manueli Gretkowskiej obnaża mechanizmy kontrolowania kobiecego ciała przez dyskurs medyczny od chwili, gdy w trakcie rutynowych badań narratorka dowiaduje się, że z jej zdrowiem jest coś nie w porządku. Początkowo lekarze nie potrafią zdiagnozować przyczyny złego samopoczucia kobiety, co wzmaga tylko jej niepokój: „Boję się badań, lekarzy: wykryją paskudztwo, zamieniając życie w hospicjum. (…) Wszystko powinno być w porządku. Mam jednak złe przeczucia” (Polka: 6). Wywiad lekarski – „medyczno-kryminalnie zatroskany głos” (Polka: 7) – kojarzy się narratorce z przesłuchaniem na policji. Zaczyna podróż od specjalisty do specjalisty, licząc, że któryś z lekarzy znajdzie odpowiedź na dręczące ją pytania. Multum zleconych badań, którym się poddaje, wiedzie ją w końcu do szpitala, gdzie profilaktycznie ma zostać poddana operacji. To jej prywatna podróż na dno piekła: tam rozstrzygnąć się mają jej losy: „Idę do poczekalni w zielonym, szpitalnym fartuchu ledwo zakrywającym pupę. Najchętniej zadarłabym go jeszcze wyżej, pokazując: «Jestem zdrowa»” (Polka: 13). Niewiedza jest upokarzająca, bycie zdanym na łaskę i niełaskę specjalistów – poniżające. Narratorka lekceważy sygnały wysyłane przez jej własne ciało w nadziei, że medycyna rozwiąże zagadkę jej złego samopoczucia. Kiedy okazuje się, że jest w ciąży, czuje, jakby wygrała los na loterii. Lekarz udzielający jej informacji urasta do rangi Chrystusa przynoszącego dobrą nowinę; ma moc oddzielania zbawionych od potępionych: „Do sali operacyjnej jedzie łóżko z zapłakaną kobietą. Wchodziłyśmy razem do szpitala. Wloką się za nią plastikowe wnętrzności komórek” (Polka: 13).
80Informacja o ciąży wyznacza podwójny rytm życia narratorki Polki. Polegać on będzie z jednej strony na stałym kontakcie z lekarzami, poddawaniu się kolejnym badaniom, stosowaniu się do fachowych wskazówek medycznych, które wyznaczają kobiecie określone miejsce w dyskursie (o czym więcej za chwilę), z drugiej zaś na obserwacji własnego ciała, wsłuchiwaniu się w dochodzące z niego impulsy, podporządkowaniu się władzy silniejszej od samej kobiety, bo pochodzącej z wnętrza jej ciała, które chwilowo wymknęło się spod kontroli:
Nie panuję nad sobą, coś miota ze mnie strumieniem wydzielin. (…) Płaczę i rzygam, (…) to wstrętne, upokarzające. (…) Czyste, niesplamione fizjologią „ja” uciekło gdzieś na czubek głowy. Stamtąd ogląda skręcające się z obrzydzenia i wstydu ciało. Nie należące już tylko do mnie.
Zasiedlone przez kogoś o innych zmysłach. Karzącego natychmiast za nieposłuszeństwo czy zwykłą pomyłkę. Sikam, rzygam i płaczę. Jestem w ciąży, dokładnie. Nie ona we mnie, ale ja w niej. Poddana niezrozumiałym wymaganiom i karom (Polka: 65).
81Ciało i zachodzące w nim procesy – łącznik z naturą – „terroryzują” bohaterkę, która teraz dużo śpi, nieustannie szarpana jest przez mdłości, czuje się zmęczona i ociężała. Płód wysysa z niej energię, sprawiając, że staje się wyłącznie istotą biologiczną, zupełnie jakby jej praca, osiągnięcia nie miały znaczenia; wszystko podporządkowane jest samoobserwacji, autokontroli. W dodatku ma poczucie, że zajście w ciążę dokonało się jakby poza nią, że to nie ona o tym zadecydowała; nie wie też, w porządku jakiego dyskursu usytuować swoje doświadczenie: „Jestem nagle zupełnie bezradna. Mam w sobie coś, kogoś, kto właśnie wylądował z kosmosu czy od Pana Boga albo zalągł się z genów. Mały człowiek, zawieszony na drgającej strunie życia. Nie czuję go, a on i tak tam sobie jest, wykluwa się z mojego ciała” (Polka: 33).
82Podobne odczucia towarzyszą narratorce Domina. Traktatu o narodzinach Anny Nasiłowskiej, przeświadczonej, że wraz z ciążą, a później porodem pozbawiona została prawa wyboru w kwestii dysponowania własnym ciałem:
Moje piersi należą do niej. Do niej należał mój brzuch. Gdy słyszę
o prawie do wolnego wyboru – trochę się wstydzę. Tak, wybór, to małe poletko, skrawek, po którym drepcze, przytupując, prawda na krótkich nóżkach. Trzy kroki w tę, trzy w tamtą. Oczywiście, jestem za wyborem – na tym spłachetku, resztówce, co robić, jestem za wyborem, z bezsilności (Domino: 92).
83Włączając się poniekąd w dyskusję na temat prawa kobiet do aborcji, narratorka Domina odsłania swą bezsilność: deklaruje poparcie dla prawa kobiet do decydowania o własnym ciele, a zarazem stwierdza, że decyzja zapada niejako poza nimi. To ciało, w którym zakiełkowało nowe życie, wysyła sygnały, dodając do planu rozumu czynnik emocjonalny. Ciało zaczyna rządzić kobietą w ciąży: to ono decyduje o jej dobrym bądź złym samopoczuciu, pozbawia ją kontroli nad zachodzącymi w nim procesami, zmusza do nieustannego wsłuchiwania się w siebie.
84Przewodnikiem po tym świecie fizjologii – zupełnie nowym, całkowicie poza bohaterkami – stać się mogą poradniki, prasa i programy telewizyjne adresowane do kobiet w ciąży. To one, prezentując pewne „obiektywne” normy, umożliwiają ciężarnym skonfrontowanie lęków i nadziei, wydobywających się z wnętrza ich ciał, z „obowiązującymi” standardami kulturowymi, danymi medycznymi itd. Bohaterka Polki wertuje codziennie poradnik Ciąża. 40 kolejnych tygodni, skąd czerpie informacje na temat rozwoju płodu, a zarazem dowiaduje się, co powinna robić, by czuć się lepiej: ograniczyć mdłości, zlikwidować obrzęki, łatwiej zasypiać. Poradnik wydaje się rozsądnym drogowskazem, kompasem, który ma ją przeprowadzić przez okres ciąży i bezpiecznie doholować do porodu. Problem zaczyna się wtedy, kiedy bohaterka wymyka się „obiektywnym” standardom ujętym w poradniku: chudnie wówczas, gdy powinna przytyć, jej brzuch jest zbyt mały jak na daną fazę ciąży itd. Zamiast więc rozwiewać niepokoje kobiety, łagodzić jej lęki, poradniki nasilają je, wzbudzając dodatkowo w ciężarnej poczucie winy.
85Odczuwa je także bohaterka Domina, która z kolei sięga po amerykański poradnik dla kobiet karmiących:
Dowiedziała się, że karmienie sprawia przyjemność aż do orgazmu,
a sukces zależy wyłącznie od motywacji [podkr. – A.M.]. Godzinami wyciąga wklęsłe i już popękane brodawki, nawet nocą masuje piersi jak grudy. Ma gorączkę, zaczyna się zastój. Dziecko odwraca głowę od piersi. Wpada w rozpacz: – Przecież ja bardzo chcę! – powtarza. Obwinia więc swoją podświadomość o cichy bunt przeciw własnej woli i uporczywie szuka wejścia do podziemi. Poruszyłaby piekło, nie wie tylko, gdzie szukać jego bram (Domino: 105–106).
86Poradniki, stanowiące element kultury terapii, opierają się na założeniu, że sukces lub porażka w określonej dziedzinie zależą od indywidualnej siły woli, motywacji, zaangażowania. Wyizolowane z kulturowego, ekonomicznego, politycznego kontekstu czytelniczki i czytelnicy poradników (podobnie jak uczestnicy/uczestniczki grup wsparcia, terapii) zdane/i są na siebie: zwycięstwo lub przegrana zależą bowiem wyłącznie od ich orientacji na sukces. Osiągnięcie (lub nie) zamierzonego celu sytuuje czytelników i czytelniczki poradników w pozycji osób biorących udział w rywalizacji o tytuł „Najlepszego/najlepszej w…” (tu wpisać należy nazwę dyscypliny), w teście predyspozycyjnym, który zdadzą najbardziej zdeterminowani/e, najlepiej przygotowani/e.
87Celuje w tym zwłaszcza segment poradników, prasy i programów telewizyjnych adresowanych do kobiet w ciąży i młodych mam, które nieustannie zmuszane są do udziału w wyścigu o tytuł „najlepszej, najbardziej troskliwej, oddanej itd. matki”. Douglas i Michaels podkreślają, że dyscyplinowaniu matek przez media i kulturę popularną służy przywoływanie przykładów perfekcyjnych matek (w tej roli chętnie obsadzane są znane piosenkarki, aktorki, modelki – jednym słowem: celebrytki) i zderzanie ich z casusami złych matek (najczęściej tzw. welfare mothers, czyli matek na zasiłku – niepracujących, samotnych, niewykształconych, z obszarów nędzy). Pierwsze poświęcają wszystko dla swoich dzieci, a zarazem sprawnie łączą karierę zawodową z obowiązkami macierzyńskimi, drugim zaś życie wymknęło się spod kontroli184. Celem tego zestawienia jest uświadomienie „przeciętnym” matkom, że istnieje ideał, do którego powinny dążyć, ale też antywzór, którego powinny unikać. Rzecz jasna, nikt nie wspomina w tym kontekście o czynnikach społecznych, ekonomicznych, kulturowych, sprawiających, że jedne kobiety lepiej wywiązują się ze swych obowiązków, podczas gdy innym macierzyństwo przychodzi z większym trudem; nikt nie mówi też o obowiązkach ojców albo państwa, które powinno wspierać rodziców w ich misji wychowawczej185.
88W kulturze indywidualizmu nie ma miejsca na kontekst społeczny, w jakim człowiek jest osadzony; w tego typu kulturze los człowieka zależy bowiem od niego samego/niej samej. Paradoksalnie jednak nie ma w tej kulturze miejsca na jednostkowość, oryginalność, wyjątkowość doświadczeń, skoro określone normy, standardy, schematy zachowań – ujęte w poradnikach, powielane w mediach i kulturze popularnej – definiują zarówno cele, jak i sposoby ich realizowania. Zwraca na to uwagę bohaterka Polki:
Już dość się nasłuchałam o kwitnących kobietach w ciąży, bullshit! Najpierw było mi głupio – może nie będę dobrą matką, skoro mnie mdli i chudnę? Potem odkryłam, że prawdopodobnie te banialuki o seryjnych madonnach, madonnach w stanie błogosławionym, powymyślali na samousprawiedliwienie się faceci. Bo jakże powstałe z ich nasienia dzieciątko może dawać nowotworowe objawy? (Polka: 44).
89Z kolei narratorka Domina wygłasza podobne spostrzeżenia w kontekście kultury wysokiej – sztuki, od zawsze przedstawiającej matki w aureoli doskonałości: „Chrześcijaństwo roztaczało tu aurę świętości. Gdy popatrzyłam na moje piersi, przypomniała mi się Madonna namalowana przez Jeana Fouquet. (…) Ideał jest nie do zniesienia” (Domino: 106–107). Idealnie okrągłe piersi Madonny, które dla historyków sztuki są synonimem doskonałości, wzbudzają w narratorce współczucie dla kobiety niewątpliwie cierpiącej dotkliwie z powodu zatrzymania pokarmu, co podejrzewa nauczona własnym doświadczeniem. Dzieło sztuki, zachwycając bohaterkę jako koneserkę, wzmaga jednak jej frustrację jako młodej matki, zmuszonej konfrontować swoje dolegliwości fizyczne z ponadczasowym ideałem kobiecości, macierzyństwa.
90Ciało kobiety w okresie ciąży, a później po porodzie – jej atrakcyjność fizyczna, zmysłowość, odzyskanie siły uwodzenia mężczyzn – to bowiem kolejny obszar, gdzie medialna, popkulturowa, ale też wysokoartystyczna teoria zderza się z codzienną, przykrą praktyką. O ile media prześcigają się w prezentowaniu historii gwiazd, które niemal natychmiast po porodzie odzyskały szczupłą sylwetkę, a macierzyństwo dodało im wyłącznie blasku i seksapilu; o ile poradniki i prasa kobieca licytują się w zasypywaniu młodych matek dietami i zestawami ćwiczeń, które błyskawicznie pozwolą przywrócić ich ciałom przedporodową smukłość; o ile wreszcie malowidła z różnych epok ukazują niezmiennie erotyczny, emanujący szczęściem i spokojem wizerunek madonny z dziecięciem na ręku, o tyle bohaterka Domina zadręcza się obawami, że jej ciało nigdy nie odzyska dawnej sprawności, nie mówiąc o erotyzmie, powabie czy uroku. Czuje się nieatrakcyjna, odpychająca, pokawałkowana, podzielona na części o wartości wyłącznie użytkowej, jak na przykład piersi, które „miały swoje miejsce w repertuarze uwodzenia” (Domino: 115), a dziś budzą pożądanie tylko jako źródło pokarmu; niegdyś kusiły mężczyznę, dziś są obiektem pragnienia dziecka. Skąpana w śluzie i krwi porodu młoda matka zastanawia się, czy jest piękna i jak nazwać to piękno, dla którego zabrakło miejsca na malowidłach, w kolorowej prasie kobiecej, poradnikach:
Co się stało, przedtem to była próżność i kokieteria, teraz dopiero doświadczam wygnania i potrzebuję ubrań, żeby okryć nagość. To ja, ten worek zbyt obszerny, obolałe piersi i brzuch miękki, bezforemny, jak u pramatki świeżo ulepionej z gliny. Jakby ze mnie coś uszło, tak, uszedł duch, to są nogi bez ducha i bez ducha ręce, takie słabe. Kto wygnał z nich Erosa, a nalał w to miejsce galarety od ryb, chyba ja sama. To tylko ciało, przemienione w leniwe mięso bez wdzięku, w kawałkach
(Domino: 98–99).
91Kamila Budrowska zauważa, że nawet w chwili „wielkiego zmęczenia i bólu kobiecie zdaje się zależeć na ponętnym wyglądzie”186. Bohaterka ulega presji kultury, która konstruuje kobiety jako obiekty seksualne niezależnie od kontekstu, a także narzuca im takie postrzeganie siebie. Dopiero uwewnętrznienie funkcji macierzyńskiej pozwoli bohaterce odsunąć na bok zdeterminowanie do bycia piękną i ponętną: „(…) pojawi się w niej najpierw żal za utraconą urodą, potem – całkowite zanegowanie i odrzucenie roli seksualnej na rzecz macierzyńskiej”187.
92Można zatem zaryzykować stwierdzenie, że Domino powiela podwójny stereotyp – atrakcyjnej seksualnie kochanki i aseksualnej matki; nie odbywa się to jednak zupełnie gładko, bez walki i kobiecego buntu. Budrowska wskazuje na „agresywność werbalną kobiety w stosunku do płciowego ciała”188, spiętrzenie turpistycznych zabiegów, dzięki którym zderzenie fizjologicznej strony ciąży i porodu z obrazkami „wygładzonego” macierzyństwa w sztuce i mediach – pięknego, szczęśliwego, spokojnego – ma brutalny, choć mimo wszystko, jak zauważa Ewa Kraskowska, „majestatyczny” przebieg189. Nasiłowska, a także Gretkowska, tak jak ponad sześćdziesiąt lat wcześniej Maria Kuncewiczowa w Przymierzu z dzieckiem, szukają języka, za pomocą którego będą mogły opowiedzieć o doświadczeniu ciąży i porodu, o kolejnych fazach tego doświadczenia, niejako pod prąd obowiązującym dyskursom, nakazującym ukrywać ból i brzydotę, a w zamian eksponować piękno i szczęście.
Ciało odzyskane…
93Gretkowska decyduje się napisać „dziennik ciąży”, gdzie rozprawia się z dominującym dyskursem na temat matek: medialnym, popkulturowym, literackim, artystycznym, politycznym. „Dziennik” ów pełen jest nie tylko zapisów na temat stanu jej zdrowia i samopoczucia, ale też ironicznych komentarzy poświęconych instrumentalnemu traktowaniu matek w kulturze polskiej, wygrywaniu ich kartą interesów różnych sił politycznych. Podszyty w wielu miejscach kpiną, która nakazuje upatrywać w tej inicjatywie pisarsko-egzystencjalnej jeszcze jednego skandalu z udziałem Gretkowskiej („Nałkowska – Granica, Gretkowska – Macica” [Polka: 73]), zawiera fragmenty niezwykle poruszające – te zwłaszcza, gdzie skonfrontowane zostaje macierzyństwo jako doświadczenie i instytucja, jak w przypadku badań prenatalnych, na których polu ścierają się różne ideologie, nieuwzględniające wszakże kobiecych odczuć – lęku, bólu, niepewności, nadziei: „Prawdę? Chcesz znać prawdę? – wściekam się. – To tylko moja decyzja i mój ból. Ty stoisz obok, nosisz brzuch? Ciebie wyskrobią… gdyby? Nie ma prawa, jest tylko sumienie. Już jestem mordercą… rozumiesz? – płaczę. – Zdecydowałam się na badania, a jeden na sto, że się po tym poroni, i… jedno na czterysta jest chore” (Polka: 101). Zdaniem Żanety Słaby narratorka Polki posługuje się ironią, kpiną, żartem, by zdystansować się wobec sytuacji, w której się znalazła190. Długo nie wierzy, że będzie matką, później fantazjuje na temat tego, jaką będzie matką. Tasuje obrazki z wizerunkami matek, by skonstatować, że żaden nie odpowiada jej doświadczeniu.
94W Dominie i jego kontynuacji – Księdze początku (2002) nie ironia, lecz patos jest narzędziem służącym „zdystansowaniu się od intymnych przeżyć angażujących bez reszty młodą matkę i jej rodzinę”191. Formuła „traktatu”, „księgi” sugeruje, że mamy do czynienia z doświadczeniem niezwykłym, podniosłym, które wymaga języka pozwalającego oddać jego rangę. Stąd sięganie do Biblii (uderzanie zwłaszcza w ton genezyjski), ale też dzieł filozoficznych, zajmujących się przecież szukaniem odpowiedzi na pytanie o istotę i źródła bytu; poszukiwaniem słowa pierwszego, najprostszego, które pozwoli, jak pisze Kraskowska, „przywrócić godność i właściwy wymiar egzystencjalny brzemienności, macierzyństwu i wychowywaniu potomstwa”192: „Napisano całe biblioteki o śmierci. Narodziny to ziemia niczyja, ugór, nad którym wiatr hula. Jak tu wierzyć w czyste sumienie kultury?” (Domino: 115).
95Opowieść o doświadczeniu ciąży i porodu za pomocą dostępnego, oficjalnego języka medycznego, prawnego, literackiego wydaje się bohaterce Nasiłowskiej niepełna, nieprawdziwa: „Łono, trzewia – to słowa muzealne, z żywej mowy przeniesione do lamusa. Płód – to z kolei budzi grozę swoją treścią. Odmieniaj we wszystkich czasach: płodem jestem, byłem, będę… Także słowo «poród» jest wyjątkowo wstrętne i godne banicji. Nazywa tylko proces niezależny od tej, która mu podlega” (Domino: 95). A skoro tak, to należałoby wymyślić nowy język – język ciała, umożliwiający oddanie złożoności procesów, jakim podlega ciało właśnie; język impulsów, drgań, dźwięków, zapachów i smaków towarzyszących ciężarnej, a później rodzącej kobiecie; écriture féminine, postulowane przez takie feministki, jak Hélène Cixous, Luce Irigaray czy Julia Kristeva. „Czas wreszcie, by kobieta odcisnęła swój ślad w języku pisanym i mówionym” – apeluje Cixous193. Tylko bowiem dzięki spisaniu swoich doświadczeń – włącznie z tym najważniejszym: doświadczeniem ciała – kobiety zaistnieją w kulturze jako podmioty mówiące: wyrwą mężczyznom potężną broń, jaką jest słowo, i zmienią hierarchię tego, co historycznie ważne: „«Kraść i latać» – to gest kobiety, kraść w języku, ukraść go i poszybować”194. Nie ustając w wysiłkach, by nazwać to, co stało się jej udziałem, narratorka Domina „podkrada” zatem słowa z różnych porządków. Nowy język niczym język dziecka wykuwa się mozolnie, choć ostatecznie – z powodzeniem: „Te myśli, stając się pismem, wyglądają jednak jak nieporadna, bełkotliwa mowa dziecka, które nie zna jeszcze nazw, używa więc zaimków i pokazuje palcem. A jednak odnajduje sposób, by zasypać szczelinę między słowem a tym, co tak bardzo jest” (Domino: 96)195.
96Dyskurs, w którego obrębie porusza się narratorka Domina, określić można za Kraskowską „neokobiecym” bądź feminizmem różnicy196. Wartościuje on pozytywnie kobiece doświadczenie ciąży i porodu, zaleca wsłuchiwanie się w odgłosy dobiegające z wnętrza kobiecego ciała. Kobieta, sytuowana po stronie natury, odkrywa swą siłę, która wypływa z jej mocy kreacyjnej, (s)twórczej, związanej z dawaniem życia. Mężczyźni zostali wykluczeni z tego doświadczenia, będącego wyłącznie udziałem kobiet – swoistą terra femina. Dlatego nawet jeśli uczestniczą w porodzie, ojcowie czują się odsunięci na bok; więź, która łączy matkę i dziecko, pozostaje poza ich zasięgiem. Mówi o tym bohater Domina:
Zostałem oszukany. Myślałem, że będę świadkiem narodzin życia. (…) Myślałem, że uda mi się zobaczyć początek, gdy ktoś staje się kimś. (…) Nie dostrzegłem nici, którą zawiązuje Parka, bogini narodzin, choć widziałem nożyce, które przecięły krocze. (…) to musiało stać się we wnętrzu, a może wybuchło w chwili krótszej niż mgnienie. Gdy spojrzałem – wszystko było już gotowe. To był człowiek. (Domino: 130–131).
97Dla mężczyzny wzrok jest najważniejszym ze zmysłów, dlatego nie jest on w stanie pojąć tajemnicy życia, nie potrafi zrozumieć, że uczestnictwo w misterium życia odbywa się na innych zasadach, że przepustką do niego są inne zmysły: zapach, dotyk, dźwięk.
98Filozoficzne eseje Jolanty Brach-Czainy ze zbioru Szczeliny istnienia (1992) pozwalają uchwycić związek feminizmu różnicy – wyrasta z niego Domino Nasiłowskiej, ale też Prawiek i inne czasy (1996) Olgi Tokarczuk (gdzie Kłoska, jedna z głównych bohaterek, rodzi jak samica, w lesie, bez niczyjej pomocy) – z myślą egzystencjalizmu: oba nurty filozoficzne łączy próba rozwiązania zagadki, jaką jest życie. Feminizm dodatkowo próbuje przywrócić właściwą rangę doświadczeniu macierzyństwa i udziałowi kobiet w procesie stwarzania życia: „(…) filozofia egzystencjalna domaga się powiązania z porodem. Najbardziej elementarnym aktem wychodzenia, fundamentem egzystencji jest przecież rodzenie się. Więc filozofowie myśleć powinni o porodzie, gdy mówić chcą o istnieniu”197. Sensem istnienia jest zatem rozwiązanie tajemnicy życia: uczestnictwo w misterium stwarzania życia i wydawania go na świat. Droga do tego wiedzie zaś przez ciało i zachodzące w nim procesy: „Poród jest porywem ciała, które w szoku i ekstazie samo siebie przekracza. A więc uzmysławia możliwość wykraczania poza siebie”198. Powrót do ciała, do języka ciała, jest zatem powrotem do kobiecości – matriarchalnej prajedni – która inaczej niż w tradycyjnym ujęciu zyskuje status aktywnej i twórczej. Zaakceptowanie własnej cielesności i cielesnej odrębności jest, jak zauważa Adrienne Rich, wstępem do odnalezienia przez kobiety tożsamości: przezwyciężenia sytuacji, w której zostały one odseparowane od własnych ciał, by zostać w nich uwięzione199.
99Udaje się to Izoldzie, bohaterce Absolutnej amnezji Izabeli Filipiak, która w ciąży „nauczyła się słuchać własnego ciała, gdyż było ono dla niej rytmem i nutą, pismem i literą, i może właśnie dlatego nie potrafiła zmusić się do rysowania wykresów czy notowania temperatur. (…) Na kilka dni przed rozwiązaniem rozkwitła niczym Matka Ziemia, o sutkach szerokich i brązowych jak druga para oczu. Widziała już siebie, jak przytula maleństwo, śmiejąc się sekretną radością, jaką przynosi zetknięcie mądrej dłoni z rozgrzanym, jeszcze przejrzystym ciałkiem…” (Absolutna amnezja: 71, 206). W powieści Filipiak odżywa wiara w prastare matriarchalne mity: Bogini Matka, do której modlą się rodzące, napełnia je spokojem i ufnością. Izolda inaczej niż zasłuchane w kulturowy szum bohaterki Domina i Polki wsłuchuje się w siebie, w odgłosy dochodzące z wnętrza jej ciała, czerpiąc z nich siłę i poczucie bezpieczeństwa. Paradoksalnie więź z nienarodzonym jeszcze dzieckiem umacnia Izoldę, pozwala jej odgrodzić się od rzeczywistości, która nie jest zbyt przyjazna (antypatyczni teściowie, nieobecny mąż), a wręcz stworzyć własną, alternatywną, choć całkowicie utopijną, prokobiecą rzeczywistość200.
… i utracone
100Właściwy feminizmowi różnicy kontakt z własnym ciałem, które podpowiada, co jest dla kobiety i jej dziecka dobre, a co złe, przeciwstawiony zostaje dyskursowi medycznemu201 – zimnemu, technicznemu, racjonalnemu, który zakłóca rodzącą się więź matki i jej potomstwa. Lekarze i pielęgniarki – strażnicy i strażniczki parametrów – jawią się jako istoty nieempatyczne, a chwilami wręcz okrutne. Szpital, przychodnia przedstawione są jako instytucje totalitarne, „sale tortur”, gdzie kobiety są permanentnie upokarzane, pozbawiane intymności. Literatura kobieca ostatnich lat odtwarza właściwie jak na zwolnionym filmie, kadr po kadrze, ujęcie po ujęciu, scenę porodu, w której kobieta występuje w roli prowadzonej na rzeź owcy. W Dominie, Absolutnej amnezji, Polce, ale też w Ostatnich historiach (2004) Olgi Tokarczuk – tekstach powstałych na przestrzeni dziesięciolecia – powtarzają się opisy nie tylko nieludzkiego bólu, jaki rozrywa ciało kobiety, ale i poczucia upokorzenia brakiem intymności, empatii, instrumentalnym potraktowaniem przez personel medyczny:
Szpital okazał się miejscem zsyłki (…). Na początek kazano jej się rozebrać i założyć kusą koszulinę, na której wiele kolejnych pacjentek zostawiło ślady swoich krwawych zmagań. (…) Od tej chwili ludzie w białych kitlach zachowywali się tak, jakby wiedzieli lepiej od niej samej, co się dzieje z jej ciałem. Ono też, według przepisów i rozkładu zajęć, stało się własnością
publiczną, otwarte dla każdego, kto chciałby go użyć albo dotknąć, dostępne i wygolone, gotowe do wglądu jak obcy kontynent wymagający szybkiej eksploracji i pełnego wykorzystania zasobów (Absolutna amnezja: 208).
Rano zabierają ją na badania – najpierw stoi w kolejce na korytarzu z innymi kobietami w rozchełstanych koszulach. Kiedy przychodzi jej kolej, okazuje się, że w gabinecie jest kilkuosobowa grupa studentów położników, samych mężczyzn, chłopców prawie. Każą jej się położyć na fotelu i Ida cała staje się rozkraczonymi nogami i wielkim brzuchem. Zaglądają w nią i mierzą rozwarcie. Zapisują wyniki. Potem (…) kładzie się na wózku, który po nią przyjechał, choć przecież może chodzić. (…) Kładą ją na innym fotelu, mydlą krocze i starsza położna, mówiąc do niej przez cały czas, goli jej włosy łonowe. Potem jest lewatywa – szokująca – i teraz wszystko staje się jasne, jej ciało nie należy już do niej, zostali rozdzieleni (Ostatnie historie: 98).
101W opisach tych uderza całkowita depersonalizacja i ubezwłasnowolnienie rodzących, które stają się kolejnymi „przypadkami medycznymi”, „obiektami lekarskich ćwiczeń”, numerami. Krwawe plamy na koszuli jednej z rodzących, krzyki, jęki, prośby o pomoc – wszystko to zrównuje szpital z „miejscem kaźni”, „izbą tortur”, ubojnią, a nawet (choć to szokujące zestawienie) obozem koncentracyjnym; wprawdzie nie morduje się tutaj nikogo fizycznie, ale psychicznie – tak: wyniszcza się ciężarne milczeniem, brakiem empatii, elementarnego poczucia bezpieczeństwa: „Ciągle szukam odpowiedzi, dlaczego szpitale położnicze przypominały do niedawna wychodki. Były przecież nimi. To był anus mundi, odbyt ciała, przez który nagie ciało we wstydzie mogło być wypchnięte na świat” – powie bohaterka Domina (Domino: 112).
102Jako ciała do (męskiego) wglądu kobiety są w dyskursie medycznym sytuowane tradycyjnie: w pozycji przedmiotu, na który się patrzy. Mężczyzna zaś, uzbrojony we wziernik, jest z kolei tym, kto patrzy, a zatem – jak pisali niezależnie John Berger i Michel Foucault – ma władzę202. Męskie spojrzenie pozycjonuje kobietę, sprowadza ją do ciała, które ma tu wyłącznie wartość użytkową. Ponad sto lat temu opisała to w Kaśce Kariatydzie Gabriela Zapolska, podróżując śladem stopniowej degradacji kobiecego ciała: od sypialni kochanka, gdzie Kaśka straciła dziewictwo, przez dom akuszerki, w którym urodziła nieślubne dziecko, pracownię malarza, któremu pozowała, by zarobić na chleb, aż po prosektorium, gdzie jej ciało posłużyć miało studentom podczas ćwiczeń z anatomii: „Był to jednak doskonały okaz kobiety, rozwiniętej zupełnie prawidłowo, a choć steranej nędzą i głodem, nie zużytej zmysłowo i wypełnionej macierzyństwem. Była to Kariatyda, kobieta-rodzicielka, dźwigająca w sobie przyszłe istnienie ludzkości, prawdziwa podpora społeczeństwa”203. W funkcjonalnym, medycznym dyskursie kobiety tracą kontakt ze swoim ciałem: w ich wspomnieniach pozostaje obraz porodu nie jako mistycznego rytuału przejścia, ale krwawego, alienującego doświadczenia; bólu, który nie tylko nie oczyszcza, ale wręcz zostawia piętno na resztę życia.
103Polka Gretkowskiej pozwala jednak wyjść nieco poza zarysowaną we wspomnianych tekstach opozycję natura–kultura – więź z własnym ciałem w dyskursie feminizmu różnicy vs. odseparowanie kobiet od ich ciał w dyskursie medycznym, poród jako mistyczny rytuał przejścia vs. poród jako „krwawa łaźnia” – i wzbogacić dyskusję na temat ciąży i porodu o mniej eksponowany wcześniej wątek ekonomiczny. Zapiski narratorki Polki, nieustannie podróżującej między Szwecją – miejscem zamieszkania a Polską – miejscem pracy, obnażają przepaść między szwedzką i polską służbą zdrowia; rzuca się ona w oczy już w trakcie badań okresowych, a później prenatalnych, poród jest zaś wyłącznie kulminacją owych kulturowych i ekonomicznych różnic. Inaczej bowiem niż w Polsce, w Szwecji rodząca traktowana jest podmiotowo: ma stały kontakt z lekarzem/lekarką prowadzącym/ą ciążę, ma prawo do znieczulenia i cesarki, może rodzić w obecności partnera. Owszem, ból ma podobną intensywność, ale komfort porodu wpływa na zwiększenie poczucia bezpieczeństwa rodzącej:
(…) myślę tylko, jak uciec przed kolejnym ciosem. Ból powoli wraca. Każą mi się wygiąć, wkłuwają znieczulenie w plecy, ręka pod kroplówkę. Igła wbita w kręgosłup jest łaskotką w porównaniu z siłą skurczy. Nie wierzę, że to już koniec męki, proszę na wszelki wypadek jeszcze o maskę. (…) Chcę natychmiast cesarskie. (…) Proszę o podkręcenie znieczulenia. (…) Rozumiem kobiety nie mogące latami pogodzić się z tym bólem. Jestem nim zgwałcona (Polka: 343–345).
104Kobieta jest przytomna, może „sterować” bólem, żądać jego złagodzenia. W chwili, w której jest tylko ona, ból i lekarz, bardzo ważna okazuje się współpraca z położnikiem – nie tyle strażnikiem w „izbie tortur”, ile przewodnikiem przeprowadzającym rodzącą przez ów rytuał przejścia. W ten sposób przynajmniej częściowo udaje się kobiecie zachować kontakt z własnym ciałem.
105Niedawna dyskusja na temat wprowadzenia w Polsce zakazu bezpłatnego stosowania znieczulenia i cesarek dowodzi, że jako państwo jesteśmy na najlepszej drodze, by skazać kobiety (wbrew standardom europejskim) na wielogodzinne męczarnie podczas porodu204. Oznacza to, że kobiety (jak w przypadku aborcji) mogą zostać pozbawione elementarnego prawa wyboru: prawa do decydowania o własnym ciele. Szczególnie dotyczyć to będzie kobiet ubogich, które nie będą mogły pozwolić sobie nie tylko na cesarkę, ale nawet na znieczulenie. Zwraca na to uwagę Katarzyna Szumlewicz: „To, co u kobiet, które są w stanie zapłacić, narusza jedynie godność i poczucie sprawiedliwości, w przypadku tych, które nie mogą sobie na to pozwolić, ingeruje w żywe ciało. Klasowy wymiar rodzenia w Polsce jest tak oczywisty, że aż niedostrzegalny. (…) Mając pieniądze, można dokonać cesarki ze wskazaniami i bez wskazań, otrzymać znieczulenie i mieć przy sobie partnera. A nie mając ich? (…) ubóstwo oznacza konieczność wielogodzinnego, intensywnego bólu, na który nie można nic poradzić”205.
106Dyskusja na temat (de)medykalizacji ciąży i porodu206, od lat tocząca się w Polsce na łamach feministycznych pism i literatury kobiecej, skoncentrowana była przez długi czas na walce o upublicznienie opresji kobiet z jednej strony i odzyskanie dla nich macierzyństwa jako doświadczenia z drugiej. Jeszcze do niedawna traciła ona z oczu klasowy wymiar tych ważnych z kobiecego punktu widzenia wydarzeń. Tymczasem skandowanie haseł o prawie do własnego brzucha, choć godne poklasku, ma sens wyłącznie wtedy, gdy prawo to obejmuje wszystkie kobiety, niezależnie od ich wykształcenia, miejsca zamieszkania, a co najważniejsze – statusu ekonomicznego: „Gdy ma się pieniądze na zabiegi okołoporodowe, dostrzega się uprzedmiotowienie głównie w zamachach na naszą niezależność. Gdy się ich nie ma, uprzedmiotowienie sięga o wiele dalej, do nagiego bólu i lęku o zdrowie własne i dziecka” – pisze Szumlewicz207, apelując, by z feministycznej (i nie tylko) dyskusji poświęconej trosce o intymność w czasie ciąży i porodu nie zniknął wątek realnej pomocy potrzebnej kobietom.
Jakie macierzyństwo?
107Podsumowując dotychczasowe rozważania, warto uwypuklić kilka kwestii. Po pierwsze po 1989 roku za sprawą pisarek, poetek, artystek, badaczek, a wreszcie polityczek i działaczek organizacji pozarządowych kobiece doświadczenie, w tym doświadczenie ciała, zmysłów, seksualności, przedarło się do sfery publicznej: stało się widzialne, a tym samym zaczęło być dyskutowane208. Przerwaniu milczenia odnośnie do odmienności tego doświadczenia – z macierzyństwem jako jego punktem kulminacyjnym – towarzyszyła refleksja na temat jego upolitycznienia: mechanizmów represjonowania przez dominujący dyskurs narodowo-katolicki, a z czasem – neoliberalny. I tak hasła: „Mój brzuch należy do mnie” oraz „Moje ciało to pole bitwy”, demaskujące władzę dyskursu biopolitycznego (w ujęciu Foucaulta), przeplatały się z postulatami „odzyskania” ciała (i języka ciała) przez same kobiety. Upolitycznienie tego, co prywatne miało zatem przebiegać równolegle z intymizacją takich wyjątkowych (i przełomowych) wydarzeń w życiu kobiety, jak ciąża, poród, połóg, do czego walnie przyczyniła się kultura terapii (czy szerzej: indywidualizmu), w której zanurzyliśmy się jako społeczeństwo po 1989 roku209.
108Odpowiedź na pytanie: „Jakie macierzyństwo?” wyznacza dziś jedną z linii podziału w obrębie dyskursu feministycznego. „Czy macierzyństwo jest polityczne [podkr. – A.M.], co oznaczać ma domaganie się nowej polityki państwa nakierowanej na kobiety i dzieci, mającej na celu stworzenie bardziej sprawiedliwych zasad funkcjonowania struktur rodzinnych? Czy też nowe macierzyństwo jest po prostu kwestią wyboru indywidualnego «stylu życia» [podkr. – A.M.], podobnie jak wybór nowego kremu do twarzy?”210. Problem wynikający z tak sformułowanej alternatywy – drugofalowy radykalizm zawarty w haśle „prywatne jest polityczne” vs. postfeministyczna celebracja intymności, wyboru, przy całkowitej apolityczności, braku zaangażowania społeczno-ekonomicznego – dotyczy dwóch kwestii. Po pierwsze reprezentacji i języka: tradycyjnego rozróżnienia między macierzyństwem jako kobiecym doświadczeniem, polegającym m.in. na budowaniu głębokiej więzi między matką i dzieckiem z dala od interwencji państwa, a instytucjonalnym wymiarem macierzyństwa, rozumianym tym razem w duchu zgody na mechanizm zewnętrznej, protekcjonistycznej, kontroli państwa. Po drugie uwarunkowań ekonomicznych: państwo socjalne działa w interesie ubogich, wśród których znaczny odsetek stanowią samotne matki z dziećmi; z kolei macierzyństwo jako „indywidualny styl życia” to często luksus, na jaki mogą sobie pozwolić zamożne kobiety z klasy średniej. O niemożności dyskutowania dziś o problemach matek i ich dzieci w oderwaniu od kontekstu ekonomicznego pisze we wstępie z okazji dziesiątej rocznicy wydania Zrodzonych z kobiety (1976) Adrienne Rich:
Ruch ograniczający się jedynie do ciąży i porodu, który nie zadaje pytań i nie domaga się odpowiedzi dotyczących życia dzieci, priorytetów rządu; ruch, według którego życie indywidualnej rodziny opiera się na konsumpcji dóbr i edukacyjnym przywileju, zapewniającym dzieciom dobre pożywienie, odpowiedni system szkolnictwa i opieki zdrowotnej, może, postrzegając siebie jako postępowy czy alternatywny, istnieć jedynie jako nic nie znacząca sprzeczność w społeczeństwie, w którym większość dzieci wzrasta w biedzie i którego największymi priorytetami są technologia i wojna.211
109Współczesna historia społeczna Polski pokazuje, że feministyczne dyskusje poświęcone matkom i ich potomstwu, jeśli mają się liczyć jako czynnik zmiany, nie mogą być wyizolowane z kontekstu społeczno-ekonomicznego. Koncentrując się na opresywnym wymiarze mechanizmów kontroli państwowej, nie mogą przy tym marginalizować roli państwa jako gwaranta bezpieczeństwa (w tym socjalnego) i szczęścia kobiet oraz dzieci212. Warto jednak pamiętać, że bez uwzględnienia przemian w obrębie ojcostwa każda dyskusja o macierzyństwie pozostanie niekompletna.
Notes de bas de page
110 B. Keff, Utwór o Matce i Ojczyźnie, Kraków 2008, s. 10.
111 O swoim feministycznym przebudzeniu tak pisze Kinga Dunin: „Udział w demonstracjach pro-choice pozwolił mi doświadczyć na własnej skórze, czym w praktyce jest różnorodność. Odmiennym rodzajem polaryzacji. Nie należałam już do słusznego, uciskanego «my», a w zamian przypadła mi rola Innego – feministki, wariatki, morderczyni dzieci poczętych, wroga narodu polskiego. Dowiedziałam się, że jestem lesbijką i Żydówką. Społeczeństwo było podzielone, a odrodzony naród pozbywał się różnych ciał obcych”. K. Dunin, Zadyma, Kraków 2007, s. 26.
112 Por. A. Matuchniak-Krasuska, Czym była dyskusja o aborcji, [w:] Co to znaczy być kobietą, op. cit., s. 189–212.
113 Por. antologia Fundacji MaMa Co to znaczy być matką w Polsce?, red. A. Pietruszka-Dróżdż, M. Gałysz-Wróbel, Warszawa 2009.
114 Pisała o tym Agnieszka Graff: „Retoryka, w której kobieta występuje wyłącznie jako matka, a dziecko jest zawsze z matką w zestawie, wypiera z naszej świadomości po pierwsze – inne aspiracje kobiet, po drugie – obowiązki i prawa ojców, po trzecie – rolę państwa w budowaniu systemu opieki nad dziećmi i dbaniu o równość płci”. A. Graff, Rykoszetem, op. cit., s. 147.
115 A. Rich, Zrodzone z kobiety, op. cit., s. 268.
116 Por. A jak hipokryzja. Antologia tekstów o aborcji, władzy, pieniądzach i sprawiedliwości, red. C. Snochowska-Gonzalez, Warszawa 2011.
117 A. Gajewska, Hasło: feminizm, Poznań 2008, s. 214–256.
118 Zdaniem Agnieszki Graff polskie feministki nie mogą ignorować wątków ekonomicznych, zostawiać ich ekspertom, podobnie jak nie chcą powierzać kwestii światopoglądowych duchownym. Rezygnacja z problematyki ekonomicznej, podobnie jak z zaangażowania politycznego, grozi zamknięciem się w wieży z kości słoniowej – oderwaniem od rzeczywistości. Dyskusja o sprawach materialnych, różnicach wynikających z pochodzenia społecznego, wykształcenia, formy zatrudnienia jest konieczna, by aktywistki, zajęte dotąd tropieniem nierówności w języku, reprezentacji, odnalazły porozumienie z tzw. przeciętnymi kobietami – „alimenciarami”, pielęgniarkami, pracownicami Tesco czy Biedronki – poznały je, ale też dały się poznać: „Zbliżamy się do siebie powoli i nieufnie. My zaczynamy mieć poglądy na tematy ekonomiczne, a one zaczynają mieć poglądy feministyczne. Przy czym nie zakładamy już, jak kiedyś, że brak poglądów feministycznych to «fałszywa świadomość», uczymy się szacunku dla różnic między nami” – mówiła Graff w rozmowie z Przemysławem Sadurą. Polski odcień zieleni. Zielone idee i siły polityczne w Polsce, red. P. Sadura, Warszawa 2008, s. 91.
119 O dyscyplinowaniu amerykańskich matek piszą S.J. Douglas i M.W. Michaels, The Mommy Myth. The Idealization of Motherhood and How It Has Undermined All Women, New York 2005.
120 Por. E. Charkiewicz, Czy Matka Polka może być uboga? Krótki przegląd debat o płci, klasie i rasie, „Recycling Idei” jesień/zima 2008, nr 11, s. 62–68.
121 M. Dzido, Ślad po mamie, Kraków 2006, s. 11–12.
122 W tym podrozdziale omawiam następujące utwory: D. Terakowska, Ono, Kraków 2005; G. Plebanek, Dziewczyny z Portofino, Warszawa 2006; G. Plebanek, Pudełko ze szpilkami, Warszawa 2006; M. Dzido, Ślad po mamie, op. cit.; J. Bator, Piaskowa Góra, Warszawa 2009.
123 K. Szczuka, Milczenie owieczek. Rzecz o aborcji, Warszawa 2004, s. 147–188.
124 Chodzi zwłaszcza o pisarki, ale też pisarzy skupionych w Zespole Literackim „Przedmieście” i współpracownice/współpracowników grupy: Zofię Nałkowską, Helenę Boguszewską, Halinę Krahelską, Jerzego Kornackiego, Gustawa Morcinka i innych.
125 O międzywojennych dyskusjach wokół prawa do aborcji piszą, poza Szczuką, S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki, op. cit., s. 35–39 oraz M. Gawin, Planowanie rodziny – hasła i rzeczywistość, [w:] Równe prawa i nierówne szanse: kobiety w Polsce międzywojennej, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2000, s. 221–239.
126 Wątek aborcji w powieściach Poli Gojawiczyńskiej i Grażyny Plebanek śledzi Małgorzata Büthner-Zawadzka w tekście Dziewczęta i dziewczyny. Bohaterki Gojawiczyńskiej i Plebanek jako obce/inne w przestrzeni miejskiej, [w:] Widziane, czytane, oglądane – oblicza Obcego. Inny i Obcy w kulturze, cz. 1, red. P. Cieliczko, P. Kuciński, Warszawa 2008, s. 31–44.
127 Sposób mówienia o aborcji zależy także od kontekstu kulturowego. Bohaterka Polki Manueli Gretkowskiej opisuje wizytę w szwedzkim gabinecie ginekologicznym, gdzie pytanie o aborcję jest częścią wywiadu lekarskiego: „Wiek? Tabletki antykoncepcyjne? Inne środki? Ciąże? Aborcje? Problemy?”. M. Gretkowska, Polka, Warszawa 2001, s. 6.
128 Więcej o retorycznych strategiach aktywistów pro-choice i pro-life pisze m.in. A. Graff, Znikająca kobieta – czyli polskie rozmowy o prawie do aborcji, [w:] eadem, Świat bez kobiet, op. cit., s. 111–151; C.R. Daniels, Fetal Animation: The Political and Cultural Emergence of Fetal Rights, [w:] eadem, At Women’s Expense: State Power and the Politics of Fetal Rights, Cambridge, Mass., 1993, s. 9–29.
129 Por. L. Ostałowska, Czasem odwiedzają mnie demony, „Wysokie Obcasy” 2004, nr 9 (257), s. 28–35.
130 W 2010 roku Justyna Bargielska opublikowała zbiór miniopowiadań Obsoletki – zapis traumy poporonnej, kolejnego spowitego milczeniem doświadczenia wielu kobiet.
131 K. Dunin, Syndrom postantyaborcyjny, „Wysokie Obcasy” 2004, nr 8 (256), s. 48.
132 Ślad po mamie wyrasta z popularnej na Zachodzie, a ostatnio także w Polsce kultury „terapii” lub „uzdrowienia” (culture of therapy, culture of recovery). Jej częścią są poradniki, grupy wsparcia, telewizyjne talk show, w których uczestnicy dzielą się swoimi traumatycznymi doświadczeniami, opowiadają o uzależnieniach itd. Kultura terapii wytwarza tożsamość wokół czegoś, co wymaga uleczenia lub zostało uleczone. Por. E. Rapping, The Culture of Recovery: Making Sense of the Self-Help Movement in Women’s Lives, Boston 1996; W. Simonds, Women and Self-Help Culture: Reading Between the Lines, New Brunswick, N.J., 1992.
133 Por. M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. T. Komendant, Warszawa 1998, s. 196. Państwo, nawet jeśli nieudolnie egzekwuje zakaz aborcji, uskutecznia kontrolę ciał/seksualności kobiet na kolejnych etapach: ciąży i porodu.
134 M. Urban, Aborcja. Spór o moralność, moralność sporu, [w:] Gender w weekend, op. cit., s. 253.
135 A. Graff, Świat bez kobiet, op. cit., s. 112.
136 M. Douglas, Czystość i zmaza, przeł. M. Bucholc, Warszawa 2007, s. 149.
137 W Polsce w ostatnich latach głośno było o Alicji Tysiąc – ubogiej matce dwójki dzieci, zagrożonej utratą wzroku, która zdecydowała się przerwać trzecią ciążę ze względów zdrowotnych. Na skutek opieszałości lekarzy Alicja Tysiąc nie poddała się jednak zabiegowi ciąży, który na podstawie ustawy z 1993 roku można było przeprowadzić legalnie, lecz wyłącznie do końca pierwszego trymestru ciąży. Tysiąc urodziła trzecie dziecko, tracąc niemal zupełnie wzrok, a w konsekwencji pozbawiając się możliwości podjęcia jakiejkolwiek pracy w celu utrzymania siebie i dzieci. Sprawa, jaką wytoczyła państwu polskiemu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, została rozstrzygnięta na jej korzyść wiosną 2007 roku. Polska została zmuszona do wypłacenia Alicji Tysiąc wysokiego odszkodowania za poniesione krzywdy. Tak pisze o jej casusie Agnieszka Graff: „(…) Alicja nie daje się ani zastraszyć, ani zawstydzić, ani zaszczuć. Nijak też nie pasuje do niej proponowana przez proboszcza rola skruszonej grzesznicy i zbłąkanej owieczki. Alicja jest i matką, i Polką, ale nie daje się szantażować wizerunkiem Matki Polki”. A. Graff, Rykoszetem, op. cit., s. 173.
138 Eadem, Święte życie, święty lęk, [w:] eadem, Rykoszetem, op. cit., s. 231.
139 W 2009 roku powstał film dokumentalny Podziemne państwo kobiet, wyreżyserowany przez dwie działaczki feministyczne – Annę Zdrojewską i Claudię Snochowską-Gonzalez, członkinie Grupy Filmowej „Entuzjastki” – i opowiadający historię podziemia aborcyjnego w Polsce w latach 1993–2009. Wystąpiły w nim (anonimowo, z zasłoniętymi twarzami) kobiety, które nielegalnie przerwały ciążę. Dokument był kolejną próbą przełamania milczenia wokół aborcji w Polsce.
140 K. Dunin, Czego chcecie ode mnie, „Wysokie Obcasy”?, Warszawa 2002, s. 151–152.
141 Por. E. Majewska, Ekonomia polityczna zakazu, „Bez Dogmatu” 2008, nr 78, s. 14–15.
142 Por. A. Mrozik, W babskim kręgu dobrze jest… O „mazurskiej trylogii” Małgorzaty Kalicińskiej, „Bez Dogmatu” 2009, nr 79, s. 24–26.
143 D. Ost, Klęska „Solidarności”. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie, przeł. H. Jankowska, Warszawa 2007, s. 11.
144 Por. K. Gawlicz, Płeć i naród, op. cit., s. 99–115.
145 Por. M. Maciejewska, Aborcja w PRL-u. Ustawa o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży z 1956 roku w kontekście feministycznym, [w:] PRL bez uprzedzeń, red. J. Majmurek, P. Szumlewicz, Warszawa 2010, s. 167–184.
146 Małgorzata Maciejewska zwraca uwagę, że w PRL-u aborcja była „wentylem bezpieczeństwa dla panującego systemu, gdyż nadmierna dzietność wykluczała kobiety z produkcyjnego cyklu oraz narażała państwo na jeszcze większe niedobory (mieszkaniowe i zaopatrzeniowe). Tym samym propagowano niewielką liczbę dzieci w rodzinie, jako wyraz postawy obywatelskiej i pro-państwowej”. Jednocześnie kontekst aborcyjny w PRL-u kształtował się jako niezwykle mroczny, ponury, zanurzony w milczeniu, publicznej niewiedzy/nieświadomości – jako „działanie, które kobieta może podjąć, ale najlepiej tak, by nikt się o tym nie dowiedział – tak, by nie mogła powstać rysa na pomniku Matki Polki/ Matki Pracującej”. M. Maciejewska, Aborcja w PRL-u, op. cit., s. 180.
147 Powieść Bator, rozpięta między schyłkiem lat 60. XX wieku i początkiem XXI wieku, jest swoistą kroniką, rejestrującą społeczną zmianę w postrzeganiu i rozumieniu aborcji: od jej wymiaru społecznego, ekonomicznego po etyczno-moralny. Powieść kreśli karykaturalny obraz aborcji, odartej w PRL-u z wszelkiej emocjonalności, głębi, oraz równie karykaturalny obraz aborcji jako „morderstwa”, upowszechniający się w Polsce od lat 80. XX wieku. Pomiędzy tymi dwiema karykaturami, ekstremami – między którymi autorka stawia niemalże znak równości – błąkają się gdzieś kobiety, których nikt nie pyta o zdanie. Bator dopomina się o ten „głos kobiet”, projektując, jak się wydaje, na swoje bohaterki – mieszkanki Polski sprzed pół wieku – współczesny feministyczny język, mocno przefiltrowany przez dyskurs terapii: traumy, straty, dylematu.
148 Inaczej rzecz wygląda w powieści Dziewczyny z Portofino Plebanek. Tu zabiegowi usunięcia ciąży poddają się dwie główne bohaterki – Beata i Agnieszka. W obydwu przypadkach zabieg odbywa się legalnie, w higienicznych warunkach, w państwowym szpitalu. Rzeczywistość PRL-u, mdła i groźna, okazuje się przyjazna dla kobiet: „Lekarka była trochę podobna do Zuzanny – wysoka, szczupła, dyskretnie umalowana. Zbadała ją i wyjaśniła, co będzie robić – najpierw zastrzyk usypiający, a potem czyszczenie macicy. Po obudzeniu powinna jeszcze poleżeć godzinę w pokoju obok, żeby dojść do siebie (…)” (235). Plebanek „odczarowuje” PRL: w opisie zabiegu przerwania ciąży kładzie nacisk na bezpieczeństwo pacjentki i zaufanie, które rodzi się między nią a lekarką. Pokazuje, jak ważna jest dla kobiety wiedza na temat jej własnego ciała – wiedza pochodząca od lekarki, która nie potępia postępowania kobiety, nie odwodzi od raz podjętej decyzji.
149 Por. M. Trawińska, Współczesne polskie feministki o możliwościach upodmiotowienia kobiet w okresie PRL-u, [w:] PRL bez uprzedzeń, op. cit., s. 185–196.
150 Cyt. za: B. Smoleń, Mimetyzm Luce Irigaray, [w:] Ciało, płeć, literatura. Prace ofiarowane profesorowi Germanowi Ritzowi w pięćdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Hornung, M. Jędrzejczak, T. Korsak, Warszawa 2001, s. 663.
151 Por. A. Graff, Refusing to Smell the Roses: American Feminism as a Rhetorical Practice, „Stylistyka” 2004, nr XIII, s. 155–170.
152 J.L. Austin, Jak działać słowami, [w:] idem, Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, przeł. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1993, s. 555.
153 b. hooks, Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, przeł. E. Domańska, „Literatura na Świecie” 2008, nr 1–2 s. 117.
154 Parafrazuję tytuł pracy amerykańskiej artystki Barbary Kruger Your Body Is a Battleground (1989).
155 I. Filipiak, Ska; Weronika, portret z kotem, [w:] eadem, Magiczne oko, op. cit. Numery stron lokalizuję w tekście.
156 G. Plebanek, Dziewczyny z Portofino, op. cit., s. 290.
157 Podobne spostrzeżenia pojawiły się w tekście Patriarchat po Seksmisji Agnieszki Graff, w którym badaczka analizowała symboliczny gest wykreślenia kobiet z kart historii „Solidarności”: „Fakt, że historia «Solidarności» zaczęła się od sprawy Anny Walentynowicz, został z mitu tego ruchu właściwie wymazany, przetrwał gdzieś w tle, jako anegdota, swego rodzaju apokryf. Właściwym początkiem tej historii okazał się moment, w którym wąsaty Lech Wałęsa po męsku przeskoczył płot Stoczni Gdańskiej. W kulturze patriarchalnej realne kobiety nie mogą zaistnieć w zbiorowej wyobraźni jako podmioty działania, zamiast nich pojawia się kobiecość uwznioślona: Matka Boska w klapie marynarki Wodza, a także w pieśniach i wierszach z okresu «Solidarności». Czarna Madonna, Królowa Polski. Ta odrealniona, odcieleśniona, ale przecież okaleczona mieczem wroga kobiecość stanowi uświęcenie rewolucji, jej furtkę do sacrum. Ale patronka to jednocześnie zaprzeczenie przywódczyni. Jej obecność przypomina, że aby rytuał mógł się dopełnić, kobiecość realna – ta, która nie łączy dziewictwa z macierzyństwem i nie czyni cudów – musi być z mitu wyparta. Dlatego nie ma w naszej pamięci Anny Walentynowicz. Dlatego kobiety w «Solidarności» nie «walczyły», tylko «robiły, co musiały»”. A. Graff, Patriarchat po Seksmisji, op. cit., s. 26–27.
158 I. Filipiak, Absolutna amnezja, Poznań 1995.
159 Scena, w której Marianna oczekuje przybycia Policji Menstrualnej, utrzymana jest w mrocznej, ponurej stylistyce utworów Franza Kafki; czytelne są tu także nawiązania do Opowieści Podręcznej Margaret Atwood. Pomysł Ministerstwa Zdrowia z 2008 roku, by rejestrować kobiety w ciąży (ostatecznie zarzucony), to jeden z tych przypadków, w których literacka fikcja brutalnie zmieszała się z rzeczywistością. Por. A. Grzybek, Polskie Podręczne?, http://zielonapolityka.blog.onet.pl/2,ID341908401,index.html, dostęp 30.09.2012.
160 Kamila Budrowska czyta gest Kaśki jako rozmyślny zamach na „jeden z podstawowych stereotypów związanych z rolą macierzyńską – bezwarunkowość miłości i pełną akceptację rodzicielstwa bez względu na sytuację psychiczną i «życiową» kobiety”. K. Budrowska, Kobieta i stereotypy. Obraz kobiety w prozie polskiej po roku 1989, Białystok 2000, s. 146.
161 M. Foucault, Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, wstęp T. Komendant, Warszawa 1995, s. 91.
162 D. Masłowska, Oddział patologii ciąży, „Wysokie Obcasy” 2005, nr 20 (318), s. 52–55. Dalej numery stron lokalizuję w tekście.
163 D. Masłowska, Pamiętniczek Masłowskiej, „Wysokie Obcasy” 2013, nr 13 (363) (primaaprilisowy numer z 2006 roku), s. 10–16. Masłowska wykpiwała tzw. becikowe – uchwalony pod koniec 2005 roku przez koalicyjny rząd Prawa i Sprawiedliwości, Ligi Polskich Rodzin i Samoobrony jednorazowy zasiłek rodzinny w kwocie tysiąca złotych. W listopadzie 2009 roku przepisy dotyczące wypłacania „becikowego” uległy zaostrzeniu: zasiłek przysługuje kobietom, które przedstawią stosownym władzom zaświadczenie, że co najmniej od dziesiątego tygodnia ciąży pozostawały pod opieką lekarza. Procedura ta może prowadzić do dyskryminacji kobiet uboższych, gorzej wyedukowanych, z terenów wiejskich, które mając często ograniczone możliwości kontaktu z lekarzem, narażone są na nieotrzymanie tego świadczenia.
164 T. Rose, „Bad Sistas”. Black Women Rappers and Sexual Politics in Rap Music, [w:] eadem, Black Noise. Rap Music and Black Culture in Contemporary America, Middletown, Connecticut, 1994, s. 149.
165 K. Wojciechowska, W awangardzie hip-hopu, „Krytyka Polityczna” jesień 2005, nr 9–10, s. 427–428.
166 D. Masłowska, Koniec wielkich narracji, [w:] A. Drotkiewicz, A. Dziewit, Głośniej! Rozmowy z pisarkami, Warszawa 2006, s. 187.
167 MC Doris gotuje butelki. Na gadu-gadu z Dorotą Masłowską rozmawia Wojciech Staszewski, „Wysokie Obcasy” 2005, nr 20 (318), s. 50.
168 Przeciwstawiając męskim fantazjom o kobiecie-matce realne problemy kobiet w ciąży i/lub wychowujących dzieci, Masłowska sięga po argumenty feminizmu różnicy spod znaku Carol Gilligan (In a Different Voice), Nel Noddings (Caring), ale też ekofeministek w rodzaju Susan Griffin (Woman and Nature) czy Mary Daly (Gyn/Ecology). Po męskiej stronie sytuuje agresję, rozum, śmierć, po stronie kobiecej – troskę, życie, ciało. W tym esencjalistycznym rozumieniu mężczyźni są ponownie po stronie kultury, kobiety zaś po stronie natury. Jedyne, co się zmienia, to wartościowanie: życie zyskuje prymat nad śmiercią, ciało nad rozumem, natura nad kulturą, kobiece nad męskim. To jednak strategia dyskusyjna: niebezpiecznie sprowadza bowiem role kobiet do tradycyjnych wzorców: reproduktorek gatunku i edukatorek – dzieci i mężczyzn w zakresie tego, co jest w życiu ważne.
169 I. Iwasiów, Kobieca proza na zmianę, „Zadra” 2005, nr 4 (25), s. 59.
170 Ibidem.
171 T. Rose, „Bad Sistas”, op. cit., s. 150.
172 W 2011 roku na rynek trafiły wspomnienia Danuty Wałęsy Marzenia i tajemnice. Kilkusetstronicowa „spowiedź” byłej Pierwszej Damy, odsłaniająca kulisy jej niezbyt udanego małżeństwa z Lechem Wałęsą (samotność, poczucie bycia lekceważoną, zawsze na drugim planie), z miejsca została okrzyknięta przez media „feministycznym przebudzeniem Matki Polki”. Co ciekawe, także wiele feministek uznało, że Danuta Wałęsa dokonała coming-outu, przerwała milczenie, nazwała problem, który do tej pory nie miał nazwy, odsłoniła rysy na nieskazitelnym dotychczas pomniku Matki Polki itd. Zachwycając się indywidualistycznym głosem prezydentowej, którym relacjonowała traumy małżeńskiego życia, nie dostrzegły one jednak, że narratorka nie wykroczyła w istocie poza ramy dyskursu terapeutycznego: mówiąc o swoich cierpieniach, sprowadzała je do psychologii, indywidualnych emocji, całkowicie bagatelizowała przy tym wpływ, jaki na jej (i wielu kobiet) życie ma władza religii czy kultury romantycznej miłości reprodukowana przez rodzinę, szkołę, media. W moim odczuciu „spowiedź” Danuty Wałęsy pełni funkcję tyleż oczyszczającą, co pacyfikującą: wznieca gniew, po czym go rozładowuje poradnikowymi wskazówkami odnośnie do „dobrego życia”, pociesza i usypia. Za wyznaniami prezydentowej kryje się określona ideologia: konserwatywna, katolicka (nadzieję należy pokładać w Bogu), a przy tym mocno indywidualistyczna (premiowana w kapitalizmie zasada, by „zarządzać swoim życiem”, „brać sprawy w swoje ręce”, nie oglądać się na innych, nie oczekiwać pomocy z zewnątrz). Ten program doskonale współgra z postulatami Kongresu Kobiet Polskich, które jawnie już sprowadzają się tylko do przedsiębiorczości, kreatywności i „kobiecej siły”. Por. A. Mrozik, Danuty Wałęsy sny o rewolucji, „Bez Dogmatu” 2012, nr 91, s. 25–28.
173 I. Kowalczyk, Matka-Polka kontra supermatka?, op. cit.
174 Ibidem.
175 W tym podrozdziale omawiam następujące utwory: A. Nasiłowska, Domino, [w:] eadem, Księga początku, Warszawa 2002; M. Gretkowska, Polka, op. cit.; I. Filipiak, Absolutna amnezja, op. cit.; O. Tokarczuk, Ostatnie historie, Kraków 2004; S. Chutnik, Kieszonkowy atlas kobiet, Kraków 2008. Numery stron lokalizuję w tekście.
176 I. Kowalczyk, Matka-Polka kontra supermatka?, op. cit.
177 Ibidem.
178 Por. J. Kubisa, „Jesteś lekiem na całe zło”. O pomyśle urlopów wychowawczych dla babć i opiekunkach rodzinnych, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, 2009, http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/readarticle.php?article_id=228, dostęp 30.09.2012; J. Heinen, M. Wator, Child Care in Poland before, during and after Transition: Still a Women’s Business, „Social Politics: International Studies in Gender, State & Society” 2006, nr 13 (2), s. 189–216.
179 S.J. Douglas, M.W. Michaels, The Mommy Myth, op. cit., s. 138, 167.
180 Por. A. Gajewska, „Macierzyństwo” – prezentacja pojęcia w dyskursie feministycznym w Polsce, [w:] Gender: konteksty, op. cit., s. 253–272.
181 B. Budrowska, Macierzyństwo jako punkt zwrotny w życiu kobiety, op. cit., s. 266.
182 Ibidem, s. 265. Por. też A. Rich, Zrodzone z kobiety, op. cit.
183 Ann Kaplan wskazuje, że w latach 80. pojawiło się wiele utworów literackich, ale też produkcji telewizyjnych i kinowych, których motywem przewodnim była męska obsesja kontrolowania kobiecego ciała. Najważniejszym tekstem, odzwierciedlającym kobiece lęki przed monitorowaniem ich ciał – seksualności, płodności – przez mężczyzn, zaopatrzonych w nowoczesne narzędzia służące do sprawowania kontroli nad płodnością kobiet, była Opowieść Podręcznej (1986; wersja filmowa 1990) Margaret Atwood. Por. E.A. Kaplan, Motherhood and Representation. The Mother in Popular Culture and Melodrama, London– –New York 2004, s. 180–219.
184 S.J. Douglas, M.W. Michaels, The Mommy Myth, op. cit., s. 110–139, 173–202. Bogusława Budrowska zauważa, że w kulturze patriarchalnej rewersem idealnego macierzyństwa jest macierzyństwo demoniczne: „Anioły stają się potworami, a archetyp Matki Wspaniałej zostaje zastąpiony przez archetyp Matki Okropnej”. B. Budrowska, Macierzyństwo jako punkt zwrotny w życiu kobiety, op. cit., s. 38.
185 Złymi matkami, przed którymi ostrzegają media, są niewątpliwie dzieciobójczynie, nazywane często „potworami”, „nie-kobietami”. W Kulturze obrażonych (2003) Izabela Filipiak rekonstruuje przebieg medialnego spektaklu z kobietami, które zamordowały swoje dzieci, w roli głównej. Niczym Medea przedstawiane są one jako krwiożercze bestie, pozbawione macierzyńskich (czytaj: naturalnych) odruchów. Sądzone przez mężczyzn, oskarżane przez kobiety, nie mają możliwości się bronić: „Oto Kobiety Polskie jako Chór (…) deklarują gotowość rozerwania wyrodnej matki na strzępy. Sąsiadki, koleżanki, policjantki. Zmieniają się więc w Furie (boginie sprawiedliwej zemsty)” (92). Filipiak podkreśla, że śmierć dziecka uznawana jest we współczesnej kulturze za najgorsze zło. Kobieta, która morduje dziecko, skazana zostaje na wieczną banicję, osądzona surowiej niż mężczyzna, gdyż w powszechnym odczuciu macierzyństwo (bardziej niż ojcostwo) jest czymś naturalnym, wrodzonym, instynktownym (mimo wielu prac, z Historią miłości macierzyńskiej [1980] Elizabeth Badinter na czele, usiłujących zrewidować to przekonanie). Pobudki psychiczne (np. depresja poporodowa), fizyczne (np. maltretowanie przez partnera), materialne (bieda) itp., które popchnąć mogły kobietę do tak drastycznych kroków, zostają w obliczu tragedii unieważnione: nie posłużą za czynnik łagodzący. W 2008 roku polski sąd skazał na dwadzieścia pięć lat więzienia mieszkankę Czerniejowa, która pozbawiwszy życia pięcioro noworodków, przechowywała ich ciała w beczce na kapustę. Mimo iż kobieta twierdziła, że jej mąż wiedział o wszystkim, a nawet zmuszał ją do popełnienia morderstw (miał ją maltretować fizycznie i psychicznie), sąd uniewinnił mężczyznę.
186 K. Budrowska, Kobieta i stereotypy, op. cit., s. 70.
187 Ibidem.
188 Ibidem.
189 E. Kraskowska, Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia międzywojennego, Poznań 2003, s. 158. Chwilami agresja młodej matki zwraca się przeciw dziecku, które nazwane jest tu okrutnym władcą, tyranem. Księga początku przynosi zapis depresji poporodowej, na którą cierpi bohaterka. Nieustannie zmęczona, bez chwili wytchnienia zajmuje się dzieckiem, które jest niezwykle absorbujące. Mściwe, destrukcyjne myśli – „(…) chwyć za nóż, broń się, odpowiedz na atak. (…) Nie jestem niewinna. Śnią mi się rozpłatane niemowlęta” (31–32) – nie pasują jednak do kanonu zachowań dobrej matki, narzuconego odgórnie, przez mężczyzn: „A wy, moi panowie? Czy jesteście od tego wolni? Od nagłego drżenia rąk i gniewu, co zalewa oczy?” (35). Bunt staje się udziałem młodej matki, która gniewnie broni się przed społeczną presją: „A może ja bym tak wypróbowała: wydać głos wielki, dogłębny, ile sił w płucach: dość mam! chcę łatwiejszego życia. Ciekawe, czy mnie świat usłyszy, czy coś przyniesie na pocieszenie. Nie? Więc będę krzyczeć: (…) dość mam, o Boże!” (35). Pojawiają się zatem raz jeszcze feministyczne figury retoryczne – „przerywanie milczenia”, „odzyskiwanie kobiecego głosu”, „speak-out” – konfesyjne zaplecze rebelii.
190 Ż. Słaby, Macierzyństwo jest normalne. Stereotypy dotyczące roli matki na przykładzie utworów Anny Nasiłowskiej i Manueli Gretkowskiej, [w:] Gender w weekend, op. cit., s. 286. Por. też rozbudowana wersja tego tekstu: Ż. Słaby, Stereotypy macierzyństwa w prozie Anny Nasiłowskiej i Manueli Gretkowskiej, „Teksty Drugie” 2008, nr 1–2, s. 117–137.
191 Ibidem.
192 E. Kraskowska, Piórem niewieścim, op. cit., s. 157–158.
193 H. Cixous, Śmiech Meduzy, przeł. A. Nasiłowska, [w:] Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, Warszawa 2001, s. 174.
194 Ibidem, s. 180.
195 Zdaniem Agnieszki Gajewskiej, „choć narratorka niejednokrotnie stwierdza, że za pomocą języka, który zna, nie da się wypowiedzieć doświadczenia porodu, nie kreuje nowego języka, odwołuje się do dobrze znanych kulturowych obrazków i tylko nieznacznie (jeśli w ogóle) je przemieszcza”. A. Gajewska, Hasło: feminizm, op. cit., s. 249. Jestem jednak zdania, że próba stworzenia nowego języka została w Dominie podjęta. Jego nowatorstwo widzę właśnie w „mieszaniu” różnych porządków, wybieraniu z nich tego, co okazać się może przydatne przy opisywaniu doświadczenia ciąży i porodu, a przede wszystkim w silnym akcentowaniu kobiecej odmienności (głównie cielesnej) w kulturze. Sięganie do języka sakralnego i filozoficznego służy w tym wypadku nie tylko nadaniu właściwej rangi doświadczeniu macierzyństwa, ale wręcz „odzyskaniu” religii i humanistyki dla kobiet, czym zajmują się rozmaite odłamy teologii i innych dyscyplin feministycznych. Por. też M. Karabełowa, Anna Nasiłowska – macierzyństwo: terytorium między bólem, mądrością i śmiechem, przeł. H. Karpińska, [w:] Napisać kobietę… Dyskusje bułgarsko-polskie w latach transformacji, red. M. Karabełowa, A Nasiłowska, Sofia 2009, s. 144–153.
196 Por. wspomniane już prace Mary Daly, Susan Griffin, Carol Gilligan, Nel Noddings.
197 J. Brach-Czaina, Szczeliny istnienia, Kraków 2006, s. 29.
198 Ibidem, s. 28.
199 A. Rich, Zrodzone z kobiety, op. cit.
200 Por. A. Aliti, Dzika kobieta. Powrót do źródeł kobiecej energii i władzy, przeł. E. Ptaszyńska-Sadowska, Gdynia 1996; C. Pinkola Éstes, Biegnąca z wilkami. Archetyp Dzikiej Kobiety w mitach i legendach, przeł. A. Cioch, Poznań 2001.
201 Por. B. Ehrenreich, D. English, For Her Own Good. 150 Years of the Experts’ Advice to Women, New York 1979.
202 Por. J. Berger, Sposoby widzenia, przeł. M. Bryl, Warszawa 1997; M. Foucault, Nadzorować i karać, op. cit.
203 G. Zapolska, Kaśka Kariatyda, Kraków 1974, s. 320.
204 Jak zauważa Bogusława Budrowska, w dyskursie katolickim ból porodu to „wspaniały akcent nad macierzyństwem, którego wymiar ten ból podkreśla”; to także sprawdzian matczynej miłości: matka, która jest gotowa zrobić dla dziecka wszystko, przyjmie także ten ból. B. Budrowska, Macierzyństwo jako punkt zwrotny w życiu kobiety, op. cit., s. 185.
205 K. Szumlewicz, Kto może rodzić po ludzku?, op. cit., s. 70.
206 Adrienne Rich zwraca uwagę, że na poziomie praktycznym ruch na rzecz odmedykalizowania porodu prowadzi do wzrostu liczby porodów domowych, alternatywnych praktyk porodowych, tworzenia „centrów urodzeń” czy „pokojów porodowych” w szpitalach. A. Rich, Zrodzone z kobiety, op. cit., s. 12. W Polsce najgłośniejszą tego typu inicjatywą jest akcja Rodzić po ludzku, prowadzona od 1994 roku m.in. na łamach „Gazety Wyborczej”.
207 K. Szumlewicz, Kto może rodzić po ludzku?, op. cit., s. 70.
208 W ostatnich latach seksualizacja kobiecego, a w tym macierzyńskiego ciała przybrała na sile. Kobiece ciało nie jest już zaledwie widzialne w sferze publicznej, ale wyraźnie eksponowane, i to w różnych odsłonach i pozach. Bycie sexy funkcjonuje jako ideał, do którego aspirować mają kobiety, także matki. Por. B. Darska, Macierzyństwo zrobione na sexy?, „Zadra” 2004, nr 3 (20), s. 42–44.
209 Dyskusja o macierzyństwie, w którą angażują się literatura kobieca i szeroko pojmowana krytyka feministyczna, wykracza daleko poza doświadczenie ciąży, porodu i połogu, obejmując szereg wątków związanych z wychowaniem dzieci, zaspokajaniem ich potrzeb, edukacją, troską o ich rozwój i szczęście. Badaczki feministyczne, aktywistki, a także pisarki i artystki zwracają uwagę, że macierzyństwo nie sprowadza się do okresu ciąży i porodu, jak chcieliby działacze i działaczki pro-life. Właściwe wyzwanie zaczyna się dla matek dopiero po urodzeniu dziecka/dzieci, szczególnie jeśli matki są osobami samodzielnie wychowującymi potomstwo, dzielącymi czas między wychowanie dziecka/dzieci a pracę zawodową itd. Matki pracujące, zabiegane, rozdarte między chęcią samorealizacji a pragnieniem spędzania z dzieckiem jak najwięcej czasu, matki zmęczone, sfrustrowane, wyjałowione pojawiają się na kartach m.in. Pudełka ze szpilkami Grażyny Plebanek, bajki dla dzieci O mamie, która połknęła budzik (2008) Moniki Tutak i Mateusza Golla, wydanej przez Fundację MaMa, Macierzyństwa non-fiction (2012) Joanny Woźniczko-Czeczott. Z kolei macierzyństwo kobiet twórczych stało się przedmiotem refleksji Manueli Gretkowskiej w Europejce i Doroty Masłowskiej w Pawiu królowej. Szczególnie ta ostatnia gorzko notuje, że pisarka-matka skazana jest w społeczeństwie, w tym w męskocentrycznym środowisku literackim, na nieistnienie. Podczas gdy pisarze-mężczyźni zdobywają prestiż, cieszą się uznaniem czytelników, wydawców, a ojcostwo nie tylko im w tym nie przeszkadza, ale wręcz pomaga (nic tak nie ociepla wizerunku mężczyzny, jak fakt, że jest lub zostanie ojcem), zapomniane pisarki-matki dzielą swój czas między prace domowe a twórczość, która – klasyfikowana jako „babska”, „kuchenna” – spychana jest na margines, unieważniana: „Hej ludzi, odłóżcie te noże, ona nie napisała już nigdy żadnej książki, żadnej książki, ona gotuje wrzątek, taką wodę gorącą i obiera ziemniaki, takie kartofle, po domu specjalnie chodzi, a nuż rozpoznają ją jakieś sprzęty domowe, spytają jak nowa powieść, z bliskich nielicznych ktoś czasem aby jej przyjemność sprawić spyta, czy to ona jest Dorota Masłowska (…), ona jednak wie, że to podstęp, wie, że to sukcesu jej koniec, rozpoznawalność w komunikacji miejskiej zerowa, wszędzie tylko Kuczok Wojciech, (…) a ona z dzieckiem w domu patrzy przez okno na przejeżdżające samochody” (126–127).
210 S.J. Douglas, M.W. Michaels, The Mommy Myth, op. cit., s. 80.
211 A. Rich, Zrodzone z kobiety, op. cit., s. 13.
212 Kiedy w 2004 roku zamknięto Państwowy Fundusz Alimentacyjny, z którego wypłacane były zasiłki dla matek samotnie wychowujących dzieci, jasne się stało, że państwo nie wypełnia swej podstawowej roli gwaranta bezpieczeństwa socjalnego dla najuboższych – samotnych matek i ich dzieci. Uchwalenie ustawy o „becikowym” pod koniec 2005 roku doprowadziło do paradoksalnej sytuacji, w której wyniku państwo wspierało jednorazowo matki nowo narodzonych dzieci, nie udzielało zaś długoterminowej pomocy kobietom zmagającym się z trudami samotnego macierzyństwa, często wielokrotnego. Na skutek protestów samotnych matek fundusz alimentacyjny w szczątkowej formie przywrócono jesienią 2008 roku. Por. I. Desperak, Podwójnie samotne. O wykluczeniu rodzin niepełnych, [w:] Homofobia, mizoginia i ciemnogród? Burzliwe dzieje kontrowersyjnych ustaw, red. I. Desperak, Łódź 2008, s. 160–180.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021