4. Psychologia popłochu
p. 55-71
Texte intégral
1Sieć instytucji nowoczesnego społeczeństwa, wyłaniająca się na przełomie xviii i xix wieku, zgodnie z wyobrażeniem Jeremy’ego Benthama miała być transparentna. Byłoby to zamknięcie paradoksalne, bo w dużym stopniu nastawione na otwartość i przepływ osób z zewnątrz. Panoptykon różniłby się od obecnych więzień i aresztów oraz średniowiecznych lochów i kazamatów tym, że można byłoby wejść do jego wnętrza o każdej porze dnia i nocy : „drzwi do tych zakładów […] będą szeroko otwarte przed szczególnie zainteresowanymi – wielkim i otwartym komitetem trybunału świata” (pn 46). Bentham zakładał, iż pełny dostęp do wnętrza wieży znajdującej się w centrum Panoptykonu zagwarantowany będą mieli nie tylko nadzorcy, czy też przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości oraz władz miejskich, ale także pozostali członkowie społeczeństwa. Uznał, że owi niespodziewani goście (spontaneous visitors), jak sam ich określał (pn 46), będą się kierować przede wszystkim ciekawością lub pragnieniem ujrzenia swoich krewnych lub przyjaciół. Zaprojektował specjalnie przeznaczony do tego celu podziemny korytarz, którym członkowie wspólnoty mieli niepostrzeżenie docierać do wnętrza budowli. W ten sposób praworządni obywatele, niewidoczni dla więźniów, mieliby sposobność uważnie przyjrzeć się osadzonym skazańcom. Bentham postawił im tylko jeden warunek: nie będzie im wolno nawiązać żadnych prób interakcji ze skazanymi. Podobnie jak mistrz Panoptykonu, powinni pozostać dla więźniów przez cały czas niewidzialni. Jest to tylko pozorne podobieństwo w strukturze gier spojrzenia w Panoptykonie, ponieważ pozycja niewinnych i naczelnika nie są ze sobą tożsame. W zaprojektowanej przez Benthama maszynie dyscypliny i kontroli niewinni i mistrz Panoptykonu mają bowiem do odegrania zdecydowanie odmienną rolę.
2Jaki jest zatem sens spontanicznych wizyt przedstawicieli niewinnej większości we wnętrzu Panoptykonu? Przede wszystkim Bentham wpisał w jego funkcjonowanie mechanizm demokratycznej kontroli. Zaprojektował coś w rodzaju zaimprowizowanego społecznego audytu, którego spontaniczni uczestnicy, monitorując proces wymierzania sprawiedliwości, mieli przeciwdziałać przekształceniu się Panoptykonu w instytucję tyranii. Zgodnie z polityką przejrzystości naczelnik więzienia, oprócz zaplanowanych inspekcji ze strony członków magistratu lub sędziów, musiał się liczyć z niespodziewaną obecnością pozostałych przedstawicieli społeczeństwa. Ponieważ wizyty niewinnych miałyby zdecydowanie charakter przygodny, pracownicy nie mieliby w zasadzie żadnej możliwości w jakikolwiek sposób się do niej przygotować, żeby odegrać spektakl sprawnie funkcjonującej instytucji. Bentham podkreślał, iż projekt Panoptykonu sprzyjać ma także nadzorowaniu pracy naczelnika. Każdy kontroler mógł jednym spojrzeniem objąć całość wnętrza budynku. Wtedy trudniej jest coś zainscenizować i ukryć przed czujnym spojrzeniem przeprowadzających inspekcję.
3Benthamowi zależało bowiem na czymś więcej niż wyłącznie wprowadzenie rozwiązania umożliwiającego sprawowanie kontroli obywatelskiej nad funkcjonowaniem jednej z publicznych instytucji zamknięcia. Jego zdaniem, funkcjonowanie systemu prawnego miało w sobie bowiem coś teatralnego. W zapiskach z roku 1790 zanotował nawet, że modelem dla budynku sądowego mógłby być właśnie teatr (tb/051/400/003). Czy w związku z tym Bentham, projektując Panoptykon, sięgnął po techniki właściwe teatrowi, spektaklom i ceremoniom władzy? W liście do Williama Pitta z roku 1791 przedstawiał zasadnicze elementy swojego panoptycznego projektu (list 738). W punkcie szesnastym napisał: „przedmiotem mojego namysłu winno być uczynienie zeń widowiska [podkreśl. –J.B.]”. Zależało mu na wykreowaniu spektaklu rozrywkowego, który przyciągnąłby do wnętrza Panoptykonu zaciekawionych członków wspólnoty, w jego notatkach określanych także mianem Widowni (tb/141/126/003).
Zwalczyć pokusy
4Wersję psychologii, którą uprawiał Bentham, opisuje się często mianem egoistycznej, a nawet hedonistycznej przede wszystkim ze względu na przypisywaną w niej jednostkom motywację. Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa rozpoczyna się niezwykle zdecydowaną deklaracją: „Natura poddała rodzaj ludzki rządom dwu zwierzchnich władców : przykrości i przyjemności. […] One rządzą nami we wszystkim, co czynimy, mówimy, myślimy; wszelki wysiłek, jak możemy zrobić, aby zrzucić to poddaństwo, tylko go dowiedzie i potwierdzi” (wp 17). Z tego względu Bentham uważał, że każdy, podejmując decyzję dotyczącą przyszłych działań, dokonuje swoistego rachunku zysków oraz strat. Jednostki stale analizują możliwe konsekwencje swoich zachowań i zastanawiają się, które rozwiązania przyczynią się w większym stopniu do ich szczęśliwości i przyjemności oraz pozwolą im uniknąć dyskomfortu związanego z bólem i cierpieniem zarówno fizycznym, jak i duchowym. Bentham ze względu na konsekwentne podkreślenie roli i znaczenia procesu świadomej kalkulacji uchodzi dziś za jednego z prekursorów teorii racjonalnego wyboru1.
5Z jego prac wyłania się zatem wizja jednostki, która – niczym biegły księgowy – prowadząc rachunki, bilansuje stale ze sobą przychody oraz rozchody2. Wątpliwości budzić może jednak założenie ukryte w tej koncepcji, że jednostka dysponuje odpowiednią wiedzą, aby móc taki rachunek przeprowadzić. Angielski reformator, w duchu charakterystycznym dla oświeceniowego racjonalizmu, przyjął także, że motywacje jednostek są przejrzyste dla nich samych. Tymczasem nie zawsze przecież, a może nawet takie sytuacje należą do rzadkości, działania człowieka poprzedzone są ostrożną kalkulacją możliwych zysków i strat (nierzadko najpierw jednostka działa, a potem dochodzi własnej motywacji i stara się zrozumieć jej prawdziwe znaczenie i skutki). Trudno także nie odnieść wrażenia, że Bentham posłużył się do opisu wewnętrznego, głęboko intymnego życia ludzi, kategoriami krypto-ekonomicznymi. Nie można jednak zapominać, że w dalszej, politycznej i etycznej perspektywie zawsze było dla niego najważniejsze szczęście ogółu, a nie indywidualny dobrostan rozumiany jako egoistyczny cel jednostkowych dążeń. Psychologia angielskiego filozofa nie prowadzi logicznie z tych powodów do żadnej utylitarystycznej wersji neolibertynizmu, w którym dobro jednostki postawione zostałoby ponad obowiązującymi normami społecznymi i obyczajowymi. Uważny czytelnik Wprowadzenia do zasad moralności i prawodawstwa zapewne zauważy, jak zaskakująco wiele intelektualnej energii poświęcił Bentham rozważaniom nad życzliwością, sympatią i przyjaźnią. Bez wątpienia były to zjawiska i doświadczenia, które odgrywały, jego zdaniem, niezwykle istotną rolę w życiu społecznym człowieka. Jednostka w pracach Benthama nie jest więc zupełnie jakąś osobowością antyspołeczną. Przeciwnie, wydaje się posiadać niezwykle ważną umiejętność spoglądania na świat oczami innych ludzi i potrafi wczuwać się w ich stany emocjonalne, a co za tym idzie, także nawiązywać bliskie i głębokie relacje z innymi, nie kierując się przy tym własnym interesem. Gdyby nie liczne komentarze poświęcone konstruktywnej roli i znaczeniu życzliwości, sympatii czy też przyjaźni w życiu człowieka, można by rzeczywiście zgodzić się z surowymi krytykami psychologii Benthama. Wiele wskazuje także na to, że angielski filozof sam był doskonale świadomy tego zagrożenia. Dlatego też na kartach Wprowadzenia3 tak często surowo ganił egoizm, któremu przeciwstawiał właśnie życzliwość, sympatię oraz przyjaźń.
6Nieposzanowanie prawa jest zatem, zdaniem Benthama, efektem błędnej kalkulacji przeprowadzonej przez jednostkę, która nie była w stanie oprzeć się niezdrowym pragnieniom. Przeciwdziałanie przestępstwom to więc przede wszystkim odwoływanie się do rozumu obywateli i przekonywanie ich, że korzyści wyniesione z popełnionego czynu nie zrównoważą niedogodności związanych z nieuchronną karą4. W ten sposób spektakl kary pomagać miał praworządnym jednostkom zwalczyć pokusę popełnienia przestępstwa, którą wywołuje obraz przyszłych korzyści: „Względem mogącym podziałać na człowieka jako motyw lub pokusa do rozboju musi być przestawienie przyjemności mającej, jak się spodziewa, wyniknąć z owoców tego rozboju” (wp 217). Przedstawieniu przyjemności, które prowokuje i uwodzi potencjalnych przestępców, należy przeciwstawić spektakl nieuchronnej kary i sprawiedliwości (wp 207). W ten sposób niepokój i poczucie zagrożenia wzbudzone w przyszłym przestępcy przeważy nad spodziewanymi korzyściami i przyjemnościami.
Arytmetyka szczęścia
7Za pomocą panoptycznego spektaklu Bentham zamierzał osiągnąć jeszcze jeden efekt, który staje się jasny, jeżeli uwzględni się także jego rozważania z pogranicza psychologii społecznej i polityki szczęścia przedstawione we Wprowadzeniu do zasad moralności i prawodawstwa. Bentham był zdania, że filozofowie, a także politycy i prawodawcy powinni kierować się w swoich działaniach przede wszystkim szczęściem ogółu, a więc stosować konsekwentnie zasadę użyteczności: „Otóż przez zasadę użyteczności rozumie się zasadę, która aprobuje lub gani wszelką działalność zależnie od tego, czy wykazuje ona tendencję do powiększania czy zmniejszania szczęścia […]” (wp 18). Powyższa formuła stała się fundamentalnym założeniem utylitarystycznej filozofii. Bentham jako myśliciel nastawiony pragmatycznie wobec rzeczywistości miał jednak świadomość, iż realizacja tego postulatu w praktyce może się okazać zadaniem niezwykle kłopotliwym. Nie do uniknięcia są bowiem sytuacje konfliktowe i dylematy, kiedy trudno będzie ustalić najbardziej słuszne postępowanie i podjąć właściwą decyzję. Z tego względu postanowił dać swoim zwolennikom narzędzie, które miało pomagać zarówno filozofom, jak i twórcom prawa w podejmowaniu odpowiednich kroków. Opracowany przez niego rachunek szczęśliwości jest logiczną procedurą pozwalającą oszacować konsekwencje, rozumiane przede wszystkim jako zyski i straty, planowanych działań. Bentham obawiał się, że kategoria szczęścia jest zbyt ogólna, subiektywna i niejasna, postanowił ją więc doprecyzować. W tym celu wskazał siedem zmiennych, które powinny zostać wzięte pod uwagę podczas przeprowadzania kalkulacji: intensywność, trwanie, pewność, bliskość, płodność, czystość oraz rozciągłość (wp rozdz. iv)5.
8Ze względu na swoje szczególne zainteresowania teorią i filozofią prawa jednym z obiektów, które poddał wyjątkowo wnikliwej analizie z wykorzystaniem rachunku szczęścia, były czyny zabronione i karalne oraz towarzyszące im motywacje. Angielski filozof przywołuje przykład rabusia napadającego na podróżnych. Okoliczności towarzyszące temu wydarzeniu są jasne i przejrzyste. Bez większego trudu można wskazać winowajcę i poszkodowanego jak również skutek, intencję oraz zamiary jednostki dopuszczającej się tego przestępstwa. Zgodnie z arytmetyką szczęścia bez wątpienia doszło do jego uszczuplenia, gdyż ofiara rabunku utraciła przecież część swojego majątku. Bez żadnych wątpliwości można uznać, że jest to czyn szkodliwy społecznie, słusznie zabroniony przez prawo. Bentham skomplikował jednak całą tę sytuację i uczynił ją zdecydowanie mniej oczywistą. Cóż bowiem począć, gdy przestępca dokonuje rabunku, aby móc za ukradzione ofierze pieniądze nabyć jedzenie dla swojej cierpiącej głód rodziny. Można też dodatkowo założyć i przyjąć, że podróżny jest niezwykle majętnym człowiekiem, a zatem zrabowane mu pieniądze nie będą dla niego jakąś szczególnie dotkliwą stratą finansową. Czyż wówczas niewątpliwe szczęście bliskich rabusia, wynikające z poprawy ich niezwykle dramatycznej sytuacji życiowej, nie przeważałoby nad drobnym dyskomfortem odczuwanym przez bogatego podróżnego? Rodzi się zatem uzasadniona wątpliwość. Czy logika rachunku szczęścia nie prowadziłaby jednak konsekwentnie do sytuacji, w której podważony zostałby obowiązujący system prawny? Przecież nie na tym na pewno zależało Benthamowi.
9Angielski filozof sprawnie jednak wymyka się tej sprzeczności, wprowadzając kluczowe rozróżnienie na pierwotne oraz wtórne następstwa czynu (wp 220). Dlatego analizując konsekwencje popełnionego przestępstwa, należy w pierwszym rzędzie wskazać przede wszystkim na szkody zasadnicze i pochodne. W powyższym przypadku trzeba wówczas uwzględnić wszelkie cierpienia doznane przez osobę, która została „obita, obrabowana lub zamordowana” (wp 214). W dalszej kolejności należy zsumować z nimi wszelkie szkody poniesione przez osoby powiązane z ofiarą przestępstwa. Bentham miał na myśli jednostki połączone więziami sympatii i życzliwości (czyli osoby bliskie, krewnych lub przyjaciół), ale także wspólnymi interesami handlowymi (czyli współpracownicy lub członkowie spółki). Dalej trzeba przejść do obliczenia wtórnych następstw czynu, które określił następująco: „Tę część można nazwać wtórną, która biorąc początek z pierwszej, rozszerza się na całe społeczeństwo lub też na jakąś masę bliżej nieokreślonych jednostek” (wp 214). Twórca utylitaryzmu doszedł do wniosku, że gdyby na dziedzińcu grasował rabuś, który za swoje rozboje nie zostałby ukarany w żaden sposób, wiązałoby się to z cierpieniem innego rodzaju. Stanie się ono widoczne, gdy uwzględnione zostaną wtórne następstwa czynu:
Wieść o tym rozboju przechodzi z ust do ust i szerzy się w sąsiedztwie. Dostaje się do gazet i rozchodzi po całym kraju. Różnym ludziom przy tej sposobności przychodzi na myśl niebezpieczeństwo, na które oni i ich przyjaciele, jak widać z tego przykładu, narażają się podróżując; szczególnie ci, którym wypada jeździć tą samą drogą (wp 216).
10Członkowie lokalnej wspólnoty, mając uzasadnione obawy, że oni także mogą paść ofiarą rabunku, zaczęliby żyć w stałym poczuciu zagrożenia, które Bentham określa jako świadomość „szansy cierpienia” (wp 215). W ten sposób angielski filozof wprowadził na scenę pozostałych członków społeczeństwa. Zatem w przypadku wtórnych następstw czynu niekorzystne konsekwencje nie polegałyby już na szkodzie wywołanej utratą własności prywatnej, ale na doświadczaniu przez niewinnych „cierpienia obawy” (wp 215). Równocześnie spadłoby poczucie zaufania wobec państwa, a co za tym idzie, osłabiona zostałaby także pozycja samego suwerena6. Zapanowałby wówczas stan, który Bentham opisał: „Można to nazwać jednym słowem: popłoch [alarm]” (wp 215)7.
Zmienne popłochu
11Zgodnie z opracowanym przez Benthama rachunkiem popłoch wydatnie przyczynia się do zwiększenia poczucia nieszczęścia wśród członków społeczeństwa, ponieważ pozbawia jednostki radości, jaką daje swobodne rozkoszowanie się posiadanymi towarami i dobrami materialnymi. Angielski myśliciel doszedł do wniosku, że ludzie, dokonując kalkulacji szczęścia, antycypują przede wszystkim to, co wydarzy się w przyszłości, i starają się zabezpieczyć przed możliwością poniesienia strat. Dlatego też jednym z zasadniczych doświadczeń wewnętrznych człowieka jest oczekiwanie i przewidywanie. Jeżeli jednostka nie ma poczucia, że jej przyszłość jest zabezpieczona, a na dodatek grozi jej utrata własności, to traci radość posiadania. W związku z powyższym, postulował Bentham, do obowiązków osób sprawujących władzę należy bezwzględnie zagwarantowanie członkom społeczeństwa poczucia bezpieczeństwa. Zadanie to było dla niego ważniejsze od zapewnienia i ochrony indywidualnej wolności i swobód obywatelskich8. Tymczasem stan popłochu dodatkowo sprzyjał szerzeniu się wewnątrz społeczeństwa obaw i lęków. Bentham, opisując stan społecznego niepokoju, położył nacisk przede wszystkim na „rozszerzanie”, „przechodzenie” i „rozchodzenie”. Dlatego można uznać, że pod wieloma względami jego psychologia antycypuje myślenie Gustawa Le Bona o zaraźliwości9. Kategorię popłochu, którą wykorzystuje angielski filozof, przyporządkować należy zatem raczej do psychologii tłumu niż motywacji.
12W świecie Benthama także zło ma charakter zaraźliwy. Powstałe w wyniku jednego przestępstwa krzywda i nieszczęście rozprzestrzeniają się wewnątrz społeczeństwa, zataczając coraz to szersze kręgi. Jedno wykroczenie przeciwko prawu rodzi nieuchronnie kolejne. Rabunek, którego sprawca nie zostanie ujęty i przykładnie ukarany, spowodować może, że w tym samym czasie i nieodległym miejscu pojawią się kolejni rabusie naśladowcy :
rozbój dąży […] do wywołania drugiego rozboju dwoma następującymi sposobami: 1) przez poddanie osobie wystawionej na pokusę myśli popełnienia drugiego takiego rozboju (być może z towarzyszącą wiarą, że to łatwo pójdzie). […] 2) przez osłabienie siły motywów ochraniających, które działają w kierunku powstrzymywania tej osoby od takiego czynu, a przez to przez wzmocnienie pokusy (wp 217).
13Natomiast niepokój społeczny jest stanem, który szczególnie sprzyja rozprzestrzenianiu się zła wśród członków społeczeństwa. Popłoch, który nie zostanie powstrzymany przez państwo, może wpędzić praworządnych obywateli w stan apatii (torpor) i marazmu (decrepitude), a słabe jednostki wystawić na pokusę czynienia zła, której nie będą mogły się oprzeć (tl 52).
14Wiadomo już, dlaczego należy za wszelką cenę ukarać rabusia, nawet gdy jego działania w przypadku pierwotnych następstw przestępstwa zdają się przynosić więcej szczęścia niż szkody. Stan popłochu jest niezwykle niekorzystny dla funkcjonowania społeczeństwa z wielu istotnych powodów. Przede wszystkim przyczynia się do zmniejszenia poczucia bezpieczeństwa, a co za tym idzie – także obniżenia poczucia szczęścia u znacznej grupy jednostek. Dodatkowo tworzy również atmosferę sprzyjającą rozprzestrzenianiu się zła. Władza musi zatem zawczasu zapobiec powstaniu stanu popłochu i w ten sposób przerwać łańcuch zakażenia, aby powstrzymać przyszłe rozboje. Tym bardziej że brak reakcji ze strony władzy wzmacniać będzie jedynie niepokój społeczny. Nieumiejętność schwytania przestępcy, osądzenia i wymierzenia mu odpowiedniej kary będzie bowiem traktowana jako czytelny przejaw jej wewnętrznej słabości (tl 59). Zdaniem Benthama, skazańca nie wystarczy jednak tylko ukarać. Należy to zrobić publicznie i w tym celu trzeba przygotować odpowiedni spektakl kary, za pośrednictwem którego groza i popłoch zostaną wywołane pośród przestępców oraz ich niedoszłych naśladowców (tl 53). Sama świadomość istnienia dotkliwych środków represyjnych może okazać się niewystarczająca. Bentham nie wierzył w siłę wyobraźni, dlatego akt wymierzania kary skazanemu przestępcy trzeba zobaczyć na własne oczy. Dopiero ten widok wywoła pożądany i dobroczynny wpływ na umysły zbłąkanych i podatnych na pokusy widzów. Z jego rozważań wyłania się teoria niemalże psychoanalityczna (tl 57). Uwolnienie niewinnych od cierpienia obaw, wedle Benthama, może się odbyć tylko przez publiczne przeniesienie popłochu i poczucia zagrożenia na przestępców. W tym sensie popłoch w jego analizie staje się niemalże homeopatycznym medykamentem, a więc trucizną, która w odpowiednim stężeniu ostatecznie zamienia się w lekarstwo na niepokój i wzburzenie w państwie.
15Trzeba być jednak szczególnie rozważnym podczas organizacji publicznych spektakli pokuty. Kara, zgodnie z fundamentalnym założeniem koncepcji Benthama, zawsze jest zła sama w sobie, ponieważ wnosi do świata więcej cierpienia pierwszego stopnia (nawet jeżeli jest to ból duchowy lub psychiczny wynikający z poczucia długotrwałej izolacji). Funkcjonowanie systemu karnego uzasadnia zatem w oczach angielskiego filozofa szczęście drugiego stopnia, które przeważa nad zadanym skazańcom cierpieniem. Jednak wymierzając zbyt surową karę, a więc nieproporcjonalną w stosunku do szkód wywołanych popełnionym występkiem, można wywołać popłoch nie tylko pośród przestępców i osób podatnych na pokusy zła, ale także w całej społeczności niewinnych. Wówczas kara będzie znacznie bardziej szkodliwa niż popełnione przestępstwo, które ma ona publicznie napiętnować (tl 60).
16Dlatego też trzeba niezwykle wnikliwie przebadać zjawisko popłochu, aby móc umiejętnie je wykorzystywać i w ten sposób panować nad emocjami i działaniami członków tłumu. Im większe będzie bowiem cierpienie skazańca, tym także większa trwoga i popłoch pośród widzów. Należy przede wszystkim wystrzegać się dwóch częstych błędów i uniknąć przesadnej surowości oraz nadmiernej pobłażliwości wobec przestępców. Bentham dochodzi do wniosku, że z pragmatycznych względów należy uważniej przyjrzeć się zjawisku popłochu. Rozpoczyna od wskazania różnych stopni natężenia. Jego kolejne formy rozciągają się na skali wyznaczonej przez dwa bieguny : niepokój (disquiet) i grozę (terror) (tl 240). Analiza Benthama ma pomóc czytelnikowi w zrozumieniu i opanowaniu mechanizmów pozwalających na stopniowe stosowanie niepokoju. Najpilniejsze zadanie dla sprawujących władzę to nabycie umiejętności poruszania się w obrębie tej skali popłochu. Dlatego też Bentham w następnej kolejności rozważa mechanizmy, za pomocą których można wywoływać silniejsze emocje, oraz wskazuje na okoliczności sprzyjające rozprzestrzenianiu się lęków, obaw i poczucia zagrożenia. Angielski filozof uczynił to jednak we właściwy sobie sposób. Chciał po raz kolejny wszystko skrupulatnie policzyć. Grozę kary należy widowni odpowiednio dawkować. Dlatego sprawujący władzę powinni umieć ją prawidłowo i drobiazgowo odmierzyć tak, aby nie wywołać niepotrzebnego wstrząsu. Bentham przeszedł zatem do opracowania kolejnego algorytmu: popłochu i terroru. Początkowo martwiła go jednak tylko jedna kwestia: popłoch jest w dużym stopniu dziełem wyobraźni, która za sprawą swojej zmienności i fantazji wymyka się wszelkim próbom kwantyfikacji i rygorystycznej precyzji (tl 240). Po chwili wahania powróciła jednak wiara w siłę rozumu i angielski reformator podjął próbę wskazania zasadniczych zmiennych, które powinny być wzięte pod uwagę podczas oszacowywania odpowiedniej ilości popłochu i terroru.
17W analizie zjawiska popłochu Bentham zwrócił uwagę przede wszystkim na dwie interesujące sytuacje. Nie wszystkie przestępstwa muszą wywoływać niepokój społeczny : „żaden popłoch nie powstanie z powodu niezapłacenia podatku” (wp 227). Dzieje się tak, jego zdaniem, ponieważ niewinni, dokonując rachunku szczęśliwości, dochodzą do wniosku, że możliwa szkoda przez nich poniesiona z tego powodu jest zbyt nieokreślona, niepewna i daleka. Nieuiszczenie zobowiązania podatkowego, a więc oszukanie państwa, nie jest zatem w stanie wywołać w obywatelach silnej reakcji emocjonalnej i wzbudzić jakieś większe obawy czy też lęki. Mało kto będzie przecież zastanawiać się nad tym, czy przypadkiem uszczuplenie finansów skarbu państwa nie spowoduje w niedalekiej przyszłości spadku środków, które miały być przeznaczone na wojsko i obronność kraju. Taka sytuacja mogłaby przyczynić się nawet do sprowokowania wrogów, którzy mogliby ulec pokusie dokonania bezpośredniej agresji militarnej. Dopiero w obliczu możliwej wojny zrodziłoby się w jednostkach poczucie zagrożenia i obawa przed utratą własności prywatnej (wp 228). Bentham podkreślał, że w przypadku popłochu może dojść także do odwrotnej sytuacji. Niepokój społeczny wcale nie musi wynikać z poczucia realnego zagrożenia, ponieważ może go wywołać także plotka: „Okolica może być zatrwożona wieścią o rozboju, gdy w rzeczywistości ani nie było żadnego rozboju, ani nikt go nie przygotowuje” (wp 219).
18Zdaniem Benthama, zdecydowanie większe wzburzenie wywoła przestępstwo dokonane przez oficera policji niż przez wspomnianego powyżej rabusia z dziedzińca (tl 251). Dlaczego nadużycie ze strony stróża prawa spotka się z silniejszą reakcją obywateli? Bentham dochodzi do wniosku, że dzieje się tak, ponieważ człowiek dysponujący większą władzą wynikającą z zajmowanego stanowiska może swoimi działaniami wyrządzić krzywdę znacznie większej liczbie ludzi niż pospolity przestępca. Dostrzega także kolejny problem. Nie każde zabójstwo wywoła wśród członków społeczeństwa popłoch o podobnej sile. Bentham porównał ze sobą dwa przypadki: pierwsze morderstwo popełnione zostało przez osobę, która chce odziedziczyć spadek, a drugie przez rabusia podczas napadu na podróżnego. Zdecydowanie większy niepokój spowoduje to drugie wydarzenie. Dlaczego, pyta Bentham? Ponieważ jest o wiele bardziej prawdopodobne, że rabuś ponownie dokona swojego czynu (tl 251). Równie ważne podczas badania siły popłochu są okoliczności popełnienia przestępstwa (tl 256). Większe poruszenie wywoła napad na dom niż rabunek na dziedzińcu. Będąc w podróży, można się spodziewać niebezpieczeństw, należy więc być bardziej czujnym i uważnym. Jednostki podejmują wówczas wiele działań, których celem jest zapewnienie sobie bezpieczeństwa. Tymczasem w domu ludzie czują się całkowicie swobodnie i nie antycypują najczęściej żadnych zagrożeń. Bentham podkreślał też, że zdecydowanie bardziej niepokojące będzie przestępstwo popełnione w nocy niż za dnia. Podczas snu bowiem człowiek jest szczególnie bezbronny. Podobnie większy popłoch spowoduje sytuacja, w której nie sposób będzie ustalić tożsamość sprawcy przestępstwa (tl 257). Na podstawie powyższej analizy, pośród zmiennych, które należy brać pod uwagę, badając siłę popłochu, wymienia on przede wszystkim: ilość zła pierwszego stopnia, intencję przestępcy, pozycję społeczną, a także okoliczności popełnienia przestępstwa.
19Refleksja nad dynamiką i zmiennymi popłochu zaprowadziła Benthama w nieoczekiwane rejony. Przestępstwa sprzyjające wybuchowi popłochu jawiły się jako szczególnie niebezpieczne. Pośród nich wyjątkowe miejsce zajmowało podpalenie. W czasie, kiedy spisywał swoje słowa, większość miejskiej zabudowy stanowiły domy wzniesione z drewna. Dlatego też społeczny lęk przed ogniem był wówczas znacznie silniejszy niż współcześnie. Konsekwencje wybuchu pożaru mogły być o wiele poważniejsze i tragiczniejsze. W czasach Benthama londyńczycy mieli jeszcze w pamięci trwający przez kilka dni wielki pożar z 1666 r., który zniszczył olbrzymie obszary miasta, pozbawiając domów 60 tys. mieszkańców. Podpalenie (incendiarism) jawiło się Benthamowi jako zbrodnia przeciwko naturalnemu prawu do zamieszkiwania (tb/097/131/001). W skali najgroźniejszych występków wobec politycznej wspólnoty zajmowało drugie miejsce tuż po zamachu stanu (tb/116/041/002), gdyż wywołuje stan terroru. Z tych powodów podpalacz jest postacią, która często powraca w rozważaniach angielskiego filozofa w sposób być może zaskakujący dla współczesnego czytelnika. Początkowo Bentham zamierzał potraktować go wyjątkowo bezwzględnie. W notatkach z początku lat osiemdziesiątych xviii wieku zapisał sobie, że podpalacz powinien zostać spalony żywcem. Jak zwykle precyzyjny, zapisał także dodatkowe wskazówki. Długość cierpienia powinna zależeć od ilości osób, które straciły życie w wywołanym przez niego pożarze (tb/071/142/001). Zgodnie z logiką starotestamentowej sprawiedliwości grzmiał: „To, co innym uczynił, i jemu winno być uczynione” (tb/071/142/001). Dlatego przyłapani na próbie podpalenia powinni być przypiekani, aż tłuszcz zacznie wytapiać się z ich ciał. Podobnie człowiek, który celowo spowodował zalanie wodą terenów zamieszkanych przez innych ludzi (inundation), powinien być pojony wodą, aż jego ciało zostanie rozerwane od środka (tb/072/092/001). Notatki i uwagi dotyczące pojmanych podpalaczy potwierdzają podejrzenie Foucaulta, iż czytając Benthama, należy szukać innych niż tylko humanitaryzm przyczyn reformy kodeksu karnego i systemu więziennictwa.
20Angielski filozof rozważa następujący scenariusz. Złapano dosłownie na gorącym uczynku podpalacza, który przed chwilą umyślnie podłożył ogień w celu wywołania pożaru miasta. Niestety jednak, mimo próby schwytania, jego pomocnikowi udało się zbiec i ukrywa się teraz w nieznanym nam miejscu. Czy w takim razie można poddać pojmanego przestępcę torturom, żeby móc następnie schwytać drugiego piromana? Tak, jak najbardziej, odpowiada Bentham bez żadnego wahania. Uciekinier, kierowany chorobliwą żądzą lub działający na zlecenie obcych sił, może podjąć się przecież kolejnej próby podpalenia miasta. Na szali jest więc życie wszystkich jego mieszkańców, którzy żyją teraz w stałym poczuciu zagrożenia. W oczach Benthama już sam fakt, że zatrzymany przestępca odmawia współpracy z organami państwa, czyni go winnym poza wszelką wątpliwością. Nie potrzebna jest zatem żadna rozprawa sądowa. Nieugięty podpalacz w zasadzie samodzielnie wydaje na samego siebie wyrok. W tej kryzysowej sytuacji funkcjonariuszom państwa nie pozostaje nic innego, jak tylko wymierzyć mu z całą surowością okrutną karę. Przestępca odmawia bowiem działania na korzyść wspólnoty. W ujęciu zaproponowanym przez Benthama tortury stały się zatem formą kary za milczenie, które jest dowodem winy. Zadaniem sprawujących władzę jest przecież ochrona bezpieczeństwa mieszkańców miasta i zapewnienie porządku publicznego, dla którego zagrożeniem jest niepokój społeczny. Należy więc za wszelką cenę wydobyć z pojmanego informację o miejscu pobytu jego pomocnika. Trzeba to zrobić jak najszybciej, żeby niewinni, zmuszeni do życia w stałym poczuciu zagrożenia swojego życia i mienia, nie wpadli w popłoch, gdyż ten sprzyja roznoszeniu się zła wewnątrz społeczeństwa.
21Można się zastanawiać, czy przypadkiem piromana we współczesnej wyobraźni społecznej w jakiejś mierze nie zastąpił terrorysta. Obie postaci budzą równie silny lęk, a ich destruktywne działania są nie tylko tajne, ale także wymierzone w ludność cywilną. Zarówno podpalacz, jak i terrorysta swoim postępowaniem niszczą także spokój, a zastraszając społeczność, sieją popłoch i zamęt. Dlatego też nie bez powodu we współczesnych dyskusjach nad legalizacją tortur powraca przykład analogiczny do rozważanego przez Benthama. Michael Levin sformułował słynny dylemat „tykającej bomby”10: czy wolno nam torturować schwytanego terrorystę, żeby dowiedzieć się, w którym miejscu Manhattan Island ukrył skonstruowaną przez siebie bombę, i w ten sposób ocalić życie miliona niewinnych ludzi?11.
Żywe alegorie
22Zgodnie z polityką otwartych drzwi, wrota Panoptykonu miały być zawsze otwarte tak, żeby niezapowiedziani goście w każdej chwili mogli wkroczyć do wnętrza więzienia i zobaczyć, jaki los czeka wszystkich tych, którzy łamią prawo. Czy wtedy jednak obecność niewinnych we wnętrzu Panoptykonu nie stanowiłaby zasadniczej przeszkody dla procesu wewnętrznej poprawy, jaką mieli przejść osadzeni? Czy Panoptykon nie zostałby wówczas przekształcony w „wieczny pręgierz” (perpetual pillory) (pn 79)? Świadomość bycia stale oglądanym przez innych członków społeczności może sprawić, że początkowo zaniepokojeni więźniowie ostatecznie staną się niewrażliwi i obojętni, a uczucie wstydu, stopniowo słabnąc, utraci swoją moc kontrolną.
23Z tego względu, zdaniem Benthama, należy wykorzystać wszelkie możliwe środki, żeby już sam proces sądowy przekształcić w spektakl sprawiedliwości. Im cięższe są zarzuty, tym bardziej oskarżony powinien zostać upokorzony i zawstydzony podczas rozprawy, a w ten sposób równocześnie jego los stanie się odstręczającym przykładem dla niewinnych, wśród przestępców natomiast wzbudzi popłoch: „każda osoba powinna występować pojedynczo, aby skupiać na sobie spojrzenie publiczności: winna ona zarówno przemawiać, jak i wysłuchiwać, aby w ten sposób stać się głównym bohaterem tego melancholijnego dramatu (melancholy drama)” (pn 79). Proces wewnętrznej poprawy rozpoczynałby się wówczas już na sali sądowej, która oprócz miejsca rozpoznania sprawy i dochodzenia prawdy pełniłaby także rolę pręgierza. Współczesny czytelnik na pewno bez trudu zauważy słabość tego rozwiązania. W bardzo niepokojący sposób Bentham utożsamił osobę oskarżoną, której winę należy dopiero udowodnić, ze skazańcem.
24Angielski filozof rozważał także wprowadzenie innego rozwiązania. Oczom niespodziewanych gości ukazywałby się widok odizolowanych, anonimowych jednostek, które odbywałyby swoją karę we wnętrzu Panoptykonu. Ten obraz, w porównaniu z publicznym spektaklem kary, mógłby być pozbawiony siły oraz wyrazu i w ten sposób nie spełnić swojej roli. Kara byłaby bowiem zbyt abstrakcyjna. W oczach niespodziewanych gości nic nie odróżniałoby zwykłego złodzieja od oszusta, czy też, co gorsza, truciciela lub podpalacza. Dlatego każdy z więźniów miałby nosić odpowiednią maskę w zależności od popełnionego przestępstwa. Im cięższe przestępstwo, tym bardziej tragiczny i odstręczający wyraz maski12. W ten sposób więźniowie staliby się odpychający dla niewinnych i tym samym zablokowany zostałby mechanizm sympatii i życzliwości13. Tak oto angielski reformator, pozbawiając więźniów indywidualności, zamierzał przekształcić ich w żywe znaki i alegorie kary. Dodatkowa korzyść takiego rozwiązania byłaby taka, iż pozbawiony indywidualności więzień nie czułby się zawstydzany, znajdując się w centrum uwagi. W ten sposób stała obecność spontanicznych gości w wieży Panoptykonu nie stanowiłaby przeszkody dla procesu wewnętrznej przemiany.
25Dzięki polityce otwartych drzwi udałoby się ocalić wszystkie pożyteczne elementy spektaklu kary, rezygnując równocześnie z zadawania skazańcom niepotrzebnego cierpienia fizycznego. Władza nadal mogłaby kontrolować popłoch i zarządzać emocjami obywateli oraz równocześnie w sposób widoczny manifestować swoją siłę jako gwaranta bezpieczeństwa i wewnętrznego spokoju w państwie. Kara wciąż stanowiłaby przykład i w ten sposób wywoływałaby popłoch pośród przestępców, a odpowiednio dawkowana groza pomagałaby zwalczać pokusy praworządnym obywatelom.
26Odtworzenie związku pomiędzy analizami psychologicznymi Benthama a projektem Panoptykonu odsłania jeszcze jedną niezwykle ważną i zarazem niepokojącą kwestię. Angielski filozof ustanowił silny związek pomiędzy mechanizmami dyscypliny i nadzoru a strategiczną polityką strachu uprawianą przez sprawujących władzę. Z opracowanego przez niego rachunku popłochu i terroru wyłania się koncepcja sprawowania władzy, która polega głównie na biegłym zarządzaniu emocjami, czyli m.in. aplikowaniu społeczeństwu odpowiednich dawek popłochu. Wyłania się wówczas dość niejednoznaczny obraz zwierzchnictwa, które umiejętnie wykorzystując popłoch i terror, balansuje stale pomiędzy gwarantowaniem bezpieczeństwa a wzbudzaniem strachu. Jednym z narzędzi staje się Panoptykon.
Notes de bas de page
1 M. Guidi, Jeremy Bentham’s Quantitative Analysis of Happiness and Its Asymmetries, w: Handbook on the Economics of Happiness, red. L. Bruni, P. L. Porta, Edward Elgar Publishing, Northampton 2007, s. 68–94.
2 To m.in. z tego względu Karol Marks postrzegał Benthama jako filozofa kapitalizmu i określił nawet mianem arcyfilistra. Wizja człowieka poszukującego wyłącznie szczęścia i unikającego za wszelką cenę cierpienia wydała mu się radykalnym, ahistorycznym uproszczeniem, które służyć miało ostatecznie wyłącznie gloryfikacji idei wolnego rynku, konkurencji i bezwzględnej rywalizacji prowadzącej w efekcie do dominacji silniejszych jednostek nad innymi. Stąd też Marks w Kapitale zarzucał Benthamowi uzasadnianie indywidualistycznego egoizmu i legitymizowanie tym samym kapitalistycznego dążenia do zysku kosztem innych. Zredukowanie stosunków między ludźmi do stosunków użyteczności prowadzić musi konsekwentnie do wzajemnego wyzysku, dowodzili Marks i Engels w Ideologii niemieckiej (K. Marks i F. Engels, Dzieła. Tom 3. Ideologia Niemiecka, Warszawa 1961, s. 461–468).
3 Z wiekiem będzie jednak malała jego wiara w człowieka, życzliwość i dobroczynność. Ostatecznie, jak pisze Boralevi, w świecie Benthama zatryumfuje jednak egoizm i zapanuje brak zaufania (L. C. Boralevi, Bentham and the Oppressed, s. 188).
4 Szczegółową analizę koncepcji prawa karnego Benthama ze specjalnym uwzględnieniem celów kary przeprowadził Tulejski (T. Tulejski, Od zasady użyteczności do demokracji: filozofia polityczna Jeremy Benthama, Łódź 2004).
5 Zdaniem Mirana Božovicza, źródeł tego arytmetycznego myślenia o szczęściu należy szukać w sformułowanej przez Gottfrieda W. Leibniza w Teodycei o dobroci Boga, wolności człowieka i pochodzeniu zła (1710) koncepcji, zgodnie z którą Bóg pozwala wydarzyć się złu, gdyż wie, że w ostatecznym rozrachunku przyczyni się ono do większego dobra (M. Božovič, An Utterly Dark Spot, w: J. Bentham, The Panopticon Writings, Verso, London 1995, s. 3).
6 T. Tulejski, Od zasady użyteczności do demokracji, s. 146–148.
7 Tulejski tłumaczy alarm jako trwogę. Ja zdecydowałem się pozostać przy przekładzie Bogdana Nawroczyńskiego z Wprowadzenia do zasad moralności i prawodawstwa z 1958 r. i posługiwać się konsekwentnie słowem popłoch.
8 Stąd też dość zaskakująca krytyka niewolnictwa ze strony Benthama. Jak dowodził, niewolnikom nie brakuje wolności, tylko poczucia bezpieczeństwa, gdyż żyją w stałej niepewności, czy jutro nie zostaną kolejny raz źle potraktowani, czy nie będą ponownie maltretowani i poniewierani. Nieubłagana logika rachunku szczęścia sprawiła, że Bentham musiał wybierać pomiędzy poczuciem bezpieczeństwa niewolników a właścicieli niewolników, którzy boją się utraty swojej wolności. Dlatego zdecydował się na kompromis i stopniowy proces emancypacji (L. C. Boralevi, Bentham and the Oppressed, s. 184).
9 G. Le Bon, Psychologia tłumu, przeł. B. Kaprocki, Kęty 2004.
10 C. Card, Confronting Evils: Terrorism, Torture, Genocide, Cambridge – New York, Cambridge University Press, 2010, s. 186–187.
11 Zwolennicy legalizacji tortur, tacy jak Alan Dershowitz, Oren Gross i John Alan Cohan, chętnie i często powołują się na rozważania Benthama. Oczywiście ich odpowiedź brzmi podobnie: tak, należy poddać torturom schwytanego terrorystę. Wówczas jednak trzeba zmierzyć się z koniecznością uregulowania prawnego całej procedury, czyli legalizacji tortur.
12 M. Božovič, An Utterly Dark Spot, s. 5–6.
13 B. Diken i C. B. Laustsen, The Culture of Exception: Sociology Facing the Camp, Routledge, London 2005, s. 61.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019