Rozgrywki o upamiętnianie
p. 100-145
Texte intégral
1Wśród dyskusji, jakie odbyliśmy pod koniec lat dziewięćdziesiątych w gronie znajomych na temat filmu Blair Witch Project, znalazło się porównanie tego horroru do… Weisera Dawidka Pawła Huellego. Musiało już wówczas istnieć przeczucie, że powieść z 1986 roku, podobnie jak komentowany film, jest w środku wydrążona, a tego, co bardzo chcieliśmy w jej wnętrzu zobaczyć, czyli tajemnicy, po prostu w niej nie ma 1. Dzisiaj znajduję inne wytłumaczenie dla tego zestawienia, związane z istnieniem we współczesnych narracjach popkulturowych, do których nawiązuje także gdański pisarz 2, osobliwego przedstawienia Zagłady. Opiera się ono na intuicji, że historia sprzed prawie osiemdziesięciu lat bywa w opinii współczesnego odbiorcy często czymś archaicznym i zapomnianym, prawie tak samo jak strach purytańskich osadników angielskich przed amerykańską puszczą w przypadku wspomnianego filmu 3. Związek Zagłady z przedstawieniami przeszłości o charakterze metafory czy metonimii może być zatem ledwie wyczuwalny, ale i bardzo trudny do udowodnienia. Dlatego niektórzy badacze zagadnienia podjęli próbę opisania go za pomocą kategorii zaprzeczonych, takich jak niemiejsce pamięci 4. Czytelnik tej książki znajdzie w niej propozycje zbliżonych pojęć, takich jak nierzeczywistość i nieprzedstawienie. Razem z kategorią niemiejsca tworzą one przygnębiający obraz myślenia współczesnego społeczeństwa, które oprócz wypowiedzi jawnych, opartych na przesadnym odsłanianiu prawdy (hypotypoza), wybiera kamuflaż dla swoich relacji z minionym. Jakaś część Zagłady uległa w nas wyparciu, więc oprócz przyjęcia i połknięcia jej obrzydliwości5 powinniśmy także wypluć dziedzictwo historii. A przede wszystkim: je wypowiedzieć. Podniesienie horroru do rangi gatunku zdolnego pomieścić większość lęków współczesności jest w tej sytuacji, mimo wielu zalet, działaniem obliczonym na zbyt daleki dystans. Jak wynika z analizowanych poniżej przykładów, w wielu tego typu tekstach, szczególnie tych, które określić można mianem dreszczowców (do pewnego stopnia jest nim także Blair Witch Project), zamiast wypowiadalności proponuje się niewypowiadalność minionego doświadczenia, która przyjmuje postać języka obcego. Jest to język, który wyrasta przed bohaterami niczym macewy z hebrajskimi inskrypcjami z pola braci Kalinów w filmie Władysława Pasikowskiego. Zamknięty w skrzynce na dybuka, z której płynie niepojęty głos, lub w sercu-ozdobie, której wszyscy szukają. Zupełnie jak jidysz, w którym bohaterowie Księgi Daniela E. L. Doctorowa, rosyjscy Żydzi rozmawiają o przypadkowych, sobie tylko znanych sprawach. Albo jak jidysz Piotra „Pytona” z Demona, w którym prędzej widz rozpozna „queerowanie” bohatera niż transmisję dawnych traum. W komentarzu do zdjęć Łukasza Baksika, przedstawiających „macewy codziennego użytku” 6, Jan Tomasz Gross napisał:
Niektóre zdjęcia pokazują wręcz przedmioty, które mi się po prostu podobają – gąszcz tajemniczych (bo przecież wiadomo, że mają jakieś znaczenie) robaczków i kresek, składających się na hebrajskie litery [podkreśl. moje – M.T.], jako ornament na toczaku do ostrzenia metalowych narzędzi albo fragment macewy wmurowany w ścianę domu […]. Dopóki nie opłaczemy tragicznej śmierci polskich Żydów, macewy rozsiane po Polsce będą normalnym elementem krajobrazu, materialnym dowodem popełnionych zbrodni i niespełnionej posługi, którą winni jesteśmy bliźniemu. Aż przyjdzie wreszcie taki czas, kiedy opowiemy sobie tę ludzką katastrofę… 7
2Normalnością Gross nazwał zjawisko, które samo w sobie normalne nie jest: bezczeszczenia grobów. W popkulturze widzimy jego hiperbolę, ale właśnie dlatego, że nagłaśnia ona ową specyficzną niezrozumiałość napisów czy mowy, znajduje się wciąż daleko od pragnienia autora Sąsiadów: aby opowiedzieć sobie katastrofę. Ujmowanie tej opowieści – jak to sama czynię w przypadku getta w Będzinie-Sosnowcu – w konwencję dreszczowca, opóźnia jej znormalnienie. Połknąć, wypluć, zrozumiale przemówić – oto, co jeszcze – być może – nas czeka.
Własność. Wprowadzenie
3Podczas kręcenia scen do filmu Jana Hryniaka Kantor jeden z użytkowników facebooka, będący na planie filmowym statystą, zamieścił wpis, w którym uchwycił istotę przemian kultury historycznej związanej z Zagładą. Jego wypowiedź dotyczyła przeprowadzki krakowskich Żydów do getta: „Reżyser statystów powiedział nam, że wygnanie do getta to taka niepewność, jakby iść do urzędu, tylko 10 razy gorzej. #kantor #10urzedow=1holocaust”. Wpis polubiło ponad sto osób, co ktoś podsumował zdaniem: „siła holokaustu!”.
4Dlaczego współczesne myślenie o przeszłości zawiera się w identyfikacjach w takim samym stopniu odnoszących się do konsumenckich doświadczeń Polaków, związanych z urzędami, jak i do inteligenckiej lektury Procesu Franza Kafki? Figura retoryczna z powyższej wypowiedzi, przypominająca zestawienie krańcowo odległych doświadczeń, pokazuje, że w rozumieniu Zagłady kierujemy się dziś łatwymi do wskrzeszenia emocjami, a to, o co tak dbają historycy, czyli etyka reprezentacji, pozostaje daleko w tyle. Wyrażenie „siła holokaustu!” jest parafrazą połączeń takich jak „siła strachu”, „siła spokoju” czy „siła reklamy”, które odnoszą się do doświadczenia potocznego. Jego obecność w przestrzeni publicznej wynika z faktu, że Holokaust przestał być sferą lęków społecznych i stał się polem gry o władzę, będącym domeną społeczności lokalnych i inicjatyw obywatelskich, które bardzo często zamiast dążyć do „zachowania lokalnego dziedzictwa na potrzeby miejscowej ludności” 8– jak pisze Ewa Domańska w Historii ratowniczej – realizują swoje partykularne cele. Jednym z przykładów niewłaściwie pojmowanego partykularyzmu może być wypowiedź polskiej aktorki Magdaleny Cieleckiej, która swoje miejsce w polskim społeczeństwie porównała do losu żydowskiego dziecka, za podstawę tego podobieństwa przyjmując podróż tramwajem po manifestacji KOD 9. Jakim dzieckiem Holokaustu 10poczuła się Cielecka? „Dziewczynką z tramwaju”, czyli wcieleniem uproszczonej i kiczowatej wersji historii, znanej z książek Romy Ligockiej 11, czy raczej podmiotem neoliberalnej opozycji politycznej, którą Dawid Wildstein porównał do „neonaziolskiego frajerstwa wołającego: »wujek Adolf zabrał żydowskie dzieci na obóz hi hi«” 12? Ani jednym, ani drugim. Konflikt między jej słowami a reakcją osób urażonych identyfikacją prywatnego doświadczenia z doświadczeniem wojennym milionów żydowskich dzieci nie wiąże się także ze społeczną potrzebą mitu, wskutek której – jak pisał Jacek Leociak – wolelibyśmy spoglądać na jedno z najsłynniejszych zdjęć Holokaustu, przedstawiające chłopca z podniesionymi rękami, jak na opowieść, która zakończy się szczęśliwie 13. Opowieść, którą mogłaby odegrać na naszych oczach Cielecka. Do jej wypowiedzi przedostała się przede wszystkim topika Zagłady. DZIECKO ŻYDOWSKIE czy TAMTA STRONA 14otrzymały jednak nowe i całkowicie zmieniające sens tych obrazów znaczenie: snobistycznej aktorki, która nie wie, co mówi, oraz podziałów politycznych w Polsce, aktualnych w 2017 roku. Czy współczesne wypowiedzi o Zagładzie mogą pomijać istniejący od dawna słownik 15i za pomocą uproszczeń zmieniać sens historii?
5Pytanie, które powinno pomóc w rozstrzygnięciu tej wątpliwości, jest modyfikacją kwestii analizowanej wcześniej, a wyłożonej przez Imre Kertésza w szkicu Do kogo należy Auschwitz? Noblistę interesowała przede wszystkim zależność między wiedzą pokoleniową a jej reprezentacją. Mnie zajmować będą luki i braki, jakie pojawiają się w zbiorowej, multimedialnej i wielopokoleniowej współczesnej opowieści oraz drążący ją dyskurs władzy.
6Projekt historii ratowniczej, tak jak go rozumiem, polega na uwypukleniu tylko tych obrazów przeszłości, które pomagają zażegnać antagonizmy, i jest wychylony w przyszłość. Lokalne inicjatywy ratowania historii oraz towarzysząca im, a nieraz je wyprzedzająca literatura Sylwii Chutnik, Włodzimierza Erlicha, Agnieszki Kłos, Igora Ostachowicza, Marcina Pilisa czy Marka Świerczka koncentrują się na teraźniejszości. Czy można w niej zobaczyć politykę afirmatywną, zbliżoną do koncepcji Rosi Braidotti, która rozumie przez to prowadzącą do trwałych zmian „realizację kolektywnych projektów ukierunkowanych na afirmację nadziei” 16? Czy raczej pamięć jest polem walki? Literatura będąca przedmiotem materialnym roznieca dzisiaj spory, łagodzone w przestrzeni symbolicznej. Pamiętnik Rutki Laskier, stanowiący zarzewie ambicjonalnego konfliktu o pierwszeństwo pamiętania Żydów w Będzinie, i wyswobodzony z kontekstu dybuk z filmów Ole Bronendala (Kroniki opętania) czy Marcina Wrony (Demon) to dwie biegunowo różne reprezentacje wspólnotowego myślenia o przeszłości. Pamiętać jednak należy, że obszar, gdzie łatwiej osiągnąć „współpracę, koegzystencję, dobre sąsiedztwo i przyjaźń”, zmonopolizowała popkultura. I w tym sensie obawa o roztrwonienie własności (które nie jest równoznaczne z dzieleniem się wspomnieniami między członków wspólnoty) wydaje się słuszna.
Walka o pierwszeństwo
7W ostatnich latach odrestaurowano dwie będzińskie synagogi, Mizrachi i Dom Modlitwy Cukermana, oraz żydowski cmentarz na Podzamczu. Pamiętnik czternastoletniej mieszkanki Będzina, która zginęła w Auschwitz, doczekał się trzech wydań w języku polskim i kilkunastu tłumaczeń na języki obce. Opublikowano również wspomnienia z Zagłady Eugenii Prawer-Pinski wraz z bezcennym świadectwem likwidacji getta będzińskiego jej matki, Luby Prawer, oraz zapiski Ariela Yahalomiego i Arno Lustigera. Wznowiono inny ważny dokument, niepublikowaną od 1946 roku Zagładę Żydów Sosnowca Natana Eliasza Szternfinkiela 17. Fundacja Brama Cukermana udostępniła na swojej stronie pod nazwą Opowieści nieobecnych audioprzewodniki po jedenastu miastach Górnego Śląska i Zagłębia, w których przed wojną mieszkali Żydzi. W pierwszych dniach października 2015 roku otwarto kawiarnię dedykowaną historii zagłębiowskich Żydów. Sukcesem zakończyły się również pertraktacje w sprawie przeciwdziałania wyburzeniu kamienicy, przed wojną należącej do Laskierów.
8Mimo że żydowską przeszłość przywróciły do życia rozmaite działania oddolne, ich efekty są imponujące. W Będzinie istnieje dzisiaj kilka ośrodków kultury żydowskiej. Do miasta przyjeżdżają wycieczki z całego świata. Obchodzona jest rocznica likwidacji miejscowego getta, odsłonięto także tablicę upamiętniającą deportację trzydziestu tysięcy Żydów, która odbyła się ponad siedemdziesiąt lat temu.
9Do osób szczególnie zaangażowanych w ochronę i przywracanie dziedzictwa żydowskiego należą: Jarosław Krajniewski z Muzeum w Będzinie, lokalny miłośnik historii Adam Szydłowski, Aleksandra Namysło pracująca w katowickim oddziale Instytucie Pamięci Narodowej oraz Karolina i Piotr Jakoweńko, założyciele Bramy Cukermana. Inicjatywy oddolne, nastawione na działania non-profit, jak nagrodzona przez Żydowski Instytut Historyczny badawczo-edukacyjna działalność małżeństwa Jakoweńko, ścierają się z inicjatywami odgórnymi, z którymi wiąże się, wciąż jeszcze gorąco komentowana, decyzja ówczesnego prezydenta Będzina, Radosława Barana z 2008 roku, aby przekazać Pamiętnik Rutki Laskier do Yad Vashem. Pole konfliktów rozszerzają: spór ambicjonalny między Jarosławem Krajniewskim i Adamem Szydłowskim o pierwszeństwo w ochronie dziedzictwa żydowskiego, niestaranne wydania literatury dokumentu osobistego w oficynie „Magic” (wydawca zapisków Rutki), a nawet Cafe Jerozolima 18. Można w tym widzieć dwa odmienne style polityki historycznej: nastawiony na agon i zdobycie pierwszeństwa wyścig urzędników, takich jak Krajniewski czy Szydłowski, oraz łagodzącą pamięć, podmiotową działalność „zwykłych ludzi”, ukierunkowaną na oprowadzanie dawnych mieszkańców Będzina po mieście. „Ludzie w Będzinie boją się, że dawni żydowscy właściciele zechcą odebrać im domy” – twierdził na łamach „Polityki” Szydłowski 19. Z kolei „Gazeta Wyborcza” pisała o Bramie Cukermana, że dzięki jej działalności „Będzin odwiedzają byli mieszkańcy. Przyjeżdżają z całego świata, bo »chcą zobaczyć miasto po raz ostatni«” 20.
10Pytanie o własność, nasuwające się zamiast wniosku, wymaga uogólnienia. Czy Pamiętnik Rutki Laskier powinien być blisko jej rodziny w Izraelu, czy raczej tworzyć w państwowym archiwum polskie dziedzictwo narodowe? Konflikt między prywatnym i publicznym przesuwa wszystkie inne wymiary kultury historycznej oprócz politycznego daleko poza horyzont. A Zagłada staje się strefą wpływów władzy, korzystającej z opisywanych przez Jörna Rüsena „nabrzmiałych historią symboli” 21. Sposób, w jaki polityka łączy te trzy powyższe przykłady wykorzystywania pamięci o Holokauście, można także nazwać przemocą filosemicką, za którą stoi szeroko praktykowana w Polsce sympatia wobec Żydów, oparta na opowiadaniu o „sprawach nieangażujących kontekstu kultury dominującej – typu religia i tradycyjna obyczajowość: Tora, opowieści chasydów, muzyka, kuchnia, wycinanka” 22lub na metodzie „dekontekstualizacji wszystkiego, co pierwotnie angażuje kontekst kultury dominującej i wskazuje na agresję z jej strony – typu syjonizm czy Zagłada” 23. Emanacją tego typu sympatii wydaje się także działalność niektórych społeczników ratujących historię żydowskiego Będzina. Elżbieta Janicka i Tomasz Żukowski punktują w tym kontekście przede wszystkim rekonstrukcję likwidacji getta w Będzinie, przygotowaną w 2010 roku z inspiracji Szydłowskiego. Aktorzy amatorzy, którzy wzięli w niej udział, ubrani byli zbyt starannie, a czasem nawet po prostu zbyt dobrze jak na warunki panujące w likwidowanym getcie 24, cała zaś inicjatywa służyć miała jednemu – wprowadzeniu na współczesną scenę polityki historycznej postaci, których w czasie wojny nie było, życzliwych eksterminowanym Polaków 25. Ich obecność stała się jednym z głównych źródeł fikcyjnego scenariusza historycznego, opartego na beztrosce i powrocie do dobrego samopoczucia, które zlewa się w jedno z nostalgią 26, praktyką społeczno-polityczną, za pomocą której ze współczesnych opowieści o Żydach często znika Holokaust 27.
11Innym tego typu przykładem jest wydanie wojennego pamiętnika księdza Leona Stasińskiego, od listopada 1939 roku proboszcza parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Łagiszy, dzielnicy Będzina28. To także inicjatywa Adama Szydłowskiego, podobnie jak wydanie Pamiętnika Rutki Laskier 29, obudowana współczesnymi komentarzami i dziewiętnastoma zdjęciami. Osiem z nich przedstawia rekonstrukcję pierwszych dni wojny w Będzinie, którą w 2009 roku przygotował Szydłowski. Wydanie tego dokumentu wraz z tekstami współczesnymi, które jedynie pełnią funkcję dokumentu, tworzy narrację opartą na falsyfikacji, prowadzącej do zastąpienia tego, czego nie wiemy lub nie chcemy wiedzieć, opowieścią egzorcyzmującą dobrego ducha historii 30. Jedno ze zdjęć przedstawia starego Żyda stojącego w uduchowionej pozie na tle opuszczonej żaluzji sklepowej 31. Ten ostatni szczegół – falista, blaszana żaluzja – ostrzega, że oto mamy do czynienia już nie z faktami, ale z narracją, która je wykorzystuje w celu restytucji przeszłości. Jak nazwać efekt tej nowej praktyki? W podsumowaniu artykułu Mój Będzin nie śmierdzi moczem, lecz pachnie migdałami i historią Adama Szydłowskiego możemy przeczytać: „już dzisiaj Będzin i jego zabytki są perełkami w naszym regionie, a przez wielu odwiedzających Będzin nazywany jest tak jak przed wojną – Jerozolimą Zagłębia” 32.
12Rekonstrukcje historyczne, tak jak i edycje wojennych dzienników mają charakter przedstawienia i są częścią spektaklu, jaki kapitalistyczne społeczeństwo tworzy na temat przeszłości. Książka zamienia się w nim w towar, ale nie ten, który po prostu można kupić, lecz w materialne oblicze płynnej i niestabilnej wiedzy, która w efekcie utowarowienia staje się wiedzą zakonserwowaną 33. Spektaklem okazuje się też przedstawianie turystom miasta, a także sama opowieść o tym. Wydaje się więc, że ten, kto trzyma pieczę nad dziedzictwem Zagłady, nawet jeśli żywi tylko takie przekonanie, przede wszystkim wchodzi w posiadanie jej nierzeczywistości, czyniąc z wyobrażeń teatr oparty na fałszywych przekonaniach.
13Zamknięciem tych rozważań niech stanie się uwaga o wydaniu Pamiętnika Rutki Laskier. Ponieważ jest to wydanie „specjalne”, które oprócz samego tekstu zawiera zdjęcia oryginalnych zapisków autorki, a także zdjęcia jej rodziny i wspomnienia osób, które ją znały, należy się domyślać, że sens diariusza znacznie przekracza jego treść. Stworzył go kontekst, w którym odpowiedzią na prywatną potrzebę odebrania tekstowi jego materialności i wywiezienia go z kraju stało się reprodukowanie nostalgii od zamieszczenia w wydaniu Pamiętnika fotokopii po założenie Fundacji Rutki Laskier. Konflikt o prawa do wywiezionego pamiętnika, który od lat trawi środowisko zagłębiowskich miłośników historii, można spróbować zrozumieć, zadając pytanie o to, dlaczego książkę należało wywieźć. Wydaje się, że ktoś sprokurował ten spór, aby z jednej strony pozbyć się ostatnich świadków Zagłady, z drugiej – stworzyć na tej stracie zupełnie nową historię, w którą – z pozytywnym wydźwiękiem – zaangażowało się całe miasto, od święta odgrywając role nieobecnych Żydów w niepokojącym misterium 34.
Własność kulturowa
14Zupełnie inaczej rozstrzyga ten spór literatura. Natan Waksman przylatuje do Bochni z Izraela, aby ostatni raz zobaczyć miejsce, w którym zginęła jego matka, i porozmawiać z polskimi sąsiadami, mieszkającymi w jego rodzinnym domu. Udaje mu się nie tylko wejść z nimi w dialog, ale przede wszystkim zbudować więź w ramach kultury pamięci. „Naszych też mordowali […]. Mojego ojca wysłali do Niemiec na roboty. Nawet nie miał kiedy powiedzieć matce »do widzenia«” 35– mówi do Waksmana polski sąsiad.
15W powieści Włodzimierza Erlicha Wizja lokalna złagodzenie antagonizmów powoduje, niemożliwą w politycznej praktyce, harmonię. W finałowej scenie padają sobie w ramiona przedstawiciele kościelnego establishmentu, prawicowcy i Żydzi. A katalizatorem pojednania okazuje się telewizja, miejsce walki o władzę nad polityczną wizją historii.
16Wpływ mediów na kształtowanie się literatury w drugiej dekadzie lat dwutysięcznych widać również w reprezentacjach Zagłady. Podstawowym materiałem służącym do opisu społecznych zachowań jest dzisiaj literatura popularna. Zastąpiła ona w wielu przypadkach nie tylko literaturę dokumentu osobistego, ale również usunęła z wielu dyskusji tzw. literaturę drugiego pokolenia, w Europie obejmującą zarówno twórczość Żydów, jak i nie-Żydów. W Polsce powieści Zygmunta Miłoszewskiego czy Igora Ostachowicza, należących do drugiej generacji, czyta się poza kodem pokoleniowym. Podobnie jak prozę Agnieszki Kłos czy Sylwii Chutnik, przedstawicielek trzeciego pokolenia.
17Podstawowym osiągnięciem tej literatury wydaje się rozluźnienie więzów w obrębie żydowskiej tożsamości, prowadzące do wytworzenia modelu historii pojednawczej, opartej na tym, co ukryte, a nawet złośliwie pomijane 36. Narracją, która wyprzedza wszystkie inne tego typu opowieści, jest Postscriptum Marii Nurowskiej, znane również jako Wybór Anny. Powieść Nurowskiej wyraźnie odstaje od książek z połowy lat osiemdziesiątych, projektujących, zdaniem Przemysława Czaplińskiego, społeczeństwo „otwarte na inność, pluralistyczne, zdolne do skonfrontowania się ze wstydliwymi wydarzeniami z historii” 37. W przeciwieństwie do Tadeusza Konwickiego (Bohiń) czy Piotra Szewca (Zagłada) Nurowska opowiada historię tożsamości uwikłanej w politykę i spory nacjonalistyczne. W takim ujęciu polsko-żydowska, połamana tożsamość nie może istnieć.
18Jeszcze inaczej postąpił Bronisław Wildstein, który w powieści Czas niedokonany pokazał, jak polsko-żydowskie społeczeństwo może funkcjonować w trzech różnych układach: przedwojennego kapitalizmu, powojennego komunizmu i współczesnej liberalnej demokracji. Rozpadającą się społeczność złożoną z Żydów i Polaków pisarz przedstawił za pomocą metafory małżeństwa. Pokazał jednocześnie, że w pojedynczych, pozamałżeńskich układach, rozpuszczonych w kapitalistycznym kwasie, ta sama tożsamość, choć brzmi to nieprawdopodobnie, krystalizuje się. Wspólnota, twierdzi Wildstein, jest więc skutkiem potrzeby uzupełnienia. Metafizyka Polaków ocala racjonalność społeczności żydowskiej, tradycja łączy się z nowoczesnością.
19Dopiero jednak Igor Ostachowicz odkrył, że popkultura jest idealnym medium, za pomocą którego historia może przemówić na temat przyszłości. Mieszkańcy podziemnego miasta, warszawscy Żydzi, których pochłonęła Zagłada, zrywają z rolą ofiar i najpierw jako zjawy, a później konsumenci biorą udział w handlowym życiu stolicy. Polsko-żydowska wspólnota, która w ten sposób zostaje zawiązana, wymaga rezygnacji z wątków martyrologicznych; nie ma w niej mowy o winie narodów. Chodzi raczej o to, aby zobaczyć, jakie zasoby emocji pomagają współczesnemu społeczeństwu wchłonąć historię, nie odrywając go od zadowolenia i przyzwyczajeń. Jak mówi Glazurnik: „Co mam żałować, że żyję w pokoju, w Unii Europejskiej, […] że w kółko oglądam filmy o dyskryminacji czarnoskórych, […] że ludziom masowo odbiło i nagle postanowili być zdrowi, biegać, jeść sałatę, nie palić, no co, mam żałować tego wszystkiego?” 38.
20Po przeciwnej stronie tych opowieści znajdują się narracje na temat burzenia społecznego spokoju. Ich siła oddziaływania bierze się z przeświadczenia, że to, co nas niszczy, pochodzi z zewnątrz, spoza wspólnoty i ma charakter nadprzyrodzony. Aby uratować społeczeństwo, złe moce należy przepędzić czarami. Nośnikiem tego typu myślenia są współcześnie ożywiane legendy o dybuku. Pisarze i reżyserzy, tacy jak Ole Bronendal, sięgają po galicyjski mit założycielski, źródeł dybuka szukając w zniszczonych przez Zagładę sztetlach zamiast w dramacie Szymona An-skiego czy reportażu Hanny Krall. Współczesny dybuk uosabia bezimienną, ahistoryczną przeszłość 39; jest żywiołem rujnującym przede wszystkim społeczne mikrostruktury, takie jak małżeństwo bądź rodzina, a jego egzorcyzmowanie wymaga ofiar z ludzi.
Własność ekonomiczna
21Powieść Ostachowicza warto zapamiętać z jeszcze jednego powodu. Dochodzi w niej do spektakularnego zakwestionowania stereotypu bogatych Żydów. Jej bohaterowie są bezrobotną biedotą bądź lumpenproletariatem w podziurawionych ubraniach, dla którego zakupy w galerii handlowej to awans społeczny. Zamiast nęcić odbiorcę obrazem niedosiężnej żydowskiej fortuny, pisarz podsuwa mu wizerunek biednych ludzi, którzy chcieliby zamienić się miejscami z przedstawicielami klasy średniej.
22Z czego wynika pełen uproszczeń obraz bogactwa, znacznie częstszy w literaturze niż nędza żywych trupów Ostachowicza? Z nostalgii i stereotypu. Zderzenie wielkich fortun z miażdżącą siłą historii, widoczne w takich dokumentach jak Dziennik Mary Berg, to jedna z efektowniejszych formuł opowiadania o Zagładzie. Opowieść, która uwzględnia nie tylko wojenne losy ludzi, ale też ich majątku, to opowieść o nieszczęściu podwójnym, dotykającym podmiotu i pieniądza. To również opowieść prowadzona z perspektywy tych, którzy sami mogliby ją ułożyć, majętnych autorów, przedstawicieli inteligencji czy mieszczaństwa. Tę możliwość daje przede wszystkim narracja pierwszoosobowa. Za jej pomocą pisarze włączają swoich bohaterów do świata, który mówi.
23Przewagę majętnych Żydów jako ofiar Zagłady pokazuje także saga rodzinna, gatunek przeżywający w ostatnich latach renesans za sprawą ożywionego zainteresowania mitami rodziny i wspólnoty. W trzytomowym Stuleciu Winnych Ałbeny Grabowskiej takimi bogatymi Żydami są warszawscy lekarze, Freilichowie i Rosenbergowie. W dniu wybuchu wojny zakopują swoje skarby w grobie przodków, aby czerpać z nich po przeniesieniu się do getta. Grabowska pokazuje deklasację lekarzy i ich trudności w zaadaptowaniu się do nowych warunków, a przede wszystkim zmianę zachodzącą w myśleniu o wydatkach – Róża sprzedaje eleganckie kapelusze i perły, aby kupić ciepłe koce oraz ubrania. Obrót pieniędzmi nie jest jednak najmocniejszą stroną przedwojennej żydowskiej medycyny. „Freilichowie ani Rosenbergowie nie umieli handlować, potrafili tylko leczyć, więc nieśli pomoc za kawałek chleba czy odrobinę sacharyny dla dzieci” 40.
24Upadek fortuny ma zwykle świadków. W powieści Grabowskiej są nimi Polacy. Zaprzyjaźniona z Różą Anna Winna, pracująca w warszawskiej cukierni, przygarnia jej córkę Chawę. Grabowska pokazuje ich układ jako relację złożoną z wyniosłości, konieczności i zdrady. Przed wojną Róża nie przyjaźniła się z biedną Anną. Zgłosiła się do niej po pomoc, gdy jej rodzina, zamknięta w getcie, zapadła na tyfus. Nocując u polskiej przyjaciółki, Róża stała się ofiarą seksualnej napaści jej męża Kazimierza i bezpośrednią przyczyną rozpadu małżeństwa Anny. Upadkowi fortuny towarzyszą więc gwałt i deklasacja.
25W powieści Justyny Wydry Esesman i Żydówka bogactwo Żydów łączy się z fortuną Niemców. Dzięki manierom księżniczki córka „zamożnych, spolszczonych rodzin żydowskich, mających szeroki krąg znajomych wśród żydowskiej śmietanki Lwowa”41 rozkochuje w sobie esesmana, który po zakończeniu wojny zostaje uniewinniony przez Polaków i zabiera Deborę Singer do Schwarzwaldu, majątku swoich rodziców, aby się z nią ożenić, założyć rodzinę i wzbogacić.
26Jeżeli historię Zagłady można pokazać jako historię ratowniczą, to oba powyższe przykłady, rysujące utopijną, a nawet absurdalną wizję przeszłości, dowodzą, że jest to możliwe przede wszystkim w konwencji sagi lub romansu. Oparte na ciągłości żydowskiej fortuny powieści Grabowskiej i Wydry powielają jednak stereotyp polityczny, za pomocą którego udaje się im pokazać współczesny kapitalizm jako kontinuum kapitalizmu przedwojennego, pomijając historię PRL-u. Bogactwo Żydów, o jakim opowiada w Czasie niedokonanym Wildstein, jest przede wszystkim historią ich kompromisów wobec władzy ludowej. Zamożni kupcy Brokowie wkładają fortunę w ocalenie, by później sprawować kierownicze funkcje w instytucjach kultury i jednocześnie pracować w agenturze. Pieniądze są czynnikiem aktywizującym społeczną działalność Broków. Komunizm nie przerywa ich awansu społecznego, a jedynie wzmacnia go, potęgując wrażenie, że państwo polskie przyjęło wówczas Żydów z otwartymi rękami.
Własność przestrzenna
27Do rozstrzygnięcia pozostaje jeszcze jedna wątpliwość: czy wszystkie historie związane z Zagładą dzieją się w Warszawie? Sięgnijmy do artykułu Ewy Domańskiej: „W początkowym stadium powstawania idei historii ratowniczej była ona określona jako multidyscyplinarne podejście w badaniach przeszłości, którego zasadniczym zadaniem jest odnajdywanie, odzyskiwanie, zachowywanie i udostępnianie nieistniejących, pomijanych lub wypartych w wielkiej Historii i często zapomnianych przeszłości oraz dokumentacja ich różnych śladów” 42. Dopiero w ostatnich latach realność tych słów pojęła literatura. Jednym z ważniejszych sposobów decentralizacji (decentryzacji) narracji o Zagładzie okazały się opowieści o lokalnych gettach: w Bochni (Erlich), Nowym Sączu (Andrzejewska), Falenicy (Przegaliński) czy Tarnowie (Kobierski). Rozszerzyły one nie tylko mapę literatury, ale także scenariusz relacji polsko-żydowskich.
28Opowieścią lokalną, w której nieprzedstawialność Zagłady jako historii ratowniczej może stanowić problem badawczy, jest reportaż Ewy Andrzejewskiej Obok inny czas. O mieście i Jakubie. Zamiast podziemnego miasta, znanego z Nocy żywych Żydów, mamy miasto „obok”. Czapliński nazwał je „światem obocznym”, który „uświadamia, że wszystko, co zostało po żydowskiej kulturze – rzeczy, pamiątki, groby – istnieje nie w życiu Miasta, ale równolegle do niego, jak niematerialny duch, który nie może dotknąć rzeczywistości”43. O owym „obok” przypomina historia zasłoniętych okien w graniczących z gettem mieszkaniach Polaków. Niektórzy z nich biegali na strych, aby oglądać egzekucje sąsiadów. Odsłaniając zasłony, złamaliby zakaz nazistów, ale i ryzykowaliby życie. Smutny wniosek o mieście, które mimo kilku zachowanych miejsc pamięci wykluczyło swoją historię Zagłady, nie zgadza się z zamiarem Andrzejewskiej, który polegał na stworzeniu opowieści z głosów „biednych chrześcijan”. Przez osiem lat autorka prowadziła spotkania z ludźmi zamieszkującymi Piekło, dzielnicę, w której Niemcy zgromadzili w czasie wojny Żydów, aby z ich wspomnień, połączonych z jej własnymi wrażeniami, stworzyć oddolną historię ratowniczą. Wskazuje na to tytuł rozmowy, jaką z reporterką przeprowadziła studentka Uniwersytetu Śląskiego: „O przeszłości na przyszłość” 44. Bohaterami opowieści Andrzejewskiej są również duchy. Ale są to duchy „majątkowe” żydowskich właścicieli domów, które wracają, aby przesiedzieć likwidację getta w piwnicy lub na strychu. Wracają i są z powrotem odsyłane, bo Polacy bardziej niż duchów boją się Niemców.
29Podobną rolę jak Nowy Sącz z reportażu Andrzejewskiej odgrywają w powieści Wydry Gliwice. Wybór autorki, aby właśnie tam przenieść akcję z Krakowa i pokazać śląskie miasto jako miejsce pierwszych sądów wojennych nad nazistami, jest osobisty i zmierza do zrozumienia historii miejsca urodzenia. Sądzę, że tęsknota za uhistorycznieniem miejscowości, z jakiej się pochodzi, stanowi podstawę pojednawczego myślenia o przeszłości. Może również prowadzić do imaginacji historii, zdaniem Rüsena stanowiącej ważną część kultury historycznej.
Historia założycielska
30Projektu Ewy Domańskiej nie można analizować w oderwaniu od Sąsiadów Jana Tomasza Grossa, szczególnie jeśli mamy rozpatrywać ratowniczą historię Zagłady. Książka Grossa stanowi jej przeciwległy biegun, opowiada historię, która zatraciła nas bez reszty w winie, głosi brak sensu. Lekiem na „złą” pamięć może być „historyczny sens, który z negatywnego doświadczenia przeszłości wskrzesze iskrę nowej przyszłości jako perspektywy działania. Ów sens może w toku uhistorycznienia przylgnąć do trzeciej generacji…” 45. Czy w polskiej literaturze trzeciego pokolenia bądź w literaturze popularnej znalazłaby się opowieść o negatywnym doświadczeniu widzianym pozytywnie? To opowieść Agnieszki Kłos ze zbioru opowiadań Gry w Birkenau 46, będącym pendant zarówno wobec Sąsiadów, jak i przemian dyskursu holokaustowego. Promowany za pomocą złożonego z rzeczowników i slashy zbiór wiążą „wojna, trauma, pamięć, humor” 47. Te cztery słowa tłumaczą hasło z początku o „sile Holokaustu”. W opowiadaniach Kłos oznacza ona możliwość uchylenia praw fizyki klasycznej i podróż w czasie. Nie jest to jednak podróż w dawne, lecz – jak u Ostachowicza – konfrontacja Zagłady ze współczesnością. Bohaterka Żydowskiego serca trafia do letniska sprzed ponad półwiecza, ale Żydzi, których spotyka, są martwi. Wydaje się, że wizyta Polki może odwrócić ich los, a obu stronom przynieść zadowolenie: „Nagle wszystkie baśnie i mity nabrały sensu. Nastał bajkowy czas: serce wołało do serca, serca się poznały i połączyły w stado. Nie było tam nic prócz uczuć” 48.
31Polem działania historii ratowniczej jest dzisiaj przede wszystkim literatura. Jej afirmatywność wyraża się w narracjach o Zagładzie splecionych z indywidualnymi losami polskiego społeczeństwa i nierzadko przedstawia potencjał wywrotowy. W Grach z Birkenau Agnieszki Kłos polska wolontariuszka tworzy ironiczny opis rocznicowego spotkania prezydentów Polski i Niemiec w KL Auschwitz-Birkenau, ukazując, jak niewielki wpływ na pamięć indywidualną wywiera polityczna kultura historyczna 49. W literacko-symbolicznym filmie Wrony tę wywrotową funkcję pełni potężna koparka, za sprawą której miasteczko musi skonfrontować się z historią morderstwa Żydów i podjąć wspólną decyzję, czy chce ją odkopać, czy nie. Przypadek Demona pokazuje ponad wszelką wątpliwość, że historii o Zagładzie nie można jednak uratować. Jak mówi ojciec panny młodej: kto miałby brać udział w pogrzebie i dla kogo miałby on zostać zorganizowany?
32Zagłada, przypomnijmy słowa Kertésza, znalazła się we władaniu pokolenia urodzonego po wojnie. Najczęstszą cechą opowieści wytwarzanej przez to pokolenie są jednak „fałszywie przedstawione” 50dzieje. Dzisiaj władzę nad opowieścią o Zagładzie, szczególnie polską opowieścią, zdają się z jednej strony trzymać ci wszyscy, którym zależy na instytucjonalizacji przestrzeni, mnożeniu kapitału i autokracji popkultury. Z drugiej strażnikami pamięci wciąż są jej depozytariusze: pisarze, uczeni, autorytety moralne. Ich władza zdaje się jednak słabnąć i podobnie jak wypowiedź ojca panny młodej z Demona, zawierająca podwójne zaprzeczenie, zaprasza nas, abyśmy ją zdekonstruowali i zmienili.
Granice
33Kiedy wjeżdża się samochodem na teren dawnego getta w Będzinie, odnosi się wrażenie, że coś w nim nie gra, a nawet – że coś tam straszy. Zbudowanie analogii między osiedlem domów w Warpiu-Kamionce a kategorią nie-miejsca pamięci 51i przypisanymi do niej przez autorkę pojęcia, Romę Sendykę, przykładami byłego obozu koncentracyjnego w Krakowie-Płaszowie oraz warszawskiej dzielnicy Muranów wydaje się zatem zrozumiałe. Co więcej, opowieść o wycieczce do Będzina posłużyć może za kolejny przykład narracji o nieupamiętnionym miejscu Zagłady, które przeraża swoją atmosferą i wyglądem, albowiem rozpoznania, że coś „jest nie tak”, oraz czucie się nieswojo i obco, o których wspomina Sendyka, nadając im charakter doświadczenia ustanawiającego i ugruntowującego takie właśnie, straszne (i straszące) miejsce, stają się również naszymi rozpoznaniami – i to nawet prędzej niż skojarzenie getta w Zagłębiu z jakąkolwiek kategorią kulturową.
34Pagórkowata dzielnica Będzina, rozciągająca się częściowo na tyłach galerii handlowej Auchan, znajduje się kilka minut jazdy samochodem od centrum i graniczy z Sosnowcem Środulą z jednej strony i Dąbrową Górniczą z drugiej. Wedrzeć się do jej środka nie jest łatwo. Z głównej drogi, prowadzącej wzdłuż ulicy Zagórskiej, na Warpie wiodą nieliczne, wąskie i najczęściej niewybetonowane uliczki. Jednak jazda w górę, ku następnym rozwidleniom, musi wkrótce się skończyć. Oprócz domów jednorodzinnych i rozpadających się czynszówek jest tu wiele opuszczonych sadów i bezpańskich ogrodów, a nawet zagajników, zagradzających dojazd do wyższych pięter wzgórza. Zamiast solidnej architektury willowej znajdziemy mieszaninę nowo wybudowanych domków i bezstylowych, niszczejących małych kamieniczek, przypominających szopy, które równie dobrze mogłyby uchodzić za wielorodzinny dom dla biedoty. Część zabudowań dawno powinna zostać wyburzona. Być może należy jeszcze do osiedla robotniczego, które wzniesiono razem z Hutą Będzin w 1890 roku.
35Uczucie nieswojości, jakie towarzyszy podczas tej wycieczki, wynika z tożsamości przestrzeni. Nie należy ona do ludzi, którzy w niej mieszkają. Mówią o tym krzykliwe, kiczowate budynki, bielizna susząca się na balkonach, przybite do elewacji kołpaki, starszy, zniszczony mężczyzna w pasiaku jak z obozu w Auschwitz i wszechogarniająca podejrzliwość. Gdy przemierza się nieśpiesznie Warpie samochodem, czuje się zewsząd patrzące, niewidzialne oczy, które – mimo biedy dookoła – pilnują, żeby niczego stamtąd nie porwać, niczego nie uprowadzić i bezpowrotnie odjechać. To, oczywiście, bardzo dziwne wrażenie, ponieważ w samym centrum osiedla znajduje się Pomnik Bohaterów Getta, przypominający wagon pociągu, ustawiony w trawie. Co roku, na pamiątkę dnia likwidacji getta, odwiedzają go turyści. Miejscowi muszą zatem widywać się z przyjezdnymi, a mimo to traktują ich jak obcych, co może wynikać z faktu, że społeczność Warpia składa się z ludzi zatroskanych o własny ogródek i zaraz potem z obywateli, którzy ogródka nie mają, ponieważ mieszkają w walącym się domu z wysypiskiem śmieci zamiast podwórka. Wszystko to razem sprawia, że gdy szuka się getta, a widzi zdewastowane osiedle z mieszkańcami, którzy w jakimś sensie pielęgnują to zniszczenie, dochodzi się do przekonania, że na dawnej przestrzeni getta narosła jakaś zupełnie dziwna warstwa, składająca się z ludzi, którzy przejęli to nędzne żydowskie mienie w sposób całkowicie użytkowy, ale bez chęci, żeby je odnowić lub chociaż opisać w języku pamięci, której granice – gdy patrzy się na ruiny Warpia – niezupełnie się tutaj zatarły.
36Całkowicie inne wrażenie sprawia wsunięta do środka Sosnowca Środula. Z dawnego getta nic w niej nie zostało. Na miejscu dawnej i – jak wynika z niemieckiej wojennej mapy – bardzo zwartej kolonii budynków postawiono duże osiedle bloków mieszkalnych. W przeciwieństwie do wyspowego 52i mrocznego Warpia część Środuli historycznie związana z gettem jest otwarta i jasna. Ponieważ jest to osiedle położone między sklepami Lidl i Biedronka, przechodzi tamtędy wielu ludzi, więc przedłużający się spacer ulicami dawnej dzielnicy żydowskiej nie zwraca czyjejkolwiek uwagi.
37Przechadzka po mieście, podobnie jak wycieczka krajoznawcza, ma w sobie wiele uroku, także stylistycznego. Jednak w sytuacji, w jakiej znajdują się dwa największe zagłębiowskie getta, indywidualne doświadczenie miejsca pamięci jest również ważnym narzędziem kulturopoznawczym, dzięki któremu łatwiej wyobrazić sobie, o czym piszą autorzy trzech tekstów o Zagładzie Żydów Zagłębia: Rutka Laskier, Eugenia Prawer-Pinski oraz Art Spiegelman 53. Sytuacja gett, o jakiej mowa, polega na podstawowym zaniechaniu o charakterze kartograficznym i braku map, które wytyczałyby terytoria dawnych zagłębiowskich gett w nawiązaniu do map nazistów oraz przekładałyby te wytyczne na język współczesnej topografii. Mamy za to wiele szczątkowych informacji, rozsianych w opracowaniach historyków, regionalistów i twórców portali internetowych, z których wynika niepełny i zmienny obraz terenów Kamionki oraz Środuli 54. Warto w tym miejscu postawić pytanie, czy doświadczenie autobiograficzne badacza wspomnień o gettach, które w opisanej sytuacji wydaje się ważnym narzędziem w procesie rekonstruowania wojennej rzeczywistości, będzie tożsame (bądź po prostu przydatne) w sytuacji odwrotnej – posiadania wojennych map oraz planów miasta i odpowiednich analiz geografów czy historyków.
38Sądzę, że odgrywa ono kluczową rolę w lekturze przestrzeni, ukazuje bowiem podwójny paradoks, jaki z niej wynika dla lektury tekstów wspomnień i komiksu. Polega on na tym, że to, co widzimy dziś w Środuli i Warpiu, nie istnieje ani w literaturze wspomnieniowej, ani w historii przestrzeni. Innymi słowy, dzisiejsza przestrzeń podwójnie szyfruje to, co zostało w niej zapisane jako tekst i terytorium. Od badacza tekstu wymaga się zatem, aby nie tylko spróbował dokonać tej deszyfracji, ale też, aby zatrzymał się w miejscu zapętlenia i wykorzystał je do zrozumienia przeszłości. Mówi o tym Ewa Rewers w szkicu Pustka i forma, umieszczonym w publikacji zbiorowej na temat Litzmannstadt Ghetto, gdy twierdzi, że dawne tereny łódzkiej dzielnicy żydowskiej to „[…] przestrzeń interferencji, nakładania się, nasuwania pustki, która jest warunkiem koniecznym wszelkiej reprezentacji, na formę” 55. Doświadczenie pustki wyłania się z doświadczenia autobiograficznego w takim sensie, w jakim miejsce pamięci o Zagładzie staje się miejscem autobiograficznym 56, istotnym zarówno dla biografii autora relacji o nim, jak i dla badaczy tej relacji. „Autobiograficzna anamneza – pisze dalej Rewers – nie jest zatem ścieżką prowadzącą ku przeszłym zdarzeniom, lecz ku tekstom pojawiającym się w różnym czasie, obrazom, dźwiękom, fotografiom i miejscom. Przybiera postać hipertekstu raczej niż wyprawy pamięci ku źródłowemu doświadczeniu, które zostało zapomniane i przez re-prezentacje powinno zostać wydobyte z zapomnienia” 57. Autorka Post-polis mówi o zbiorczym i złożonym doświadczeniu, które staje się udziałem osób bezskutecznie starających się nawiązać bezpośredni i pełny kontakt z minioną przestrzenią. To, co proponuje Rewers, jest zatem metonimią Zagłady, czyli dopełniającym ją, lecz i daleko od niej różnym doświadczeniem zastępczym, które jak proteza pomaga na drodze własnych, ale i jakby niewłasnych, paradoksalnych, złudnych wyobrażeń osiągnąć zakładaną bezpośredniość. Świadczą o tym zarówno świadectwa złożone przez Urszulę Forczek-Brataniec, która wspomina o „niepokojącym i dziwnym” 58miejscu po obozie w Krakowie-Płaszowie, jak i Marci Shore, podczas spacerów po Muranowie odczuwającą „odrętwienie i mdłości” 59, oraz prywatne opowieści Wiktora Skoka czy Tomasza Majewskiego o łódzkim getcie 60.
39Znaleźliśmy się zatem w sytuacji, w której zrozumienie tekstu o Zagładzie wymaga odtworzenia bardzo skomplikowanej mapy, na jakiej pojawiłyby się historyczne tereny getta, opowieści o tym, co mieściło się tam wcześniej (czy były to tereny polskie i czy Niemcy musieli wysiedlić Polaków, żeby zasiedlić getto Żydami, co oczywiście multiplikuje i modyfikuje poczucie nieswojości, wywoływane przez dzisiejszą przestrzeń Warpia 61), powojenna historia dewastacji lub całkowitego wyburzenia gettowej architektury (jak w przypadku Środuli) oraz narracja współczesna, uwzględniająca zarówno obecne zagospodarowanie przestrzeni, jak i wytwarzane przez nią afekty (i artefakty). Połączenie tych refleksji i doświadczeń w jakiś rodzaj wstępnej metodologii ułatwiłoby odczytanie tekstów niedoczytanych, takich jak Pamiętnik Rutki Laskier 62, i przesunęło znaczenie mapy z pomocniczego narzędzia analitycznego w stronę mapy jako genezy i zawiązku opowieści 63.
40Podstawowym układem odniesienia dla badacza gett w Zagłębiu powinny stać się prace Barbary Engelking Zagłada i pamięć. Doświadczenie Holocaustu i jego konsekwencje opisane na podstawie relacji autobiograficznych oraz Jacka Leociaka Tekst wobec Zagłady. (O relacjach z getta warszawskiego) i Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji 64. Szczególny i najważniejszy kontekst tworzy jednak wspólna publikacja Engelking i Leociaka, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście 65. W tej monumentalnej pracy znajdują się szczegółowe opisy topografii i komunikacji, instytucji oraz urzędów, życia gospodarczego i społecznego, wysiedleń, walki zbrojnej oraz miejsca-po-getcie 66. Osobną część książki tworzą mapy przygotowane przez Pawła E. Weszpińskiego, dotyczące m.in. granic getta przed wielką akcją likwidacyjną, handlu oraz miejsc szmuglu, a nawet współczesnego układu ulic Warszawy na tle dawnego planu miasta 67. Z propozycji Engelking i Leociaka wyłania się złożona, lecz zrozumiała metoda czytania przestrzeni getta oraz związanych z nią dokumentów, wykorzystująca narzędzia socjologiczne, psychologiczne i literaturoznawcze.
41Odmienną propozycją metodologiczną jest postgraniczność68. O wiele mniej jednorodna niż propozycja poprzedników, wspomniana kategoria pozwala spojrzeć na getto w całej jego rozciągłości, aż poza historyczny horyzont. Personalizują się w niej różne odmiany studiów nad miejscem, ze studiami regionalistycznymi i miejskimi włącznie; heterotopie, miejsca i nie-miejsca pamięci; relacje centrum względem pogranicza i problemy tożsamości przestrzeni. Getto w Będzinie-Sosnowcu w porównaniu z gettem w Warszawie stanowi uskok; jest gettem – w jakimś sensie – prowincjonalnym i policentrycznym, a także tranzytywnym i topograficznie niedookreślonym, co oznacza, że metoda, na podstawie której będzie się badać jego reprezentacje, musi być elastyczna, szeroka i heterogeniczna.
42W przypadku gett w Będzinie i Sosnowcu można mówić o dwu niezależnych terenach, oddzielonych płynną granicą, bądź o jednym, dużym getcie, którym stają się obie wyłączone dzielnice mniej więcej w połowie 1943 roku, w przededniu wielkiej akcji likwidacyjnej, która 1 sierpnia pochłonęła 40–50 tysięcy osób 69. Ta szczególna sąsiedzkość gett była efektem kurczenia się przestrzeni wydzielonej dla Żydów, która w pierwszych latach wojny obejmowała siedem żydowskich dzielnic: w Będzinie, Czeladzi, Dąbrowie Górniczej, Modrzejowie, Sosnowcu, Strzemieszycach Wielkich i Zawierciu 70. „Getta zlokalizowano w dzielnicach zamieszkałych wcześniej przez najbiedniejszą ludność (które po wysiedleniu Żydów planowano zburzyć)” – podają historycy regionu Bolesław Ciepiela i Małgorzata Sromek 71. Getto w Warpiu-Kamionce utworzono najpóźniej, w styczniu 1943 roku, „w najbiedniejszej dzielnicy Będzina, gdzie mieszkały rodziny bezrobotnych. Dzielnica została wybrana w sposób przemyślany, żydowskie ekipy budowlane postawiły w niej tylko dodatkowe baraki” – wspominał Arno Lustiger 72. Podobną informację znajdziemy w świadectwie Natana Eliasza Szternfinkiela: „Od 1 maja 1943 istnieje tylko jedno getto na Środuli, z którego nikomu nie wolno wychodzić” 73. Ludność z gett ościennych przesiedlono wówczas na tereny dużego getta transgranicznego, w którym wciąż działały drobne zakłady rzemieślnicze i duże zakłady przemysłowe, potocznie nazywane szopami, gdzie dzieci, dorośli i ludzie starsi wytwarzali m.in. obuwie dla żołnierzy Wehrmachtu, produkowali bieliznę, mundury wojskowe, gorsety damskie, płaszcze, futerka, a nawet plecaki. „Ogółem – pisze Szternfinkiel – we wszystkich wspomnianych warsztatach pracowało ponad 13 000 osób, to znaczy połowa ludności żydowskiej Sosnowca” 74.
43Jakie reprezentacje literackie ma to transgraniczne getto? Po pierwsze – ukształtowane w świecie (i przez świat) bogatych Żydów. Gdy porównuje się komiks Maus Arta Spiegelmana, Pamiętnik Rutki Laskier, Spotkania klasowe Eugenii Prawer-Pinski, a także fragmenty rozmów Arno Lustigera z Basilem Kerskim i Joanną Vincenz, widzi się, jak bardzo ograniczający wpływ na społeczną wrażliwość i realistyczny opis w narracji ma aspekt ekonomiczny, wynikający z pozycji zajmowanej w strukturze klasowej przez bohatera-narratora przed wojną. Najczęściej jest to pozycja jego rodziców – jak w przypadku tekstów Laskier, Prawer i Lustigera, które są reminiscencjami świata dziecka widzianego kilkadziesiąt lat później; rzadziej wspomniana perspektywa określa bezpośrednio opowiadającego (przypadek Władka Spiegelmana). Autorzy (bądź rodzice autorów) wymienionych wspomnień i komiksu należeli przed wojną do elity żydowskiej społeczności Sosnowca i Będzina. Dzięki zasobom majątkowym potrafili – przynajmniej przez pewien czas – zachować tę szczególną pozycję także w getcie. Eugenia Prawer odziedziczyła po dziadku dwupiętrowy dom, w którym zamieszkała wraz z matką i przyjaciółką dziadka tuż po utworzeniu getta w Będzinie wokół Starego Rynku. „Mama rozporządzała już Ausweisem pracy, mnie zaś jako jedyną młodą osobę, pani Pesa co noc chowała w specjalnie wymyślanych przez nią kryjówkach, za szafą lub pod schodami, na szczęście mieszkanie obfitowało w różne zakamarki” 75. Matka autorki wspomnień pracuje jako główna księgowa szopu Brauna, tego samego, w którym pracę otrzymał Władek Spiegelman 76. Dzięki temu udaje się jej kilkakrotnie uratować siebie i córkę przed wywózką do Auschwitz, a w końcu wysłać Eugenię „na fałszywych papierach” do Niemiec. Zamożni są rodzice Andzi Spiegelman. Teść Władka kieruje fabrykami w Bielsku i Łodzi. „Ciągle jeszcze żyło się na luksusowo” 77– wspomina początek wojny mieszkający w willi teściów Władek. Ojciec Andzi wyznaje bowiem zasadę: „Za pieniądze zawsze się wszystko dostanie” 78. Niestety, ani jemu, ani żonie nie udaje się przetrwać, co Władek podsumowuje dość ironicznie: „To był milioner, ale nawet to mu nie uratowało życia” 79.
44Młodzież z Sosnowca i Będzina, którą wspominają Lustiger, Prawer-Pinski czy Laskier, najczęściej uczęszczała do gimnazjum im. Szymonostwa Fürstenbergów, elitarnej i drogiej szkoły z własną orkiestrą, laboratoriami, boiskiem, ogrodem i nauczaniem żydowskich przedmiotów 80. Wakacje spędzano w Beskidzie Śląskim. Lustiger pamięta wynajmowany przez rodzinę latem 1939 roku dom letniskowy i powrót dwoma autami do Kielc, który ocalił mu życie. Uniknął w ten sposób prześladowań, wskutek których 9 września 1939 roku spalono synagogę przy ulicy Bożniczej. „Przede mną leży zdjęcie małej dziewczynki wśród kłosów zbóż na letnisku w Rajczy (Beskid Śląski)” – pisze Prawer 81. Rutka Laskier wiele uwagi poświęciła czytaniu – Dmitrija Mereżkowskiego, Gustava Meyrinka i Andrzeja Struga. Metafora, jaką posłużyła się 19 stycznia 1943 roku, tuż przed zamknięciem w getcie, jest całkowitym zaprzeczeniem udziału w rzeczywistości, jaką pamiętnikarka opisała przecież z rozmachem. „Ja chcę się utopić z głową w książkach” 82. Prawer-Pinski pisze o polskiej literaturze jak o ważnej części tożsamości swojego pokolenia: „Mimo wielu godzin hebrajskiego, językiem macierzystym pozostał język polski. W tym też języku stykaliśmy się z przepiękną literaturą polską i z tłumaczeniami autorów literatury światowej” 83. W pierwszej kolejności Prawer wspomina więc Bolesława Prusa, Elizę Orzeszkową i Stefana Żeromskiego; w drugiej – autorów niemieckich, w tym Johanna Wolfganga von Goethego. Żydowska młodzież z Będzina i Sosnowca – podobnie jak bohaterowie pokoleniowej powieści Niespokojni Leo Lipskiego – wchodzi ze sobą w najrozmaitsze układy, relacje i przyjaźnie, najczęściej przerwane masową śmiercią, i to one są głównym tematem melancholijnych wspomnień „klasowych” Prawer-Pinski i pamiętnika Rutki Laskier.
45Z perspektywy ekonomii nie widać tam getta biednych. Ksiądz Leon Stasiński, świadek pierwszych dni Zagłady Będzina, pozostawił w swojej relacji niezwykle ważne spostrzeżenie: „Będzin liczył przed wojną 32 tysięcy [sic!] katolików, a Żydów 26 tysięcy. Stosownie do liczby ludności żydowskiej miał aż 6 milionerów. Milionerzy ci dużo wcześniej opuścili Polskę. Pośród ludności żydowskiej było także dużo biedoty” 84. Gdzie zapodziała się jej perspektywa? Czy zatarła się w tekstach? Zazwyczaj podmiot piszący jest związany zawodowo bądź klasowo z grupą nadreprezentowaną przez autorów wypowiedzi literackich. Zaliczyć do nich trzeba również interesujący nas rodzaj wspomnień. W ich wypadku chodzi o grupę inteligencką, sytuującą się zwykle nieco dalej od doświadczeń takich, jak opisane poniżej przez Janusza Korczaka:
Z pamiętników, które dają mi do czytania. Marceli pisze: „Znalazłem scyzoryk. Ofiaruję dla biednych piętnaście groszy. Tak sobie przyrzekłem”. Szlama: „W domu siedzi wdowa i płacze. Może starszy syn przyniesie coś ze szmuglu. Nie wie, że żandarm syna zastrzelił… A czy wiecie, że za niedługo będzie dobrze?” Szymonek: „Ojciec mój był bojownikiem o kawałek chleba. Choć ojciec zajęty był cały dzień, to jednak mnie kochał”. 85
albo Hannę Krall:
Na Krochmalnej 18 trzydziestoletnia kobieta, Rywka Urman, odgryzła kawałek swojego dziecka, Berka Urmana, lat dwanaście, zmarłego z głodu poprzedniego dnia. Ludzie otaczali ją na podwórku w ciszy, w całkowitym milczeniu. [...] Przyjechała policja i spisała protokół. Na Krochmalnej 14 znaleziono na ulicy zwłoki dziecka w stanie rozkładu, porzucone przez matkę, Chudesę Borensztajn, numer mieszkania 67, dziecku było na imię Moszek [...]. Lekarze w getcie prowadzili badania nad głodem, bowiem mechanizm śmierci głodowej był wtedy dla medycyny niejasny i należało wykorzystać nadarzającą się okazję. Szansa była wyjątkowa. „Jeszcze nigdy”, pisali, „medycyna nie dysponowała tak obfitym materiałem badawczym”. 86
46Największe rozsunięcie pomiędzy obrazem biedy i perspektywą narratora inteligenta znajduje się w Dzienniku z getta warszawskiego Mary Berg:
Gdyśmy wyszli z ciepłego pokoju w śnieżną zamieć, lodowaty wiatr ciął nas po twarzach, a mróz przeniknął mnie do szpiku kości mimo futrzanego palta […]. Pod ścianami domów siedziały ludzkie postacie jak zwalone toboły szmat. W jednym miejscu potknęłam się o ludzkie ciało, w ciemności nie zauważyłam, że idę po zwłokach. To było półnagie ciało okryte kawałkami gazety trzepoczącej na wietrze, który starał się wyrwać te strzępy spod kamieni, jakimi je przyciśnięto. Długie, mlecznobiałe nogi były zimne i sztywne. 87
47W zapiskach córki amerykańskiej Żydówki, której udało się przeżyć wielką akcję likwidacyjną dzięki pobytowi w więzieniu na Pawiaku 88, pojawiają się uwagi na temat najmodniejszych kawiarni w getcie, gettowej mody, schadzek szmuglerów z Żydówkami oraz zajęć dla elity nastolatków. Jedne z nich dotyczą rysunku i choć autorka relacji przekonuje, że malowanie głodnych ludzi, zarabiających w ten sposób na chleb, jest przygnębiające, to w zdaniach „wczoraj pozowała nam jedenastoletnia dziewczynka o pięknych, czarnych oczach. Przez cały czas, gdy pracowaliśmy, drżała z zimna i ciężko nam było rysować ją. Ktoś zaproponował, żeby dać jej coś do jedzenia” 89, korzysta z tej samej narracyjnej władzy, o jakiej pisze – w kontekście Karola Marksa – Gayatri Chakravorty Spivak 90. Gdy cytuje ona fragment 18 brumaire’a Ludwika Bonapartego… o drobnych chłopach reprezentowanych przez pana i dlatego całkowicie mu podporządkowanych, mówi o modelu władzy, który może wykraczać poza stosunki społeczne. W narracjach Krall i Korczaka reprezentowanymi są głodne kobiety i dzieci, ale narratorzy, stosując mowę niezależną bądź styl protokolarny, starają się nie zabierać głosu za nich. W ogóle może się wydawać, że za głodnymi nie stoi żaden inny narrator, w przeciwieństwie do zapisków Berg, bardzo wyraźnie wartościujących świat bogactwa i głodu.
48Te dwa poziomy rzeczywistości w tekstach Żydów z Zagłębia są zaznaczone o wiele słabiej. Poznajemy nazwy ulic będzińskiego getta, swobodnie pokonywanych w drodze do pracy w szopach, mieszkania i ich coraz mniejsze rozmiary, spowodowane kurczeniem się przestrzeni. Najbardziej sprawozdawczą i zobiektywizowaną relacją na ten temat wydają się Spotkania klasowe. Autorka zaznacza granice getta w okolicach będzińskiego rynku i Warpia, podkreśla kłopoty z ukrywaniem się, jakie powodowała mała w porównaniu z Warszawą tzw. wolna przestrzeń. Opisuje najpierw kamienicę po dziadku i barak w Kamionce, a potem widmowe miasteczko, w którym poszukuje do dzisiaj swoich przyjaciółek. Z ducha rodzinna opowieść Prawer-Pinski, przypominająca prozę Idy Fink, Irit Amiel czy Renaty Jabłońskiej przedstawia nostalgiczno-sprawozdawczy model reprezentacji przestrzeni. Reprezentacja groteskowo-satyryczna występuje w Mausie Spiegelmana. Przestrzeń pełni tam bardzo różne funkcje, z których najważniejsza jest wizualizacja przeszłości, polegająca na nadaniu jej częściowo symbolicznego, ale wyrazistego wyglądu. Jak pisał Lawrence L. Langer:
Widzimy, jak wyglądały podziemne bunkry, a jak wnętrze wagonu towarowego, jak łapanki, egzekucje na szubienicy, jak selekcje i marsze śmierci; za pomocą architektonicznych szkiców przekrojów komór gazowych i krematoriów w Auschwitz odsłania przed nami samą maszynerię mordu. Amerykański czytelnik może dzięki temu aktywnie uczestniczyć w rekonstrukcji rzeczywistości Holokaustu wyłaniającej się z kolejnych, podejmowanych przez Artiego prób pobudzania pamięci ojca. 91
49Rekonstrukcja getta w Środuli wypada na tym tle zaskakująco. Jej staranność sprawia, że Mausa należy rozpatrywać jako dokument osobisty tej samej kategorii co wspomnienia Prawer-Pinski i pamiętnik Laskier. Wprawdzie został on stworzony w dwu pasmach – słownym i wizualnym – ale tylko treści werbalne można zakwalifikować do literatury faktu. Kreska, jaką została odmalowana przestrzeń getta, jest szczątkowa. Wyjątek stanowi obraz opustoszałego Sosnowca w kształcie swastyki, z którego uciekają Władek i Andzia. Większość sosnowieckich kamienic pokazana została fragmentarycznie; najczęściej przesłaniają ją postaci bohaterów i ich wypowiedzi. W porównaniu z reprezentacją Auschwitz – chociażby bramy czy mapy obozu – wizualna reprezentacja getta została bardzo niewyraźnie zamarkowana, co oznacza, że można w niej widzieć każde inne polskie getto. Z kolei pasmo słowne obfituje w rzetelnie i drobiazgowo opisane fakty z życia getta. Przytoczmy kilka z nich. Pod koniec 1941 roku Żydzi otrzymują rozkaz przeniesienia się do dzielnicy Stary Sosnowiec. „[…] to nie było jeszcze prawdziwe getto” 92; w 1942 roku zostają powieszeni „dla przykładu” znajomi Władka, Naum Kohn z synem. Pisze o tym również w swojej relacji Natan Eliasz Szternfinkiel93; „akcję” z 12 sierpnia 1942 roku, podczas której Niemcy dokonali selekcji spośród około 26 tysięcy osób, Spiegelman opisuje w skrócie, uwagę poświęcając ocaleniu Władka i Andzi, którzy znaleźli się po „właściwej” stronie, a nie trudnym warunkom, w których tłum oczekiwał na selekcję, czy pierwszym wywózkom mieszkańców do Auschwitz. Relacja Władka ma charakter kronikarski. Bohater komiksu opowiada dzieje getta, zachowując chronologię kolejnych deportacji, odnotowuje fakt włączenia getta w Zawierciu do getta będzińsko-sosnowieckiego, a całą swoją opowieść kończy historią bunkra, w którym Andzia i Władek przeczekują całkowitą Zagładę Żydów Zagłębia.
50Ważne jest, aby zobaczyć literackie reprezentacje getta w ich dzisiejszej perspektywie, przypominającej o heterogenicznej i przetrąconej tożsamości terenu. Miejsca, w których zgromadzono w latach czterdziestych ludność żydowską, należały wcześniej do Polaków, „a Polakom ze Środuli my Żydzi musieliśmy zapłacić, żeby oni się przenieśli w nasze domy do Sosnowca…” 94. Dzisiaj znowu są to polskie tereny, gdzie postgraniczność rozumie się inaczej niż w czasie wojny; jest ona częścią heterotopii, do której – jak pisał Michel Foucault – nie można po prostu wejść, ponieważ nie jest to łatwo dostępna przestrzeń publiczna (zwłaszcza w przypadku Warpia) 95. Jej przechodniość, nieczytelna i zaniedbana, sprawia dziś wrażenie całkowitej otwartości: do dawnego getta można przyjechać – dosłownie – jak do sklepu lub domu, a orientację w tym, dokąd naprawdę się przyjechało, zyskuje się z czasem i jak gdyby warstwowo, co wynika zarówno z obecnej, jak i historycznej struktury tej przestrzeni oraz z przyjętej metody jej rozumienia.
Niesamowitość
51Pomysł, aby rozpatrywać literaturę o Zagładzie w perspektywie znaczenia, jakie pojęciu „niesamowite” nadał Zygmunt Freud, narodził się w wyniku lektury artykułu Michała Głowińskiego Wielkie zderzenie, a w szczególności pod wpływem następującego fragmentu:
[…] narracja o Zagładzie niemal ze swej natury nie mieści się w tym, co można byłoby nazwać opowiadaniem arystotelesowskim, w którym fabuła zbudowana jest według klasycznych reguł, respektując wszelkie wymagania łączące się z prawdopodobieństwem. Opowiadania holocaustowe zarówno w wersji dokumentarnej, jak i literackiej, mówią o wydarzeniach niezwykłych [podkreśl. – M.T.], odbiegających od normy historycznej, sytuacyjnej, czy po prostu ludzkiej (rozmaicie można ją nazywać, mimo że chodzi w istocie o jedno) – i nie mieszczą się w tym, co w Poetyce Arystotelesa określane było jako prawdopodobieństwo, choć respektują kryteria prawdy – zarówno w rozumieniu dosłownym, jak w dużo bardziej skomplikowanym ujęciu literackim. Decyzja wymordowania całej społeczności, określanej według kryteriów rasowych, stanowiąca punkt wyjściowy, niewątpliwie kwestionowała kategorię prawdopodobieństwa i mogła być traktowana jako wynik majaczeń kogoś niespełna rozumu, należała jednak do sfery prawdy strasznej i trudnej do pojęcia. 96
52Wprawdzie Głowiński decyduje się użyć pojęcia „niezwykły” zamiast „niesamowity”, mówi jednak o „majaczeniach kogoś niespełna rozumu”, co upoważnia nas do wniosku, że w literaturze o Zagładzie można zobaczyć wyjątkowy przypadek działania nie-rozumu, a poniekąd też niesamowitego. Trzeba przyznać, że gdyby omawiane rozważania pochodziły skądinąd (od innego autora niż Michał Głowiński), o wiele trudniej byłoby zgodzić się na połączenie Zagłady z niesamowitością i tak wyraziste postawienie sprawy. W wywodzie autora Marcowego gadania ma ono jednak postać czegoś zupełnie naturalnego, a nie osobliwego, co zapewne wynika stąd, że Głowiński, operując podstawowymi narzędziami do analizy tekstu, pokazuje miejsca, w jakich Zagłada rozsadza klasyczną poetykę, wkraczając na wspólny teren z tym, co w kulturze niesamowite. Sprawa komplikuje się jednak wówczas, gdy usiłujemy zrozumieć, czy niesamowity (niezwykły) był Holokaust sam w sobie, czy raczej niezwykłe (niesamowite) może (powinno) być jego przedstawienie. Powróćmy jednak do początku omawianego fragmentu artykułu. Czytamy w nim, że:
[…] literackie opowieści o Zagładzie na ogół nie stanowią rozległych konstrukcji epickich, stały się domeną form mniejszych – opowiadań, nowel, wspomnień. A jeśli już zrównały się z narracją rozleglejszą, bardziej rozbudowaną, to na ogół dalekie są […] nie tylko od wzorca powieści klasycznej, ale nawet od wszelkiej powieści dobrze zrobionej. 97
53Z uwag Głowińskiego nie wynika bezpośrednio, iżby kategoria niezwykłości była tylko i wyłącznie częścią samej Zagłady (jako wydarzenia historycznego), a nie jej przedstawiania. Wolno się jednak domyślać, że strukturalna swoboda prostej opowieści, na którą wskazuje autor rozważań, nie ma nic wspólnego z uniezwykleniem przedstawianych zdarzeń. A nawet gdyby miała, należałoby ją powściągać dla dobra zachowania stosowności.
54W 2012 roku Igor Ostachowicz opublikował powieść Noc żywych Żydów. Nie był to jego debiut książkowy, ponieważ trzy lata wcześniej, pod nazwiskiem „Julian Rebes” Ostachowicz wydał Potwora i pannę, groteskowy pastisz słynnej prozy Soból i panna Józefa Weyssenhoffa z 1911 roku. Zastosował w niej symultaniczny sposób opowiadania o teraźniejszości i historii, do którego powrócił w Nocy żywych Żydów. Jego kolejna powieść nie była ani pierwszą, ani jedyną tego typu fabułą, ale to właśnie ona zwróciła uwagę odbiorców na pewien bardzo szczególny styl mówienia o Zagładzie, przy okazji stając się – obok filmu Pokłosie w reżyserii Władysława Pasikowskiego – jednym z dwu najważniejszych przykładów w dyskusji o granicach popkultury jako obszaru generującego najwięcej współczesnych reprezentacji Zagłady. Wzięli w niej udział także inni autorzy narracji opublikowanych w 2012 roku: Marek Świerczek, Sylwia Chutnik i Beata Chomątowska 98. Ich teksty wraz z obrazami Pasikowskiego i Ole Bornedala Kroniką opętania tworzą ciekawą listę wypowiedzi, sformułowanych w jednym tylko roku. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden fakt, stanowiący jak gdyby prolog wspomnianej listy zdarzeń – premierę filmu W ciemności Agnieszki Holland w 2011 roku, który wprawdzie z grozą i niesamowitością nie ma wiele wspólnego (pomimo intrygującego tytułu), ale główny bohater tego obrazu jest – w jakimś sensie – prototypem Glazurnika z Nocy żywych Żydów 99; nie byłoby go również bez wpływu innej, związanej z niesamowitością narracyjnej struktury – bez wydanych ponad dziesięć lat wcześniej Sąsiadów Jana Tomasza Grossa. Epilog serii wydawnictw z 2012 roku stanowi wspólna praca Barbary Engelking oraz Jacka Leociaka, czyli dziewięćsetstronicowy Przewodnik po nieistniejącym mieście 100.
55Teza tego rozdziału brzmi następująco: w literaturze o Zagładzie ostatnich kilku lat wzrasta przewaga reprezentacji popkulturowych; wiele z nich mieści się w konwencji grozy. Od razu należy się jednak wyjaśnienie, że są to reprezentacje świata po Zagładzie (dlatego posługuję się analogicznym terminem „literatura o Zagładzie”), a nie świata Zagłady (któremu odpowiadałby termin „literatura Zagłady”). Toteż groza i związany z nią anturaż są po prostu metaforą postpamięci, widmem przeszłości i sygnaturą powracającej, wypartej i nieprzepracowanej traumy. Opowieści takie jak Łąka umarłych Marcina Pilisa, Pokłosie Pasikowskiego, Kronika opętania, Dybuk i Noc żywych Żydów dotyczą w dużej mierze odkrywania jakiejś tajemnicy i ujawniania czyjegoś sekretu. Ażeby procesy, o których mowa, przebiegły pomyślnie, akcja wspomnianych fabuł musi ulec zawróceniu i przyjąć postać retrospektywy. Od ujawnienia sekretu, a nawet od samego sekretu ważniejszy jest w niej bowiem powrót do przeszłości. We wszystkich wymienionych opowieściach ma ona postać znanej z prac Nicolasa Abrahama i Marii Torok krypty 101.
Krypta wytwarza jednak pewne efekty, inscenizując swoją nieobecność w tekście w postaci obco brzmiących wyrazów lub toponimów, zniekształconych słów, anagramów i kryptonimów, sypie piasek w tryby narracyjnego mechanizmu, każąc mu nieustannie zawracać, wyczerpuje się w powtarzaniu tych samych scen, jakkolwiek ich sens pozostaje niejasny nawet dla doświadczenia analitycznego. 102
56Funkcję krypty w Kronice opętania pełni magiczna skrzynka na dybuka, pochodząca z przedwojennego, galicyjskiego sztetla, która jako rodzinna, porzucona pamiątka najpierw przetrwała Zagładę, a później przedostała się z Europy do Stanów Zjednoczonych, by wpaść w ręce kilkunastoletniej dziewczynki; kryptą jest również magiczna plakietka w kształcie serca z Nocy żywych Żydów, której kradzież, a potem utrata miały doprowadzić do Zagłady Żydów na ziemiach polskich; z kolei w Pokłosiu funkcję krypty pełnią hebrajskie nazwiska na macewach, odczytywane przez braci Kalinów. Nikt dokładnie nie wie, co wydawane przez skrzynkę oraz czytane przez polskich aktorów w filmie Pasikowskiego dźwięki znaczą, wiadomo natomiast, że kryptonimują jakąś przerażającą przeszłość, która powinna pozostać ukryta, a wyszła na jaw. Jesteśmy więc bardzo blisko znaczenia, jakie słowu Unheimliche przypisał Freud, pouczając, że „niesamowite jest wszystko, co ma pozostać w tajemnicy, w ukryciu, co zaś wyszło na jaw” 103.
57Obok krypty w teorii Abrahama i Torok występuje pojęcie widma. Bartosz Dąbrowski tłumaczy je jako
zawieszone pomiędzy obecnością i nieobecnością mentalne i tekstualne efekty krypty […]. W studium Notes on the Phantom widmo ukazuje się jako zbliżona do kategorii postmemory figura międzypokoleniowego lęku, przenikającego z nieświadomości rodziców do nieświadomości dzieci, będąc oddziałującym wytworem luki, oddzielającej nas od tajemnicy innych, a tym samym separującej nas od nas samych. 104
58Wraz z kryptą widmo należy do zestawu pojęć tworzących narracje po Zagładzie od 2012 roku. Wędrująca z rąk do rąk między kontynentami, rodzinami i domami skrzynka na dybuka Abizu jest prawdopodobnie najbardziej udaną – choć niekoniecznie oczekiwaną – wersją widmowej obecności Zagłady, jaką ostatnio wyprodukowała popkultura. Świadczą o tym głosy internetowych recenzentów Kroniki… oraz tytuły ich opinii: dybuk mówi po polsku 105; dybuk straszy po polsku 106; kiedy dybuk przemawia po polsku 107; zły duch mówi po polsku 108czy zło przybyło z Polski i po polsku przemawia 109. Kanwą filmu – jak podaje jeden z blogerów – był artykuł opublikowany na łamach „Los Angeles Times” na temat wystawionej na eBayu skrzynki. Kto wszedł w jej posiadanie, temu m.in. wypadały włosy, zapadał na ciężkie choroby, słyszał głosy. Ostatecznie tajemnicza skrzynka z dybukiem trafiła z powrotem do właściciela, ponadstuletniego Ocalonego z Zagłady110. O Zagładzie film Bornedala nie mówi ani słowa, może właśnie dlatego jej niewypowiedziana groza jest prawdziwa i stanowi odśrodkowy mechanizm fabuły, napędzający wszystkie pozostałe sekrety łącznie z sekretnym światem brooklyńskich chasydów, którzy na prośbę ojca opętanej dziewczynki próbują ją egzorcyzmować 111.
59Widma, o których mowa, w polskiej prozie spotkać można pod dwiema postaciami: wariantów wcześniej omówionego dybuka oraz żywych trupów. Z kolei krypta jest kategorią odnoszącą się do przestrzeni, względnie tego, co z niej słychać (metafora dochodzących z krypty głosów), a czego nie widać, i występuje najczęściej w charakterze nie-miejsca, które straszy, czyli powidoku Jedwabnego.
60Inaczej problem niesamowitego przedstawia się w świetle teorii estetyki grozy Karla Heinza Bohrera (obok podziału na baśniowość i fantastyczność dokonanego przez Rogera Caillois jest to podstawowy układ odniesienia dla omawianego materiału powieściowo-filmowego). Zwolennik perspektywy estetycznej i politycznej, Bohrer powiada, że najmocniej oddziałuje na nas autonomiczny akt estetyczny, wywołujący lęk i grozę. Jego odwrotnością jest „realny ekwiwalent realnie danego epokowego lęku, który w nowoczesności zwiększa się lub maleje, w zależności od okoliczności politycznych” 112. Wartość najwyższą przedstawia dla Bohrera dzieło, w którym groza nie wynika z polityki, lecz z estetyki, dlatego w ocenie tzw. motywu oświęcimskiego 113jest bardzo ostrożny, a opowiadanie Franza Kafki Kolonia karna, w którym ów motyw występuje, nazywa „fałszywym uspokojeniem” 114. „Estetyka grozy – pisze dalej Bohrer – […] istnieje niezależnie od historyczno-społecznych przyczyn jako oczywisty warunek samej sztuki” 115.
61Jednak w przypadku sztuki, która powstała po Zagładzie i o niej opowiada, sprawa nie jest prosta. Cień historii i polityki otacza grozę jako immanentną cechę dzieła tak szczelnie, że często trudno odróżnić oba porządki – estetyki i jej społecznych uwarunkowań – a przecież nieodróżnione (i nieodróżnialne) nieść mogą bardzo oczywiste w tej sytuacji zagrożenie kiczem, który – jak twierdzi Michał Głowiński – tym częściej pojawia się w sztuce po Zagładzie, im rzadsze zdradza ona zainteresowanie relacjami, świadectwami bądź dokumentami osobistymi116.
62Odmienne spojrzenie na niesamowitą literaturę po Zagładzie przynosi opublikowany w 1966 roku szkic Od baśni do „science-fiction” Rogera Caillois, który wprawdzie do interesującego nas problemu bezpośrednio nie odsyła, jednak w tezach, jakie stawia Caillois, zawiera się pewien ważny potencjał, o którym warto powiedzieć. Przyjęte we wspomnianym artykule rozróżnienie na naturalną cudowność baśni i zracjonalizowany świat prozy popularnonaukowej każe widzieć w niesamowitym coś w rodzaju intruza, który „zakłóca spójność wszechświata” 117bądź „wkracza nagle w świat” 118, z czego, być może, wynika zastosowana przez autora Odpowiedzialności i stylu klasyfikacja kategorii niesamowitości, mających charakter postaci, rzeczy bądź sytuacji, pełniąca też funkcję podstawowej i jednocześnie najmniejszej samodzielnej cząstki narracyjnej. Caillois wylicza więc: „pakt z czartem”; „pokutującą duszę, która dla osiągnięcia wiecznego spokoju domaga się dokonania pewnej czynności”; „widmo skazane na wieczną gonitwę bez celu”; „rzecz nie dającą się określić i niewidzialną, która ciąży, jest obecna, zabija albo szkodzi”; „wampiry, czyli zmarłych zapewniających sobie wieczną młodość”; „posąg, manekin, zbroję czy automat, które nagle ożywają i stają się groźnie niezależne”; „przekleństwo czarownika wywołujące złowrogą i nieuleczalną chorobę”; „kobietę-zjawę rodem z zaświatów, uwodzicielską i przynoszącą zgubę”; „przemieszczanie się dziedziny snu i rzeczywistości”; „pokój, mieszkanie, piętro, dom, ulicę wykreślone nagle z przestrzeni”; „wstrzymanie czasu albo jego bezustanne powtarzanie się” 119. Jeżeli zgodzimy się ze stwierdzeniem, że wypunktowane przez Caillois motywy – zgodnie z przyjętym tu modelem czytania niesamowitego – tworzą synchroniczny katalog toposów niesamowitej literatury Zagłady, zdołamy odnaleźć ich reprezentacje w bardzo licznych tekstach, z których najstarszy, film Michała Waszyńskiego Dybuk, pochodzi z 1937 roku 120.
63Sięgam po tę założycielską dla interesującego mnie nurtu opowieści narrację, ponieważ konstruuje ona nieco już zapomniany świat żydowskich miejscowości, Brynicy i Miropola, w aurze niesamowitości zupełnie innej niż ta, jaką wytwarzają dzisiejsze reprezentacje Zagłady. Zdaniem krytyka filmowego Łukasza Maciejewskiego jej bohater, dybuk to „jedyna materia kulturowa, która została po sztetlu. Tych ludzi już nie ma, nie ma tych miast, nie ma ich książek, nie ma ich szkół, został tylko dybuk, obok golema najważniejszy element folkloru żydowskiego […]. To jest to, co nam po tych ludziach zostało” 121. Z uwag Maciejewskiego wyłania się odnowione znaczenie tego symbolu, przypominające nie tylko zbłąkaną duszę Chanena ze sztuki An-skiego, która wstąpiła w zrozpaczoną Leę, ale też metonimię całej dzisiejszej pozagładowej rzeczywistości, gdzie straszą duchy polskich Żydów. Filmowi Waszyńskiego nadało to dość przewrotne znaczenie najpewniej pod wpływem dyskusji wokół Dybuka w reżyserii Krzysztofa Warlikowskiego z 2003 roku. Była to w istocie dyskusja – jak pisał w Teatrze Zagłady Grzegorz Niziołek – na temat na nowo podjętej w polskiej kulturze refleksji nad Zagładą.
Tokarska-Bakir stanęła w obronie ostatniej (najsurowiej potraktowanej przez recenzentów) części spektaklu, tej opartej właśnie na opowiadaniu Hanny Krall o Adamie S., noszącym w sobie dybuka swojego zmarłego w warszawskim getcie brata. […] najbardziej jednak niepokojącym tematem Dybuka w reżyserii Warlikowskiego jest uznanie etyki melancholii jako jedynego modelu etycznego – który, rzecz upraszczając, domaga się nieustannej obecności traumy, czyli stałego nękania i podważania przestrzeni symbolicznej […]. Zagłada staje się tutaj założycielskim mitem pożądanego i wciąż na nowo projektowanego kryzysu tożsamości, rozpadu tradycyjnych struktur symbolicznych, ustanawiania nowych źródeł społecznej charyzmy. 122
64Dybuk Warlikowskiego zawiera zatem te wszystkie reprezentacje niesamowitego, przez które Caillois rozumie pakt z czartem (dokładnie taki motyw pojawia się w sztuce An-skiego i filmie Waszyńskiego), pokutującą duszę, widmo oraz niewidzialną, lecz ciążącą i obecną rzecz (jak skrzynka na dybuka z Kroniki opętania Bornedala); stwarza też okazję do sięgnięcia po kryptonimiczną terminologię z prac Abrahama i Torok.
65Należy jednak pamiętać, że motyw dybuka, podobnie jak golema, pochodzi z folkloru żydowskiego i mimo że stał się częścią popkulturowych reprezentacji, to ma podwójną tożsamość. Obecność obu fantastycznych postaci w dyskursie o Zagładzie jest raczej wyjątkowa 123. W opowieściach tego rodzaju co Łąka umarłych czy Pokłosie termin „dybuk”, który pochodzi od słowa „dawak”, oznaczającego przylgnięcie (złego ducha do żywej osoby) bądź grzech popełniony w ukryciu124, wskazuje nie tylko na opętaną osobę, lecz także na miejsce, w którym ona przebywa lub z jakim jest kojarzona. W narracjach Pilisa i Pasikowskiego jest nim gęsty i ciemny las, przez który muszą przedrzeć się główni bohaterowie, aby dotrzeć do miejscowości, gdzie przed laty polscy mieszkańcy spalili w stodole swoich sąsiadów Żydów. Gdy Andrzej Hołotyński wysiada z autobusu i brnie przez zaśnieżone, leśne ostępy, czuje, że coś za nim idzie, później słyszy między drzewami skrzypienie, widzi światełko, „kolejny trzask zabrzmiał tak, jakby wielkie cielsko przedzierało się przez gęstwinę, łamiąc i niszcząc wszystko na swojej drodze. […] Andrzej zaklął. Słyszał kroki zupełnie blisko […]. Po prostu nie mógł się ruszyć, a kolana ugięły się pod nim” 125. W podobnych okolicznościach widzimy Franciszka Kalinę. W lesie oddzielającym przystanek autobusowy od wioski giną mu podręczna walizka i papierosy, ale pościg za złodziejem, który podejmuje, okazuje się w istocie bezcelowy. Pasikowski kształtuję tę scenę jako metaforę niepamięci Zagłady: opiera się ona na przekonaniu, że nie jawna historia, lecz intuicja powinna nam umożliwić wstrząsające przeżycie dawnego ludobójstwa.
66W przypadku brata Franciszka Kaliny mamy do czynienia z bardziej zrozumiałym przedstawieniem dybuka, zbliżonym do inkarnacji przedwojennego motywu. Jeżeli przyjrzymy się tej postaci dokładniej i spróbujemy zrozumieć, dlaczego prosty chłop nagle zaczął uczyć się hebrajskiego z macew i postanowił na własnym polu stworzyć żydowski cmentarz, dojdziemy do wniosku, że uległ jakiemuś szaleństwu bądź podszeptom złego ducha – tak dalece wybory Kaliny odbiegają od normy kulturowej przyjętej dla stosunków polsko-żydowskich na jego wsi. W swojej pasji archiwisty i domorosłego znawcy dziejów kultury żydowskiej w Polsce ma Kalina poprzednika w tytułowym bohaterze Weisera Dawidka Pawła Huellego, którego Bartosz Dąbrowski zdecydował się nazywać dybukiem, uważając, że w ten sposób ostatecznie odetnie lekturę powieści od fałszywych, chrystologicznych korzeni 126. Dybukiem może być również Dobry Glazurnik z prozy Ostachowicza, który – zdaniem Joanny Tokarskiej-Bakir – jest nie tylko nowym typem polskiego inteligenta, lecz przede wszystkim bohaterem naszych czasów, „czołzenłanem”, w którym nie wiadomo jak i skąd pojawiła się pasja do ratowania powojennego dziedzictwa polskich Żydów 127.
67Ostatni przykład narracji pozagładowej związanej z kategorią niesamowitego stanowi powieść Dybuk Marka Świerczka, wydana jako „pierwsza w Polsce powieść poruszająca problem powojennego antysemityzmu w kostiumie mieszanki historii grozy, sensacji i romansu”128. Być może jest to faktycznie pierwsza, deklaratywna narracja, w której z konwencji grozy uczyniono reprezentację Holokaustu. Koncept, na jakim autor ją oparł, polega jednak na dosyć rozległych przesunięciach znaczeń znanych motywów. W przypadku dybuka dotyczą one uczynienia duchem żydowskiego więźnia Auschwitz, Aarona Stallmana, późniejszego oficera Służb Bezpieczeństwa. W niepojęty sposób „wchłonął” on duszę zmarłego lekarza obozowego Heinricha von Treppfa, który podczas wojny prowadził okultystyczne badania na więźniach obozu. Stalmann to bardzo niejasna projekcja antysemickich nastawień samego Świerczka, pomieszanych z groteskową i wybiórczą opowieścią o czasach tużpowojennych, zakończoną pogromem kieleckim. Zasadnicza teza tej powieści mówi o tym, że większość ofiar Holokaustu cierpiała duchowo z powodu słabości swojego narodu i po kryjomu wielbiła siłę Niemców. Oto jej ilustracja:
Korytarz wypełniał odór ludzkiego stada […]. Ich przeznaczeniem było powieść [tak w oryg. – M.T.] ludzkość ku zbawieniu, w zastępstwie obiecanego w chwili słabości Mesjasza […]. Gdy wypełzli wszyscy i zastygli jak zahipnotyzowane przez węża małpy, pojawił się jasnowłosy mężczyzna w czarnym mundurze. […] Uderzał się szpicrutą po bryczesach i był wyraźnie zły, że jego przełożeni kazali mu rzucić się do gardła Żydom o tak późnej porze […]. A potem wyjął ze skórzanej, pięknie wyglansowanej kalabury Parabellum, przeładował go i raz za razem strzelił tym leżącym w tył łysiejących łbów. Nikt nie krzyknął. Wszystko stało się zrozumiałe i proste. Wszechświat powrócił do równowagi stworzonej miliony lat temu. 129
68Naruszenie decorum, coraz rzadsze w popularnych opowieściach o Zagładzie, dokonuje się u Świerczka w wyniku spotkania narracji historycznej, tragicznej samej w sobie, z wzniosłymi bądź komicznymi suplementami powieściowymi, które nie mogą wiarygodnie wkomponowywać się w tę wielostylową, tekturową strukturę z powodu Zagłady właśnie. Jeden z przykładów takiego działania stanowi niezwykle drastyczny opis trupa kilkunastolatki, zabitej przez Stallmana. Miejska plotka głosi, że jest to dzieło Żydów porywających dzieci na macę: „Dziewczynka leżała na plecach, na wpół zagrzebana od krwi w trocinach. Skóra na głowie była ściągnięta i zrolowana nad brwiami, ukazując bladoróżową, obsceniczną czaszkę. Wzdłuż nóg dziecko także było oskórowane” 130. Wtargnięcie niesamowitego do tej prozy oznacza bardzo często całkowitą rezygnację z historycznego rozumienia stylów i ich następstwa, zwłaszcza w tej szczególnej sytuacji, jaką stwarza mówienie o Holokauście. Dzieje się tak chociażby w scenie występów żydowskiej ocalonej cyrkówki:
– Bez drgnienia powieką stanie naprzeciw lecących grotów – kontynuował Baruch z natchnioną twarzą. – Jako córa Izraela pozwoli stali dźwięczeć wokół niej bez cienia lęku! Nie drgnie jej nic, co drgnąć by mogło!! Nie ulękła się Cyklonu B, nie ulęknie się i noża! – Cyklon nie jest „be”, ino cacy! – zawył ktoś z tłumu. – Żydki są „be”. 131
69Osobliwe, choć niejednostkowe połączenie grozy z historią w prozie Świerczka, które z ocalonej Żydówki czyni horrendum, jest częścią pozagładowej opowieści z lat dwutysięcznych, w której obowiązuje nie tylko dość wyrównana gra estetyk, ale dochodzi w niej także do bardzo symptomatycznego oznaczenia miejsca popkultury w sztuce. Jeszcze niedawno tego typu fragment („Cyklon nie jest »be«, ino cacy!”) prawdopodobnie nie znalazłby się w polskiej prozie poświęconej Zagładzie i jej następstwom. Jego implantacja wymagałaby bowiem daleko posuniętych odautorskich komentarzy, które w grotesce Świerczka nie występują, nie jest więc łatwo zrozumieć, czy bezmyślny okrzyk antysemity to rzeczywiście ciało obce w tej narracji, czy raczej część poglądów pisarza, które jak pionek na szachownicy wędrują po różnych polach, aby zachować pozory neutralności i „bycia w grze”.
Notes de bas de page
1 Film w reżyserii Daniela Myricka i Eduardo Sáncheza z 1999 roku, który w Polsce wszedł na ekrany kin kilkanaście miesięcy później, stał się od razu kulturowym fenomenem: po pierwsze jako nakręcony „z ręki”, nieprofesjonalną kamerą (technika found footage) dreszczowiec zapoczątkował modę na paradokumenty fabularne. Po drugie mimo niskiego budżetu przyniósł twórcom bardzo duże dochody. W Polsce jego walory doceniła przede wszystkim młodzież.
2 Co z kolei potwierdzałaby ekranizacja jego dzieła zatytułowana Weiser (reż. W. Marczewski, 2001 r.).
3 W recenzji z filmu Blair Witch Project Krzysztofa Kłopotowskiego możemy przeczytać, że wspomniany strach stanowił prawdopodobne źródło inspiracji dla twórców filmu, ale właśnie dlatego, że jego związek z treścią obrazu był ledwie wyczuwalny, oceniano je bardzo sceptycznie. Por. http://www.filmweb.pl/reviews/Dreszczowiec+wirtualny-54 [dostęp: 15 II 2014].
4 Por. R. Sendyka, Miejsca, które straszą (afekty i nie-miejsca pamięci), „Teksty Drugie” 2014, nr 1, s. 84–102; Pomniki pamięci, miejsca niepamięci, pod red. K. Chmielewskiej, A. Molisak, Warszawa 2017.
5 Jak pisze Przemysław Czapliński, tłumacząc swoją tezę o dominacji horroru we współczesnym myśleniu o Zagładzie w Polsce. Por. tegoż, Zagłada jako horror. Kilka uwag o literaturze polskiej 1985–2015, s. 390.
6 Określenie pochodzi z książki: Ł. Baksik, Macewy codziennego użytku, Wołowiec 2012.
7 J. T. Gross, Macewy wrócą na cmentarz, w: Ł. Baksik, Macewy codziennego użytku, s. 15–16.
8 E. Domańska, Historia ratownicza, „Teksty Drugie” 2014, nr 5, s. 13.
9 Wypowiedź Cieleckiej pochodzi z rozmowy przeprowadzonej dla „Newsweeka” przez Renatę Kim. Udział wzięli w niej także Maja Ostaszewska, Maciej Stuhr i Jacek Poniedziałek. Chodzi o wolność, „Newsweek” 2017, nr 2, s. 8–13. Wątpliwości czytelników wzbudziły przede wszystkim następujące słowa: „Ale pamiętam, jak raz wracałam wieczorem tramwajem po manifestacji z przypiętym znaczkiem KOD. I siedział tam facet, czułam, że mnie rozpoznał. I on jakimiś dźwiękami, onomatopejami zwierzęcymi, próbował dać mi do zrozumienia, że mu śmierdzę. Poczułam się jak – przepraszam za porównanie – żydowskie dziecko w tramwaju w czasie okupacji. Dziecko, które jest wystraszone i nie powinno w tym tramwaju być”. Tamże, s. 10.
10 Określenie pochodzi z monografii Jacka Leociaka Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Warszawa 2009, s. 247–268.
11 W felietonie Mike’a Urbaniaka występuje nawiązanie do prozy wspomnieniowej Dziewczynka w czerwonym płaszczyku Romy Ligockiej. Por. M. Urbaniak, Magdalena Cielecka: dziewczynka z tramwaju, „Wysokie Obcasy” z 4 I 2017 r., http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/7,100865,21203884,magdalena-cielecka-dziewczynka-tramwaju.html?utm_source=facebook.com&utm_medium=SM&utm_campaign=FB_wysokieobcasy&disableRedirects=true [dostęp: 21 I 2017].
12 Cyt. za: http://wpolityce.pl/spoleczenstwo/321790-wildstein-odpowiada-na-brednie-cieleckiej-przestancie-sobie-wycierac-buzki-milionami-niewinnie-pomordowanych [dostęp: 21 I 2017]. Wypowiedź Wildsteina pochodzi z jego facebooka.
13 J. Leociak, Doświadczenia graniczne, s. 248.
14 Oba toposy wymienia Sławomir Buryła. Por. tegoż, Wokół Zagłady. Szkice o literaturze Holokaustu, s. 55.
15 Nawiązuję tu do projektu słownika topiki Zagłady, o którym kilkakrotnie wspominał Sławomir Buryła. Por. S. Buryła, POCIĄGI ŚMIERCI – kilka uwag o konstrukcji hasła słownikowego, „Narracje o Zagładzie” 2016, nr 2, s. 63–71.
16 R. Braidotti, Po człowieku, przeł. J. Bednarek, A. Kowalczyk, Warszawa 2014, s. 354.
17 N. E. Szternfinkiel, Zagłada Żydów Sosnowca, oprac. A. Namysło, Warszawa 2017.
18 Por. np. wpis na blogu Jarosława Krajniewskiego: http://www.mojezaglebie.blogspot.com/2009/08/szalenstwo-pisania_19.html#comment-form [dostęp: 7 X 2015].
19 A. Zagner, Dzienniki niezgody, „Polityka” z 4 X 2008. Por. http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1520158,1,dzienniki-niezgody.read [dostęp: 6 X 2015].
20 http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,138262,17693689,Karolina_i_Piotr_Jakowenko Zydzi_dziwia_sie ze_mlodzi.html [dostęp: 6 X 2015].
21 J. Rüsen, Nadawanie historycznego sensu, przeł. R. Żytyniec, Poznań 2015, s. 167.
22 E. Janicka, T. Żukowski, Przemoc filosemicka? Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000, Warszawa 2016, s. 12.
23 Tamże.
24 Autorzy Przemocy filosemickiej zwrócili przede wszystkim uwagę na futra aktorek, w rzeczywistości zakazane w getcie. Por. E. Janicka, T. Żukowski, Przemoc filosemicka?, s. 120.
25 Tamże, s. 116.
26 Tamże, s. 115.
27 W materiale filmowym przygotowanym przez kanał 99 (jedna z lokalnych telewizji, znajdująca się na terenie Zagłębia Dąbrowskiego) pt. Po ponad 70 latach rodzina Rutki Laskier „wróciła” do Będzina Adam Szydłowski opowiadał o projekcie zamieszczania zdjęć pamiątkowych dawnych obywateli żydowskich na murach kamienic, w których niegdyś mieszkali, w następujący sposób: „[…] idea jest taka, aby wielu dawnych mieszkańców Będzina wróciło do naszego miasta. Oczywiście nie wracają oni w formie fizycznej, wracają w formie fotografii” (0:22–0:30); „Pomysł tego przedsięwzięcia wziął się z przypadkowego spotkania tutaj w Cafe Jerozolima z potomkami rodziny Chrzanowskich z ulicy Potockiego, którzy poprosili, aby dokładnie ich tato i ich dziadek wrócił do Będzina… właśnie na fotografii” (2:18–2:33). Cyt. za: http://kanal99.pl/2016/02/rodzina-laskier-wrocila-do-bedzina/47335 [dostęp: 11 V 2017]. Prawdziwa idea tych fotograficznych powrotów ma charakter substytucjonalny: zamiast ludzi wracają ich podobizny, które mają oddać sprawiedliwość tym, których już nie ma bądź z Będzina ich wyrzucono. Sentymentalna narracja o zdjęciach wracających zamiast ludzi pokazuje jeszcze jedną ważną cechę polityki historycznej opartej na zastąpieniu pamięci o Zagładzie pamięcią skonstruowaną z landszaftów: zdolność do wywoływania w praktykujących ją ludziach samozadowolenia.
28 Dokument, wydany pod tytułem Będzin pierwsze lata wojny 1939 r. i nazywany przez wydawców „pamiętnikiem”, to w rzeczywistości dziennik, na który składają się wpisy codzienne.
29 W tym przypadku wydawca także posłużył się niewłaściwym tytułem, ponieważ zapiski Rutki Laskier mają charakter dziennika.
30 Większość zdjęć z rekonstrukcji zamieszczonych w książce przedstawia wkroczenie Niemców do dzielnicy żydowskiej. Niepokojące wydaje się to, że współczesne fotografie przeplatają się ze zdjęciami archiwalnymi, zlewając się w jedną, restytucyjną opowieść.
31 Ks. L. Stasiński, Będzin pierwsze dni wojny 1939 r., pod red. A. Szydłowskiego, Będzin 2014, s. 38.
32 A. Szydłowski, Mój Będzin nie śmierdzi moczem, lecz pachnie migdałami i historią [polemika], http://sosnowiec.wyborcza.pl/sosnowiec/1,93867,20666011,moj-bedzin-nie-smierdzi-moczem-lecz-pachnie-migdalami-i.html [dostęp: 21 I 2016]. Tekst jest odpowiedzią na artykuł Anny Malinowskiej Śmierdzący moczem zabytek to w Będzinie nie powód do chluby, http://sosnowiec.wyborcza.pl/sosnowiec/1,93867,20633018,smierdzacy-moczem-zabytek-to-w-bedzinie-nie-powod-do-chluby.html [dostęp: 21 I 2016].
33 Nawiązuję tu do uwag Gaya Deborda o towarze jako spektaklu z książki Społeczeństwo spektaklu oraz Rozważania o społeczeństwie spektaklu, przeł. M. Kwaterko, Warszawa 2006, s. 45.
34 W sposób szczególny domyka tę sprawę przygotowywana przez Zbigniewa Białasa powieść o Rutce Laskier, której fragmenty autor prezentował publicznie podczas XII Dni Kultury Żydowskiej, które odbyły się 9–11 września 2016 r. w Będzinie.
35 W. Erlich, Wizja lokalna, Warszawa 2014, s. 215.
36 E. Domańska, Historia ratownicza, s. 16.
37 P. Czapliński, Czas horroru, http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1627437,1,jak-literatura-odslania-spoleczne-nastroje.read [dostęp: 14 II 2017].
38 I. Ostachowicz, Noc żywych Żydów, Warszawa 2012, s. 103.
39 M.in. dlatego egzorcyzmowanie dybuka wymaga, aby najpierw odkryć jego imię, jak to dzieje się w Kronikach opętania, gdzie demon nosi nazwę Abizu.
40 A. Grabowska, Stulecie winnych. Ci, którzy walczyli. Tom II sagi, Warszawa 2015, s. 43.
41 J. Wydra, Esesman i Żydówka, s. 56.
42 E. Domańska, Historia ratownicza, s. 13.
43 P. Czapliński, Recenzja z książki Ewy Andrzejewskiej „Obok inny czas. Opowieść o mieście i Jakubie”, http://www.instytutksiazki.pl/ksiazki-detal,literatura-polska,3162,obok-inny-czas.html [dostęp: 10 X 2015].
44 „O przeszłości na przyszłość”. Z Ewą Andrzejewską rozmawia Ilona Plata [maszynopis].
45 J. Rüsen, Nadawanie historycznego sensu, s. 324.
46 A. Kłos, Gry w Birkenau, Wrocław 2015.
47 Tamże, 4 s. okładki.
48 Tamże, s. 75.
49 Pisałam o tym w Metonimiach Zagłady, s. 121–130.
50 I. Kertész, Język na wygnaniu, s. 124.
51 Por. R. Sendyka, Miejsca, które straszą, s. 84–102.
52 Określeniem „wyspa śmierci” w odniesieniu do będzińskiego getta posłużył się Adam Szydłowski. Por. A. Szydłowski, Będzińskie getto – „wyspa śmierci”, w: R. Laskier, Pamiętnik, Będzin 2008, s. 126–130.
53 Nie uwzględniam w tym wyliczeniu żydowskich wspomnień odnoszących się do Zagłębia Dąbrowskiego w wąskim zakresie (na przykład tekstów Izabeli Gelbard por. Czajka) ani powojennych wspomnień ocalonych (na przykład E. Eihorn, Ukryte stronice. Opowieść o jednym domu, dwu rodzinach i Holokauście, przeł. A. Sak, Kraków 2010). Por. także: M. Dęboróg-Bylczyński, Zagłada będzińskich Żydów na kartach ich wspomnień, „Kwartalnik Historii Żydów” 2010, nr 2, s. 229–237.
54 Na temat likwidacji gett zagłębiowskich zob. m.in. Żydzi w Zagłębiu. Żyli wśród nas, mieszkali i zginęli, pod red. J. Przemszy-Zielińskiego, Sosnowiec 1993; Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim i okolicy, pod red. B. Ciepieli, Będzin 2004; Zagłada Żydów Zagłębiowskich, pod red. A. Namysło, Będzin 2004; Mozaika kultur. Materiały IV Sesji Zagłębiowskiej, pod red. M. Kisiela, P. Majerskiego, Sosnowiec 2006; Zagłada Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, pod red. A. Namysło, Warszawa 2008; Śladami Żydów z Zagłębia Dąbrowskiego. Wspomnienia, pod red. B. Ciepieli, M. Sromek, Będzin 2009.
55 E. Rewers, Pustka i forma, w: Pamięć Shoah, s. 596.
56 Korzystam tu z kategorii opisanej przez Małgorzatę Czermińską. Por. tejże, Miejsca autobiograficzne. Propozycja w ramach geopoetyki, „Teksty Drugie” 2011, nr 5, s. 183–200.
57 E. Rewers, Pustka i forma, s. 597–598.
58 R. Sendyka, Miejsca, które straszą, s. 86.
59 Tamże.
60 Por. W. Skok, Teren, w: Pamięć Shoah, s. 191–194; T. Majewski, Ulice bez pamięci, w: Pamięć Shoah, s. 195–196.
61 O sytuacji wysiedlania Polaków z terenów getta w Środuli pisze Art Spiegelman, przekonując, że Żydzi musieli im zapłacić za domy i jednocześnie oddać własne. Getta żydowskie tworzono niekiedy na terytoriach zamieszkałych przez polską ludność, a nie – jak można by sądzić – przeznaczonych do zniszczenia czy rozbiórki. Tak też było w przypadku getta w Łodzi (okoliczność „wymiany” ludności na jego terenie doprowadziła m.in. do odnalezienia w domu dawnego polskiego właściciela, później włączonego do getta, zapisków Dawida Sierakowiaka. Ta skomplikowana sytuacja migracyjna nie została jednak opisana w innych relacjach Żydów z Zagłębia Dąbrowskiego). Por. Art Spiegelman, Maus. Opowieść ocalałego, przeł. P. Bikont, Kraków 2010, s. 111.
62 Na temat Pamiętnika pisała m.in. Ewelina Konopczyńska-Tota. Jednak jej dociekania mają przede wszystkim charakter biograficzny i są rekonstrukcją okoliczności powstania tekstu. Por. tejże, „Zasmucam się na widok masy czekającej na śmierć”. Zagłada w oczach Rutki Laskier, w: Żydowskie dziecko, pod red. A. Jeziorkowskiej-Polakowskiej, A. Karczewskiej, Lublin 2013, s. 201–210.
63 Por. E. Rybicka, Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Kraków 2014, s. 151–160.
64 B. Engelking, Zagłada i pamięć. Doświadczenie Holocaustu i jego konsekwencje opisane na podstawie relacji autobiograficznych, Warszawa 2001; J. Leociak, Tekst wobec Zagłady. (O relacjach z getta warszawskiego), Wrocław 1997; J. Leociak, Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Warszawa 2009.
65 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa 2013.
66 Podaję za spisem treści. Getto warszawskie, s. 5–7.
67 Autorzy uwzględniają tu stan na 2013 r.
68 Por. na ten temat także: Monady: polsko-niemiecko-żydowskie po(st)graniczne narracje miejskie, pod red. A. Galant, E. Krasuckiego, P. Krupińskiego, P. Wolskiego, Kraków 2015.
69 Dane pochodzą z książki: B. Kerski, J. Vincenz, Świadek i historyk. Rozmowy z Arno Lustigerem, Sejny 2009, s. 50. Por. także: A. Strzelecki, Zagłada Żydów z Zagłębia Dąbrowskiego w KL Auschwitz, Oświęcim 2014.
70 Por. Śladami Żydów z Zagłębia Dąbrowskiego. Wspomnienia, pod red. B. Ciepieli, M. Sromek, Będzin 2009.
71 Śladami Żydów z Zagłębia Dąbrowskiego, s. 28.
72 B. Kerski, J. Vincenz, Świadek i historyk, s. 47. W tym samym miejscu Lustiger wyjaśnia, że „Wschodni Górny Śląsk, tak zwany Ost-Oberschlesien, był jedynym obszarem w Polsce, na którym od początku 1943 roku nie było getta”.
73 N. E. Szternfinkiel, Zagłada Żydów Sosnowca, s. 61
74 Tamże, s. 40.
75 E. Prawer-Pinski, Spotkania klasowe, Będzin 2007, s. 31.
76 „Właścicielem szopu był były radca prawny firmy »Singer« z Wrocławia, młody, przystojny Niemiec, lat około 30 […].Utarło się mniemanie, że szop Rosnera chroni ludzi przed pracą przymusową w Niemczech, a szop Braune, zwany szopem gestapo, przed wysiedleniem do Oświęcimia”. Cyt. za: E. Prawer-Pinski, Spotkania klasowe, s. 65.
77 A. Spiegelman, Maus, s. 80.
78 Tamże, s. 81.
79 Tamże, s. 121.
80 Por. B. Kerski, J. Vincenz, Świadek i historyk, s. 47.
81 E. Prawer-Pinski, Spotkania klasowe, s. 13.
82 R. Laskier, Pamiętnik, Będzin 2008, s. 25.
83 E. Prawer-Pinski, Spotkania klasowe, s. 22.
84 Ks. L. Stasiński, Będzin – pierwsze dni wojny 1939 r., s. 17.
85 J. Korczak, Pamiętnik i inne pisma z getta, Warszawa 2012, s. 101–102.
86 H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 2005, s. 19–20.
87 M. Berg, Dziennik z getta warszawskiego, przeł. M. Salapska, Warszawa 1983, s. 116–117.
88 Pisze o tym Jacek Leociak. Por. tegoż, Tekst wobec Zagłady, s. 181–183.
89 M. Berg, Dziennik z getta warszawskiego, s. 57.
90 G. Ch. Spivak, Czy podporządkowani inni mogą przemówić?, przeł. E. Majewska, „Krytyka Polityczna” 2013, nr 24–25, s. 204.
91 L. L. Langer, Dwa głosy: Cynthia Ozick i Art Spiegelman, przeł. J. Mikos, w: Reprezentacje Holokaustu, s. 122–123.
92 A. Spiegelman, Maus, s. 88.
93 U Szternfinkiela zamiast „Naum Kohn” jest „Nahum [Nuchym] Kohn”. N. E. Szternfinkiel, Zagłada Żydów Sosnowca, s. 42.
94 A. Spiegelman, Maus, s. 111.
95 Por. M. Foucault, Inne przestrzenie, przeł. A. Rejniak-Majewska, „Teksty Drugie” 2005, nr 6, s. 117–125.
96 M. Głowiński, Wielkie zderzenie, „Teksty Drugie” 2002, nr 3, s. 206.
97 Tamże.
98 B. Chomątowska, Stacja Muranów, Wołowiec 2012; M. Świerczek, Dybuk, Bielsko-Biała 2012. Premiera sztuki Sylwii Chutnik Muranoo w reżyserii Lilach Dekel-Avneri odbyła się 12 maja 2012 r. w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Opowiadanie Muranoo, napisane na podstawie scenariusza do sztuki, pisarka włączyła do tomu W krainie czarów. Por. S. Chutnik, W krainie czarów, Kraków 2014, s. 177–213.
99 Pisze o tym w felietonie Pół strony; Noc żywych Żydów; ulica Szmalcowników Joanna Tokarska-Bakir: http://www.dwutygodnik.com/artykul/3511-pol-strony-noc-zywych-zydow-ulica-szmalcownikow.html [dostęp: 13 X 2014].
100 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie.
101 Por. N. Abraham, M. Torok, The Shell and the Kernel: Renewals of Psychoanalysis, pod red. i ze wstępem N.T. Randa, Chicago–London 1994.
102 B. Dąbrowski, Widmo i krypta. Proza gdańska w perspektywie postpamięci, w: Wojna i postpamięć, pod red. Z. Majchrowskiego, W. Owczarskiego, Gdańsk 2011, s. 433.
103 Z. Freud, Niesamowite, w: Pisma psychologiczne, przeł. R. Reszke, Warszawa 1997, s. 240.
104 B. Dąbrowski, Widmo i krypta, s. 434.
105 http://www.filmweb.pl/film/Kronika+op%C4%99tania-2012190315/discussion/Dybuk+m%C3%B3wi+po+polsku,2239798 [dostęp: 14 XI 2014].
106 http://gameplay.pl/news.asp?ID=71732 [dostęp: 14 XI 2014].
107 http://film.interia.pl/wiadomosci/film/news/kiedy-dybuk-przemawia-po-polsku,1849640,38 [dostęp: 14 XI 2014].
108 http://film.dziennik.pl/recenzje/artykuly/406475,kronika-opetania-recenzja.html [dostęp: 14 XI 2014].
109 http://film.onet.pl/recenzje/kronika-opetania-zjem-twoje-serce/dcm4z [dostęp: 14 XI 2014].
110 Źródło: http://akaidream.wordpress.com/2012/09/23/kronika-opetania-recenzja/ [dostęp: 13 X 2014].
111 Bardzo interesujące rozwinięcie tropu Zagłady w filmie Bornedala zaproponował Piotr Kletowski w recenzji umieszczonej w dziale „Filmowe pasaże” na blogu „Rzeczpospolitej”. Stwierdzeniu, jakoby „Kroniki opętania [były – M.T.] tekstem historycznospołecznym, mówiącym o traumie Holocaustu, wciąż nieprzetrawionego przez amerykańskie społeczeństwo”, towarzyszy w omówieniu Kletowskiego dwojaka argumentacja. Po pierwsze – choć to bardzo prywatny, acz trafny przykład – bloger przypomina postać sąsiadki swojej ciotki, Żydówki z Seattle, „która namiętnie oglądała horrory. Only these speak the truth (tylko one mówią prawdę) – mawiała. Jak się później okazało, jako dziewczynka przeżyła piekło Holokaustu w jednym z niemieckich obozów zagłady. Cenobici z Hellreisera Clive’a Barkera kojarzyli jej się z obozowymi SS-manami, a sceny tortur i zbrodni, jakie oglądała na ekranie swojego telewizora, były reminiscencjami autentycznych wydarzeń, jakich doświadczyła we wczesnym dzieciństwie”. Po drugie, powołując się na doświadczenia niemieckiego kina ekspresjonistycznego i jego klasyczne omówienie pióra Siegfrieda Kracauera, Od Caligariego do Hitlera, Kletowski stwierdza, że „wprawdzie niektórzy badacze europejskiego horroru (włoskich horrorów kanibalistycznych, hiszpańskich filmów o »żywej śmierci«, niemieckich undergroundowych dzieł o seryjnych mordercach) dostrzegali w filmach Umberto Lenziego, Ruggero Deodato, Amando de Ossorio, czy Jörga Buttgereita »trop zagłady«, próbę »odreagowania traumy« po »czasie pogardy«, lecz dopiero dziś, z filmem Kroniki opętania, można mówić o amerykańskiej glossie do tego tematu”. Por. http://blog.rp.pl/kletowski/2012/10/15/o-czym-spiewa-dybuk/ [dostęp: 14 XI 2014].
112 K. H. Bohrer, Absolutna teraźniejszość, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2003, s. 65.
113 Tamże.
114 Tamże. Dalej czytamy: „To, co niepokojące, w opowiadaniu Kafki Kolonia karna znika, gdy interpretacja odnosi je do realnego przypadku obozu koncentracyjnego”.
115 K. H. Bohrer, Absolutna teraźniejszość, s. 65.
116 Por. M. Głowiński, Wprowadzenie do: Stosowność i forma, s. 17–18. Por. także: L. Saltzman, Awangarda i kicz raz jeszcze. O etyce reprezentacji, przeł. K. Bojarska, w: Reprezentacje Holokaustu, s. 275–289.
117 R. Caillois, Od baśni do „science-fiction”, w: tegoż, Odpowiedzialność i styl. Eseje, przeł. J. Błoński, K. Dolatowska, A. Frybesowa i inni, Warszawa 1967, s. 33.
118 Tamże.
119 Tamże, s. 47–49.
120 Film Waszyńskiego jest filmową adaptacją sztuki Szlome Zajnwila Rapoporta (Szymona An-skiego) Dybuk, pisanej w latach 1915–1917, i do dzisiaj stanowi temat (czasem tylko poboczny) literatury popularnej. Rozmawiają o nim m.in. bohaterowie wydanej w 2011 r. powieści Marcina Szczygielskiego Poczet królowych polskich. Jedna z głównych postaci, żydowska aktorka Ina Marr, miała zagrać w Dybuku główną rolę kobiecą.
121 http://www.youtube.com/watch?v=4Wl3Hcu5tuI [dostęp: 14 XI 2014].
122 G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, Warszawa 2013, s. 511.
123 Na temat związków golema z żydowską mistyką i popkulturą por. V. Nelson, Sekretne życie lalek, przeł. A. Kowalcze-Pawlik, Kraków 2009, s. 58–59.
124 Pisze na ten temat A. Madeyska-Pawlikowska, Na pograniczu światów, wstęp do: [An-ski] Szlojme Zajnwil Rapoport, Na pograniczu dwóch światów. Dybuk, przeł. i adaptacja A. Hadari, Kraków 2007. Być może najbliżej etymologii słowa „dybuk” znalazł się dramat Piotra Rowickiego Przylgnięcie.
125 M. Pilis, Łąka umarłych, Warszawa 2010, s. 28–29.
126 Na taki trop czytania Weisera Dawidka wskazał Dąbrowski podczas konferencji Po(st)graniczne narracje miejskie, która odbyła się w dniach 16–18 października 2014 r. w Uniwersytecie Szczecińskim.
127 Por. J. Tokarska-Bakir, Pół strony; „Noc Żywych Żydów”; Ulica Szmalcowników.
128 M. Świerczek, Dybuk, Bielsko-Biała 2012, 4 s. okładki.
129 Tamże, s. 190–191.
130 Tamże, s. 8.
131 Tamże, s. 232.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017