3. Nadzorować i usprawniać
p. 33-51
Texte intégral
1Samuel Bentham umarł w ostatnim dniu maja 1831 r. Maria Sophia (1765– 1858) starannie zebrała wszystkie pozostawione przez męża notatki, listy oraz dzienniki z licznych wypraw badawczych i podróży. Przez wiele lat, już po jego śmierci, ukazywały się kolejne zredagowane przez nią tomy pism Samuela. Dopiero w 1862 r. wydana została jego biografia zatytułowana The life of Brigadier-General Sir Samuel Bentham. W wyniku pracy Marii Sophii czytelnik otrzymał do rąk niezwykle złożony dokument, w którym głos prowadzącej narrację wdowy splata się z wypowiedziami męża do tego stopnia, że niekiedy trudno je od siebie odróżnić i określić, kto tak naprawdę teraz przemawia1. Chociaż Maria Sophia wspólnie z wydawcą konsekwentnie określają opublikowaną książkę mianem wspomnień (the memoirs), to jednak współczesny czytelnik może być nieco zaskoczony treścią, która zdaje się w niedużym stopniu odpowiadać specyfice tego gatunku literatury biograficznej. Na podstawie samego tytułu można się spodziewać osobistych wyznań silnie zabarwionych emocjami oraz wypowiedzi, których autorzy nie kryją się ze swoim subiektywnym punktem widzenia. Tymczasem, ku zaskoczeniu czytelnika, Maria Sophia prowadzi narrację w sposób niezwykle zdystansowany, chłodny i rzeczowy, jakby pisała o kimś zupełnie jej obcym. Swoje tezy, niczym wytrawny historyk, popiera sumiennie zgromadzonymi danymi z przeanalizowanych przez siebie tekstów źródłowych, takich jak prywatna korespondencja czy rozliczne księgi rachunkowe. Gdyby nie krótkie wprowadzenie, czytelnik nie odgadłby zapewne, że osobę prowadzącą narrację łączyło kiedykolwiek z głównym bohaterem tekstu jakiekolwiek głębsze uczucie. Ale Samuel zapewne życzyłby sobie od swojej żony dokładnie takiej opowieści. Wiara w naukę, siłę rozumu i obiektywizm były pasjami, które oboje podzielali i które sprawiły też, że ich drogi życiowe się połączyły. Maria Sophia konsekwentnie usunęła się jednak w cień do tego stopnia, że w tekście mówi o sobie w trzeciej osobie i określa się nad wyraz skromnie jako „osoba z jego rodziny” (ms 137). Jedynie na podstawie rozrzuconych w tekście fragmentów czytelnik może się domyślić, że brała ona czynny udział w wielu opisywanych przez siebie przedsięwzięciach, za które wszystkie zasługi i wyrazy uznania otrzymał Samuel. Przywołując własne zapiski z czwartego marca 1798 r., wspomina, jak przygotowując dokumenty dotyczące nowego systemu zarządzania królewskimi stoczniami, pracowali wspólnie od siódmej rano do dziesiątej w nocy z jedną godziną na odpoczynek (ms 137). Bardzo precyzyjny i techniczny opis świadczy równocześnie o niewątpliwych kompetencjach autorki z zakresu konstrukcji okrętów oraz inżynierii morskiej, a także lądowej.
2W kilku miejscach wspomnień czytelnik może jednak, niejako wbrew ideałom przyświecającym Marii Sophii, wyczuć emocje towarzyszące autorce podczas pracy nad tekstem. Uczucie żalu i rozgoryczenia przebija szczególnie z fragmentów poświęconych projektowi Panoptykonu. Maria Sophia podkreśla, że dziś nikt już nie pamięta o tym, że to właśnie Samuel Bentham był wynalazcą (inventor) tego niezwykłego i genialnego budynku. Tymczasem cały splendor przypadł zupełnie niezasłużenie jego starszemu bratu. Nawet Encyclopaedia Brittanica, skarży się Maria Sophia, przypisuje błędnie autorstwo tego projektu Jeremy’emu Benthamowi, a nie jej nieodżałowanemu małżonkowi (ms 83–84). Dlatego nie wystarczy powrócić do uważnej lektury listów o Panoptykonie. Trzeba także przypomnieć postać Samuela i kontekst, w jakim narodził się plan Domu Dozoru (Inspection House), który następnie został przekształcony przez jego starszego brata w projekt więzienia doskonałego. Tymczasem ideały, jakimi kierował się Samuel, oraz jego wizja świata i poczucie osobistej misji, wszystko to pomoże nam w lepszym zrozumieniu specyfiki panoptycznego modelu sprawowania władzy. W jego biografii jak w soczewce widać wyraźnie konstytuowanie się powiązań pomiędzy władzą a nowym rodzajem wiedzy o charakterze technicznym. Stopniowo rodzi się autorytet i etos nowego bohatera nowoczesności – inżyniera (engineer). Uważna analiza biografii młodszego z braci Benthamów może rzucić nowe światło na genezę, dynamikę sił pracujących we wnętrzu nowych, zamkniętych instytucji nowoczesnego i oświeconego społeczeństwa.
Wielki nieporządek
3Krzyczew, położony nad rzeką Soż, to jedno z tych niewielkich miasteczek zagubionych gdzieś w Europie Wschodniej. Jedynym śladem obecności Wielkiej Historii jest stojący wciąż na głównym placu pomnik Włodzimierza Lenina. Krzyczew znajduje się bowiem obecnie na terytorium Białorusi i jest stolicą obwodu krzyczewskiego. Zgodnie z legendą mieszkańcy tych okolic mieli się nawrócić na chrześcijaństwo pod wpływem boskiego krzyku, będącego wyrazem gniewu i oburzenia spowodowanego przez pogan składających swoim bożkom całopalne ofiary. To właśnie tutaj, pod koniec xviii wieku, kiedy miasteczko w wyniku i rozbioru Polski przeszło pod panowanie rosyjskie, bracia Benthamowie toczyli dyskusje nad projektem Panoptykonu. Okoliczności, jakie towarzyszyły ich przyjazdowi, są równie istotne, co treść tych licznych debat i wspólnych narad.
4Pierwszy w Krzyczewie pojawił się młodszy z braci. Samuel, już jako młody chłopak, przez siedem lat uczył się pracy przy budowie okrętów wojennych w Królewskiej Stoczni w Woolwich. Po zakończeniu edukacji znalazł zatrudnienie w dokach w Portsmouth. Nie spędził tam jednak zbyt dużo czasu. Był człowiekiem ciekawym świata i stale głodnym wiedzy. W pewnym momencie nabrał jednak poczucia, że zbyt szybko się ustatkował i tym samym popadł w intelektualną stagnację. Chciał dalej się rozwijać, pogłębiać swoją wiedzę, zdobywać nowe umiejętności i wymieniać doświadczeniami z innymi inżynierami. Postanowił więc, korzystając ze wsparcia finansowego bogatego ojca, kontynuować edukację z zakresu hydrotechniki i budowy statków. W tym celu udał się w długą podróż po kontynencie, aby w kolejnych portach i stoczniach Europy szukać inspiracji, nowych rozwiązań technicznych i wynalazków, które można by wykorzystać i zastosować po powrocie do Wielkiej Brytanii. Z tych powodów szczególnie dużo czasu spędził w Amsterdamie i Rotterdamie, aby dotrzeć ostatecznie do Petersburga w marcu 1780 r.2. Szybko otrzymał wiele intratnych propozycji zatrudnienia. James Harris, brytyjski ambasador, który dążył do zacieśnienia współpracy z Rosją, nie miał nic przeciwko temu, żeby młodszy z braci Benthamów wstąpił na służbę u Katarzyny ii. Samuel był jednak nieco zakłopotany tak dużym zainteresowaniem swoją osobą. Nieoczekiwanie znalazł się bowiem w dość niezręcznej sytuacji. Nie miał ochoty przyjmować oferty ze strony rosyjskich władz, gdyż wciąż obawiał się intelektualnej stagnacji. Petersburg był dla niego dopiero początkiem kolejnego etapu podróży. Pragnął dalej zwiedzać świat, a przed nim rozciągało się właśnie olbrzymie Imperium Rosyjskie, na którego krańcach rozpoczynał się obcy i egzotyczny Daleki Wschód. Tym bardziej pociągający, gdyż Samuel zainteresowany był szczególnie rozwiązaniami technicznymi stosowanymi przez chińskich konstruktorów statków. Dlatego wiele sobie obiecywał po wyprawie na pogranicze rosyjsko-chińskie. Znalazł jednak dyplomatyczne wyjście z tej dość trudnej sytuacji. Aby nie urazić swoją odmową przedstawicieli rosyjskiej arystokracji, zaproponował, że poprowadzi misję naukową na Syberię. W ten niezwykle zręczny sposób nie tylko uniknął afrontu, ale także zdobył równocześnie dodatkowe fundusze na dalszą podróż3.
5Po powrocie do Petersburga wdał się w burzliwy romans z córką księżnej Dashkoff, której pomagał tłumaczyć na język angielski napisane przez Katarzynę ii eseje o historii Rosji (ms 72). Przyszłe małżeństwo zostało już nawet zaaprobowane przez rosyjską arystokrację, która planowała w ten sposób związać młodego i zdolnego gościa z zagranicy z Rosją. Samuel uznał jednak, że ten związek nie ma przed sobą przyszłości. Ponownie, tym razem za sprawą namiętności serca, znalazł się w dość kłopotliwej i delikatnej sytuacji. Także tym razem udało mu się jednak znaleźć sposób, żeby taktownie z niej wybrnąć. W styczniu 1784 r. przyjął, odrzuconą uprzednio, propozycję pracy dla księcia Grigorija Potiomkina (ms 73)4. Tym samym zakończył się w jego życiu etap swobodnego podróżowania i poszukiwań zapału twórczego, a on sam ostatecznie znalazł się w Krzyczewie. Dwa lata później do Samuela miał dołączyć jego starszy brat.
6Decyzja Jeremy’ego Benthama jest dość zaskakująca, ponieważ znana jest powszechnie jego silna niechęć do dalekich podróży. Pokonywanie dużych odległości było dla niego szczególnie męczące, a na dodatek miał przemożne poczucie straty cennego czasu, który mógłby wykorzystać na pracę nad swoimi tekstami. Pod tym względem blisko mu było do innego wielkiego umysłu oświecenia, czyli Immanuela Kanta. W 1785 r. Jeremy udał się jednak w długą podróż przez całą Europę, której trasa powrotna wiodła także przez Polskę, żeby po kilkuletnim okresie rozłąki znów spotkać się z Samuelem. Obu braci, ze względu na dramatyczne wydarzenia z dzieciństwa, łączyła szczególnie silna relacja. Jeremy urodził się w 1748 r., a Samuel dziewięć lat później. Z siedmiorga rodzeństwa okres dzieciństwa przeżyli tylko oni dwaj. Na dodatek, kiedy Samuel miał dwa lata, zmarła również ich matka.
7Zapewne nie tylko bliska relacja z bratem skłoniła Benthama do odbycia długiej i trudnej podróży do dalekiej Rosji. Kilka lat wcześniej podobną trasę pokonał inny, równie wybitny przedstawiciel oświecenia, Denis Diderot. Wiele wskazuje na to, że zarówno francuskiego intelektualistę, jak i Benthama skłoniła do dalekiej wyprawy możliwość spotkania z Katarzyną Wielką, po którym bardzo wiele sobie obiecywali. Widzieli w niej oświeconą władczynię szczególnie przychylną filozofom, która wysłucha głosu rozumu i pozwoli im wcielić w życie ich śmiałe i nowatorskie projekty. Jeremy, w przeciwieństwie do swojego młodszego brata, przybył do Rosji nie po to, aby zdobywać wiedzę i doświadczenie, tylko żeby nauczać innych. Podobnie jak Diderota, miało go spotkać w tej kwestii jedynie gorzkie i bolesne rozczarowanie. Do spotkania z carycą Katarzyną, mimo licznych dyplomatycznych zabiegów, nigdy nie doszło. Starszemu z braci pozostało zatem opuścić Petersburg i podążyć śladami Samuela, aby zaszyć się na mroźnej prowincji.
8Potiomkin mianował Samuela nowym zarządcą Krzyczewa i okolicznych dóbr. Młodszy z braci Benthamów miał bardzo ambitne plany, związane szczególnie z rozwojem przemysłu i rolnictwa. Potiomkinowi zależało także na tym, aby ktoś z dużym doświadczeniem z zakresu szkutnictwa doglądał wstępnej obróbki drewna, które później miało być wykorzystane do budowy okrętów wojennych. W ten sposób Samuel miał się przyczynić do rozwoju potęgi nowej Floty Czarnomorskiej. Sytuacja, w której się znalazł, była nader korzystna. Obdarzony przez Potiomkina wyraźnie dużym zaufaniem, zarządzał jego prywatną własnością. Jako bezpośredni zastępca księcia otrzymał w zasadzie nieograniczoną władzę, o czym pisał z nieskrywaną dumą i radością do swojego ojca (ms 76). Los mu wyraźnie sprzyjał. Dostał nie tylko odpowiednie środki finansowe, ale także pozwolenie od swojego pracodawcy na szybkie wdrażanie nowych rozwiązań technicznych i śmiałe eksperymentowanie5.
9Nie wszystko jednak układało się po jego myśli. Po przybyciu do Krzyczewa szybko przekonał się, że czekające go zadanie będzie znacznie trudniejsze, niż to początkowo przewidywał. Problem stanowiło przede wszystkim zaplecze techniczne i tzw. zasoby ludzkie. W jednym z listów do ojca sytuację, którą zastał w Krzyczewie, wyraźnie poirytowany określił jako „wielki nieporządek” (ms 78). Przyczyn tej frustracji można wskazać kilka. Przede wszystkim, mimo hojnego wynagrodzenia, Samuel miał olbrzymie problemy ze znalezieniem wykwalifikowanych rzemieślników. Po długich poszukiwaniach ostatecznie udało mu się zatrudnić jedynie kilku lokalnych stolarzy, jednego zegarmistrza, a szczególnie cennym nabytkiem okazał się duński odlewnik. Na stanowisko swojego zastępcy musiał mianować okolicznego nauczyciela matematyki, którego dodatkową kwalifikacją było to, że w odróżnieniu od pozostałych współpracowników raz w życiu widział statek. Tak oto rozpoczynała się historia Floty Czarnomorskiej. Maria Sophia podkreśla z dumą, że nawet w tak niesprzyjających okolicznościach jej mężowi udało się zbudować kadłub sześćdziesięciodziałowej fregaty (ms 77). Cena tego niewątpliwego sukcesu okazała się jednak bardzo wysoka. Samuel był wyczerpany psychicznie i fizycznie. Musiał nie tylko pełnić obowiązki zarządcy Krzyczewa i okolicznych posiadłości Potiomkina, ale także w zasadzie na każdym kroku pomagać swoim podopiecznym w nieskomplikowanych pracach stolarskich i szkutniczych. Nie widząc innego wyjścia, podjął decyzję, żeby z pomocą starszego brata ściągnąć do Rosji doświadczonych rzemieślników z Anglii. Po roku poszukiwań Jeremy wraz z nowymi pracownikami Samuela dotarli do Krzyczewa. Młodszy z braci Benthamów wiązał z ich przybyciem duże nadzieje. Liczył na współpracę z rzemieślnikami, którym nie będzie musiał już tłumaczyć podstaw ich zawodu i łamać sobie przy tym języka. Czekało go jednak kolejne rozczarowanie. Angielscy rzemieślnicy, zamiast okazać się skutecznym rozwiązaniem problemów Samuela, przysporzyli mu tylko kolejnych kłopotów. Bez umiaru pili alkohol, okradali swojego pracodawcę, a część z nich nie posiadała nawet wymaganych kwalifikacji i tylko pozorowała pracę, żeby wyłudzić wysokie wynagrodzenie. Sytuację komplikował fakt, iż Krzyczew, zamieszkany przez Rosjan, Polaków, Żydów i Kozaków, jawił się Anglikom jako wschodnioeuropejska wieża Babel. Sprowadzeni przez Samuela rzemieślnicy narzekali, że muszą uczyć się zbyt wielu obcych języków, aby móc komunikować się ze swoimi współpracownikami (na co wyraźnie nie mieli najmniejszej ochoty). Jedynie miejscowi Żydzi rozumieli pojedyncze słowa w języku niemieckim bądź francuskim. Harmonijnej współpracy nie sprzyjały także napięcia etniczne pomiędzy Polakami a Rosjanami. Kolejnym źródłem kłopotów były konflikty na tle religijnym. Krzyczew zamieszkany był bowiem przez wyznawców katolicyzmu, prawosławia i judaizmu. Rzemieślnikom sprowadzonym przez starszego z braci było niezwykle trudno odnaleźć się w tej nowej i bardzo egzotycznej dla nich rzeczywistości, której niuansów zupełnie nie rozumieli. Sytuacja zaczęła Samuela wyraźnie przerastać. Nadszedł czas, żeby przedsięwziąć radykalne działania.
Wola usprawniania
10Działania Samuela przenika nieustające i bezkompromisowe pragnienie udoskonalania i poprawiania rzeczywistości. Dzięki wiedzy i rozumowi jednostka nabywa kompetencje pozwalające jej usprawnić funkcjonujące od wieków rozwiązania, które legitymizowane są siłą tradycji. Nie ma mechanizmu, czy też narzędzia, które nie mogłoby działać precyzyjniej, wydajniej lub skuteczniej. W przypadku Samuela można mówić o wyłaniającej się w dobie oświecenia specyficznej inteligencji techniczno-naukowej6, którą cechuje bezgraniczna wiara w nieograniczoną moc nauki oraz dążenie do jej praktycznego zastosowania. Z nadzieją spoglądał w przyszłość, gdyż postęp wydawał mu się nieunikniony, a każdy nowy wynalazek w sposób bezdyskusyjny miał się przyczyniać do poprawy sytuacji ludzi. To przekonanie jest nieustającym źródłem energii do podejmowania kolejnych wyzwań. Samuela przepełniała niegasnąca wola usprawniania (will to improve)7. Oświeceniowy inżynier i zarazem wynalazca marzył o tym, żeby niczym demiurg móc zaprojektować świat człowieka zupełnie od nowa. Skazany był jednak na zmagania z zastaną rzeczywistością. Czekała go żmudna praca jej stopniowego modyfikowania i poprawiania każdego najmniejszego mankamentu.
11Maria Sophia wymienia niezliczoną liczbę innowacji i wynalazków dokonanych przez Samuela. Młodszy z braci Benthamów nie zwykł tak po prostu omijać zręcznymi manewrami przeszkód, jakie napotykał w trakcie swojego życia. Podczas podróży przez Syberię, jawiącą mu się jako dzika i nieucywilizowana, zaprojektował karocę-amfibię, która umożliwiła członkom jego wyprawy naukowej szybkie i sprawne pokonywanie licznych i rozległych rzek (ms 28)8. Dla położonych w pobliżu Permu kopalni soli opracował nowy system pomp wodnych (ms 36). Interesował się także rolnictwem. Przed inżynierem wynalazcą cały świat stał otworem. Podczas pobytu w Krzyczewie eksperymentował z uprawą ziemniaków. Nawet we Francji, gdzie udał się na zasłużoną emeryturę, w ramach odpoczynku zajął się opracowaniem nowego systemu irygacji.
12Wykwalifikowany rzemieślnik posługiwał się dotychczas opanowanym do perfekcji i zgodnym z tradycją zestawem czynności i działań. Żył w zamkniętym przez tradycję świecie, który podtrzymywał, kształcąc kolejnych uczniów. Tymczasem Samuel postrzegał siebie jako człowieka wiedzy i postępu, a zatem podstawę dla jego działań stanowiły m.in. abstrakcyjne prawa fizyki i chemii. Chciał poznać i zrozumieć świat fizyczny, aby móc następnie go przekształcić i ostatecznie nad nim zapanować. W tym celu niestrudzenie przeprowadzał rozliczne eksperymenty, a kolejne problemy i trudności jedynie rozpalały jego wyobraźnię. Nie mógł zaznać spokoju, gdyż nauka i technika, zgodnie z przypisywaną im logiką liniowego postępu, stale i nieuchronnie się rozwijały. Pojawiają się szybsze i bardziej wydajne maszyny i wynalazki, które umożliwiają konstruowanie jeszcze bardziej zaawansowanych urządzeń. Nowoczesność zaczyna przyśpieszać, dlatego inżynier powinien zachować uważną postawę wobec świata.
13Z tego powodu, kiedy próba sprowadzenia do Rosji wykwalifikowanych rzemieślników z Wysp Brytyjskich nie przebiegła do końca po jego myśli, Samuel nie poddał się, tylko przystąpił do pracy z jeszcze większym zapałem. Rezultatem tych działań stał się Dom Dozoru, a więc budynek stanowiący pierwowzór Panoptykonu, który zgodnie z przedstawioną przez Marię Sophię wersją zaprojektował właśnie jej małżonek (ms 99)9. W jaki sposób ten bardzo radykalny projekt architektoniczny miał pomóc Samuelowi w rozwiązaniu problemów, z jakimi przyszło mu się zmagać? Stosując bezwzględną zasadę separacji rzemieślników, zapewne zamierzał przerwać komunikacyjny chaos, wynikający z wieloetnicznego charakteru populacji miasta. Od tej pory stolarze mieli pracować w całkowitej ciszy i w pełnym skupieniu. Żadnego knucia intryg za plecami zarządcy. Każdy, nawet najmniejszy gest widać jak na dłoni. Nadzorca mógł teraz skupić się na monitorowaniu działań podległych mu pracowników. W ten sposób łatwiej byłoby mu wychwycić popełniane przez niedoświadczonych rzemieślników błędy i następnie skutecznie je korygować. Nierzetelny pracownik, nadużywający alkoholu, nie miałby dłużej możliwości ukrycia się przed spojrzeniem przełożonego. Samuel mógł natychmiast pouczyć lub skarcić leniwego i pozorującego pracę rzemieślnika. Inżynier nie potrzebował też w zasadzie żadnych superintendentów. Znajdujący się w ośrodku władzy mógłby wszystkiego doglądać samodzielnie (ms 83)10. Każdy, nawet najdrobniejszy element projektu miał bowiem znaleźć się pod jego całkowitą kontrolą. Panoptykon stał się dla Samuela nie tylko narzędziem modernizacji, ale przede wszystkim doskonałym rozwiązaniem problemów, jakich przysparzali mu niedoświadczeni i nieposłuszni pracownicy.
14Czas opuścić Krzyczew i spojrzeć na projekt Samuela z nieco szerszej perspektywy. Dom Dozoru nie jest bowiem wyłącznie odpowiedzią na trudności, jakie wynikały ze specyfiki świata Europy Wschodniej oddalonego tysiące kilometrów od Londynu. Ambitny inżynier, który marzył o rozwoju nauki, cywilizacyjnym postępie i modernizacji społecznej, musiał stawić czoła wielu przeszkodom i utrudnieniom także podczas pracy na Wyspach Brytyjskich. W zasadzie zmagał się z oporem wobec swoich śmiałych przedsięwzięć przez całe dorosłe życie. Przede wszystkim miał poczucie, że nigdy nie można w pełni zaufać własnym pracownikom – na każdym etapie realizacji projektu musiał ich stale doglądać. Innowacyjny charakter jego pomysłów zmuszał robotników do porzucenia starych, nieefektywnych schematów i przyzwyczajeń, sankcjonowanych dotychczas przez tradycję i autorytet mistrza-nauczyciela. Inżynierowi stale więc towarzyszyła obawa o to, czy podlegli mu rzemieślnicy będą pracować zgodnie z jego wskazówkami. Nie raz przekonał się, że nie podzielali jego entuzjazmu i wiary w siłę praktycznego rozumu. Zamknięci w światach, które zastali i przejęli po swoich mistrzach, nie ufali postępowi, który – przekształcając stopniowo otaczający go świat – miał pozwolić człowiekowi zapanować nad naturą. Rzemieślnicy byli mistrzami konkretu11, tymczasem umysł inżyniera wykraczał daleko poza znajdujące się pod jego ręką elementy. Samuel myślał projektem i dlatego nie ograniczały go narzędzia, które odziedziczył po swoich nauczycielach. Tak oto rodziła i rozwijała się w nim prawdziwa obsesja na punkcie najmniejszego nawet detalu. Ciężar odpowiedzialności za powodzenie projektu spoczywał wyłącznie na jego barkach, dlatego musiał osobiście dopilnować wszystkiego w najdrobniejszych szczegółach. Nie można było niczego przeoczyć, więc należało stale bacznie patrzeć rzemieślnikom na ręce. Maria Sophia opisuje, jak rosyjscy stolarze z dużymi wątpliwościami i oporami pracowali nad zaprojektowaną przez Samuela karetą-amfibią. Konstrukcja jawiła im się jako wyjątkowo dziwaczna i stanowiła wyzwanie dla ich warsztatu. Nie wierzyli w powodzenie całego przedsięwzięcia, a niektórzy mieli go nawet za szaleńca, który utonie przy pierwszej próbie przekroczenia rzeki za pomocą swojego diabelskiego wynalazku. Samuel, wyraźnie niezadowolony z tempa i rezultatów ich pracy, zaczął snuć marzenia, w których opornych i nieufnych ludzi zastępowałyby nowoczesne i automatyczne maszyny. Frustracja dodawała mu tylko energii twórczej do działania. Sporządził już nawet pierwsze szkice takiego w pełni zautomatyzowanego warsztatu pracy (ms 29). Po wielu perypetiach udało się ostatecznie zrealizować projekt karocy-amfibii. Za każdym razem, kiedy za jej pomocą przekraczali rzekę, woźnica oddychał z wyraźną ulgą i głośno dziękował Bogu, co szczególnie irytowało Samuela (ms 92–93). Na każdym kroku spotykał się nie tylko z dowodami ignorancji, ale przede wszystkim braku wiary w jego siły ze strony zwykłych ludzi, którzy nie ufali jego śmiałym wynalazkom i nie rozumieli przedstawianych im drobiazgowych wyliczeń oraz precyzyjnych szkiców.
15Samuel musiał przezwyciężyć jeszcze opór innego rodzaju. Wszędzie na swojej drodze napotykał nie tylko sceptyków, niedowiarków oraz ignorantów. Jego odważne projekty krytykowano także z innych pozycji. Przez cały okres pracy w Królewskiej Stoczni musiał odpierać zarzuty o niegospodarność i odpowiadać na krytyczne raporty kolejnych komisji kontrolujących jego przedsięwzięcia (ms 141). Postrzegał je jako działania inspirowane przez osobistych wrogów i przeciwników, ponieważ jego inicjatywy naruszały tradycyjne relacje władzy i odsłaniały brak kompetencji jednostek zajmujących wysokie stanowiska. Dlatego też często we własnym mniemaniu stawał się ofiarą rozlicznych intryg. Musiał zatem nie tylko dyscyplinować swoich pracowników, ale także stawić czoła zagrożeniu pochodzącemu niejako od góry, czyli wrogom, których opór wynikał z zawiści, osobistych animozji i pragnienia władzy. Jeżeli prości rzemieślnicy byli dla niego zwykłymi ignorantami, to kolejni przeciwnicy inżyniera sprawnie posługiwali się uniwersalnym językiem racjonalności. Jednak ze względu na ich złą wiarę przemówić mogła do nich jedynie władza. Lektura biografii odsłania zatem przed nami dwa zasadnicze źródła oporu wobec jego działań. Pierwszy sprzeciw jest wynikiem inercji i siły tradycji, a drugi przejawem walki i knowań równorzędnych przeciwników. W ten oto sposób splata się ze sobą pragnienie całkowitej kontroli nad najmniejszymi drobiazgami z marzeniem Samuela o pełni władzy, która dawałaby mu nieograniczone możliwości i czyniła wolnym od intryg oponentów i mącicieli. Jego biografia pełna jest znaczących sukcesów, ale składa się także z nieustannej walki, udręki i rozczarowań. Życie młodszego z braci Benthamów stało się heroiczną opowieścią o człowieku oświecenia zmagającym się ze światem, który go nie rozumie i jest mu wrogi. Jeżeli Samuel poniósł jakieś porażki, to ich przyczynami nie były popełnione przez niego błędy. Wynikały one bezspornie przede wszystkim z oporu niechętnych mu, a nierzadko niezwykle wpływowych wrogów. „Nadzorować i usprawniać”, tak mogłaby być zatytułowana jego biografia.
Wielka inspekcja
16Rozwiązania architektoniczne zostały wykorzystane przez braci Benthamów do ustabilizowania pożądanej relacji pomiędzy bystrym i odważnym inżynierem a jego podopiecznymi, czyli niewykwalifikowanymi pracownikami i rzemieślnikami. Kto jednak mógłby zagwarantować mu uprzywilejowaną pozycję, która umożliwiłaby realizację jego śmiałych projektów? Jeżeli przyjrzeć się biografii Samuela, odpowiedź na to pytanie nasuwa się sama. Jedynie suwerenny władca mógł zabezpieczyć jego interesy i nadać mu szczególne przywileje, które chroniłyby go przed intrygami wpływowych wrogów. Jednak ta postać nie pojawia się ani w pismach Benthama, ani w analizie Foucaulta. Jest bowiem symbolem dawnego społeczeństwa, w którym spektakl miał przede wszystkim symbolicznie manifestować władzę suwerena. Jak obecność monarchy wpływa na dynamikę sił w panoptycznym modelu sprawowania władzy? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy powrócić do Krzyczewa.
17Dlaczego suwerenny władca miałby obdarzyć inżyniera takim zaufaniem i przywilejami? Czyż nie był on człowiekiem oświecenia, który śmiało kontestując tradycję, konsekwentnie dążył do radykalnej zmiany status quo? Czyż inżynier, a więc wróg mitów i przesądów, nie stanowił zagrożenia dla sprawujących władzę, którzy podejrzliwie spoglądali na filozofów i nie podzielali ich entuzjazmu wobec rozumu i wiedzy? Na taki gest mógł się zdobyć władca, który był pewny swojej pozycji i nie obawiał się ludzi postępu, a nawet mienił się ich przyjacielem. Monarcha, który potrafił nie tylko przewidzieć nadchodzące zmiany, ale także wykorzystać je tak, aby ostatecznie umocnić swoją pozycję. Władca oświecony, a więc nowy król filozof, którego specjalnymi względami cieszył się inżynier, był gwarantem jego szczególnej pozycji. W ten sposób zawiązał się szczęśliwy sojusz pomiędzy władzą a techniką. Przypadek Nowej Rosji można w tym zakresie uznać za modelowy.
18Koniec xviii wieku to okres terytorialnej ekspansji imperium carycy Katarzyny. W 1772 r. Rosja wspólnie z Austrią i Królestwem Prus dokonała i rozbioru Polski. Niespełna dziesięć lat później Katarzyna przeprowadziła aneksję terytorium Chanatu Krymskiego. Niemalże absolutną władzę nad Nową Rosją otrzymał Grigorij Potiomkin, w nagrodę za skutecznie zrealizowany plan oderwania Półwyspu Krymskiego od Turcji. Książę Taurydzki miał za zadanie przede wszystkim zorganizować sprawną akcję kolonizacji nowych terytoriów. W związku z tym trzeba było poprawić stan dróg, ożywić handel i zadbać o rozwój istniejących już miast. Potiomkin przystąpił również do budowy nowych twierdz i licznych fortyfikacji. Na Wybrzeżu Morza Czarnego planował utworzenie wielu portów dla powstającej właśnie Floty Czarnomorskiej, która miała stanowić odpowiednik dla Floty Bałtyckiej utworzonej przez Piotra i. Dla księcia Taurydzkiego jak i carycy Katarzyny Nowa Rosja stała się śmiałym eksperymentem z zakresu modernizacji. Do realizacji swoich niezwykle ambitnych celów potrzebowali tylko osób właśnie takich jak Samuel. Pozostaje zawsze wątpliwość, dlaczego człowiek oświecenia miałby się zgodzić na tak daleko idącą współpracę z władzą? Samuel miał przecież świadomość, że jego wiedza i doświadczenie stawały się w ten sposób narzędziem w rękach monarchii. Dlatego potrzebna była narracja, która legitymizując nową relację, gwarantowała mu wewnętrzny spokój ducha. Dlatego inżynier żyje odtąd w przekonaniu, że wspólnie z monarchą, który jest przecież „pierwszym sługą ludu”, modernizując kraj, działają razem na korzyść całego społeczeństwa.
19Po kilku latach Potiomkin postanowił zorganizować Wielką Inspekcję, czyli podróż carycy Katarzyny ii przez nowo przyłączone ziemie, które powierzono jego pieczy. W ten sposób, przedstawiając rezultaty swojej ciężkiej pracy, chciał zademonstrować skuteczność polityki modernizacji, odeprzeć zarzuty licznych krytyków oraz sceptyków i przekonać ostatecznie Katarzynę do swojej wizji rozwoju Rosji. Nie była to pierwsza taka inspekcja. Podobną podróż w dół Wołgi Katarzyna odbyła w 1767 r. Przygotowania do tego wydarzenia trwały trzy lata12. Wielka Inspekcja rozpoczęła się wiosną 1787 r. i trwała sześć miesięcy, a jednym z jej rozlicznych celów była ocena śmiałych działań młodego Samuela.
20Chociaż władza nie ingerowała w relacje pomiędzy inżynierem a jego podwładnymi, to on jest tym, który je konstytuuje i następnie bacznie przygląda się efektom całego eksperymentu. Dzieje się tak, ponieważ oświeceni monarchowie ze szczególną nadzieją spoglądają w stronę techniki. Tak oto nadzorujący staje się obiektem stałej inspekcji ze strony suwerennej władzy. Jest to cena, którą inżynier gotów był z radością zapłacić. Nic nie mogło ucieszyć go bardziej niż wyrazy uznania ze strony swojego mocodawcy, dlatego nawet sam nieraz zabiegał o jego łaskawe spojrzenie.
21Katarzyna, ze względu na wiosenne roztopy oraz wyboiste drogi, miała odbyć znaczną część swojej podróży rzeką13. Dla Samuela była to wspaniała wiadomość. Zaprojektowanie oraz budowę flotylli dwunastu galer i trzynastu jachtów żaglowo-wiosłowych, którymi caryca oraz jej dwór wraz z zaproszonymi gośćmi mieli podróżować w dół Dniepru do Chersonia, Potiomkin zlecił właśnie młodemu inżynierowi. Dla ambitnego i energicznego Samuela było to zapewne kolejne nobilitujące i równocześnie inspirujące do ciężkiej pracy wyzwanie. Projektując galery dla Katarzyny, musiał bowiem zmierzyć się ze szczególnymi problemami. Dniepr to rzeka o szerokim, ale niekiedy dość krętym korycie z licznymi zakolami i meandrami. Słaby nurt dodatkowo utrudnia żeglugę, gdyż sprzyja akumulacji niesionego przez wodę materiału i powstawaniu zdradliwych płycizn. Samuel, projektując kadłub i rozważając rozplanowanie przestrzenne, musiał uwzględnić także szczególne oczekiwania swojego mocodawcy. Galera, którą budował dla carycy Katarzyny, miała nie tylko zapewniać komfort pasażerom, ale równocześnie olśniewać i zachwycać, a przede wszystkim onieśmielać swoją wspaniałością, przepychem i luksusem zarówno zaproszonych z zagranicy gości, jak i okolicznych poddanych. Dlatego też Potiomkin nie szczędził nakładów finansowych, a Samuel, ku swej radości, nie musiał w żaden sposób ograniczać wyobraźni i pomysłów.
22Władca gwarantował środki i możliwości, a w zamian oczekiwał od inżyniera działań zgodnych z jego wskazówkami i wymaganiami. To one, a nie warunki finansowe czy instytucjonalne, stały się ramami określającymi obszar działań Samuela. Tymczasem rozum i wiedza znalazły się na usługach władzy. W takich okolicznościach powstają ekscentryczne dzieła i wynalazki. Nowe ekscesy rozumu szybko przestały mieć cokolwiek wspólnego z dobrem społeczeństwa.
23W efekcie pracy Samuela powstała barka, którą Jeremy nazywał the vermicular, co można przetłumaczyć jako ‘gąsienica’ lub galera ‘robaczkowata’. Młodszy z braci Benthamów, świadomie lub nie, wykorzystał rozwiązanie funkcjonujące w przyrodzie. Galera zbudowana została z sześciu oddzielnych połączonych ze sobą pomostami segmentów. Całość podczas żeglugi mogła skręcać się na boki, przypominając pod tym względem pełzającego robaka. Nie było to jedyne śmiałe rozwiązanie zastosowane przez Samuela. Długą na 77 metrów galerę, oficjalnie nazwaną Dnieprem, napędzało 120 żeglarzy siedzących w dwóch rzędach, którymi on sam kierował za pomocą tuby. Zaprojektowana przez niego jadalnia mogła pomieścić 70 osób14. Zadbał także o wygodę pasażerów i oprócz luksusowych sypialni, salonów koncertowych i bibliotek wyposażył galery nawet w toalety z bieżącą wodą15. Widok mógł być rzeczywiście imponujący, bo kiedy książę Charles de Ligne zobaczył skonstruowane przez Samuela statki i jachty, nazwał je „flotą Kleopatry”16.
24Obecność monarchy, oprócz poddania inżyniera stałej kontroli oraz inspirowania do działań o ekstrawaganckim charakterze, ma jeszcze jedną ważną konsekwencję. Foucault przeciwstawia projekt architektoniczny Panoptykonu przedoświeceniowemu modelowi sprawowania władzy, który miał się opierać przede wszystkim na umiejętności organizowania i wystawiania sugestywnych spektakli i ceremonii. Należy jednak zwrócić uwagę, że przecież Wielka Inspekcja także była przedsięwzięciem o wysoce teatralnym charakterze. Przypominała pod wieloma względami opisywane przez Clifforda Geertza ceremonie dworskie oraz objazdy władców17. Katarzyna była widzem inspektorem, przed którego oczami rozgrywał się spektakl modernizacji. Potiomkin dołożył wszelkich starań, żeby zobaczyła kraj taki, jakim chciała go widzieć, oraz taki, jakim wkrótce mógłby się stać. Dlatego też w ramach ekstrawaganckiego projektu wizualizacji architektonicznej stworzył nawet makiety budowli przedstawiające bryły przyszłych budynków18. To z tego względu żywy jest wciąż mit wsi potiomkinowskich, wedle którego Potiomkin miał przemieszczać pańszczyźnianych chłopów wraz z przygotowanymi uprzednio makietami z tektury wzdłuż trasy podróży Katarzyny i zmuszać ich do odgrywania roli szczęśliwych i wdzięcznych poddanych. Biografowie zgodnie zauważają, że nikt ze świadków nie zapisał tego w swoich wspomnieniach. Takie relacje pojawiły się dopiero w zachodniej prasie. Prawdopodobnie ich celem była dyskredytacja Katarzyny, a przede wszystkim uderzenie w modernizacyjne przedsięwzięcie Potiomkina. Trudno jednak zaprzeczyć temu, że w działaniach organizatora Wielkiej Inspekcji było jednak dużo teatralności. W ramach przygotowań do wizyty Katarzyny pracowicie zreperowano domy znajdujące się na trasie przejazdu jej orszaku i wybielono okoliczne płoty19. W odwiedzanych przez nią miastach odpowiednie służby wyłapywały pijanych, włóczęgów i żebraków20. Surowo zakazano, pod karą ciężkich robót, składania jakichkolwiek próśb i skarg, a miejscową ludność uczono stosownego okazywania radości i entuzjazmu21.
25Przepych, z jakim podróżowała Katarzyna, miał wzbudzać u poddanych podziw i uznanie. W ten sposób ona sama po części stawała się aktorką: „Katarzyna, świadoma teatralnego charakteru całej podróży, z pełnym zaangażowaniem odegrała rolę gwiazdy w tym wyszukanym spektaklu”22. Osobną grupę widzów stanowili ambasadorowie i goście z Europy. Katarzynie szczególnie zależało na wywarciu odpowiedniego wrażenia na cesarzu Józefie ii. Wszyscy oni mieli zostać olśnieni, a nawet przytłoczeni i onieśmieleni potęgą Rosji. Z tego powodu jednym z ważniejszych wydarzeń Wielkiej Inspekcji była przygotowana przez Potiomkina z udziałem 50 tys. żołnierzy rekonstrukcja zwycięskiej bitwy pod Połtawą, kiedy to Piotr Wielki odniósł w 1709 r. niezwykle ważne zwycięstwo nad armią Karola xii. Simon S. Montefiore, autor pracy Potiomkin: książę książąt, określił nawet głównego bohatera swojej książki mianem autora pierwszego nowoczesnego spektaklu politycznego23. Częścią przedstawienia modernizacji i dworskiej ceremonii władzy miały być także efekty działań młodego Benthama. W ten sposób, ze względu na postać monarchy, który stabilizuje relacje pomiędzy inżynierem a podwładnymi, działania i projekty Samuela są głęboko uwikłane w model sprawowania władzy charakterystyczny dla społeczeństwa suwerenności24. Zdaniem Foucaulta, władza dyscyplinarna symbolizowana przez Panoptykon miała ten model zastąpić25.
26Imperium Katarzyny, szczególnie w porównaniu z dynamicznie rozwijającą się Wielką Brytanią, jawiło się Samuelowi jako wyjątkowo opóźnione w rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym. Młodszy z braci Benthamów postrzegał Rosję jako kraj zamieszkany w dużym stopniu przez ciemnotę i analfabetów, czemu wielokrotnie dawał wyraz, opisując swoje wrażenia z podróży przez Syberię. Bez trudu można się domyśleć, dlaczego carska Rosja uwiodła jednak młodego i ambitnego inżyniera. Liczne trudności i wyzwania o charakterze projektowym stanowiły bodziec i inspiracje do ciężkiej pracy i poszukiwań nowych, bardziej funkcjonalnych rozwiązań. Kraj ten, ze względu na hojność, bogactwo i ambitne plany swoich pracodawców, oferował mu także niemalże absolutną władzę, nieograniczone możliwości i ogromny potencjał. Samuel odpowiadał jedynie przed Potiomkinem i carycą Katarzyną. Nie podlegał żadnej innej zewnętrznej kontroli, czego bardzo nie lubił. Projekt architektoniczny nowego warsztatu pracy splata się na różne sposoby z myśleniem i politycznymi działaniami Potiomkina. W ten sposób oświecony absolutyzm spotykał się z marzeniami ambitnego i bezkompromisowego inżyniera, czego rezultatem stały się dwa niezwykle odważne i ekscentryczne projekty : Dom Dozoru i galera robaczkowata.
Notes de bas de page
1 Więcej na temat wielogłosowości literatury dokumentu osobistego i trudności definicyjnych zob. m.in.: A. Gomóła, Jan Michał Witort. Wprowadzenie do antropologii pokolenia „ludzi naukowych”, Poznań–Katowice 2011, s. 42–86.
2 W jednym z listów do ojca Samuel żalił się, że zamiast przemieszczać się po Petersburgu karetą, musi chodzić na piechotę, co wpływa bardzo niekorzystnie na jego reputację w wyższych sferach (ms 22).
3 M. S. Anderson, Samuel Bentham in Russia, 1779–1791, „American Slavic and East European Review” 1956, vol. 15, iss. 2, s. 157–172.
4 S. Werrett, Potemkin and the Panopticon: Samuel Bentham and the Architecture of Absolutism in Eighteenth Century Russia, „Journal of Bentham Studies” 1999, vol. 2, s. 1–25; S. Montefiore, Prince Potemkin and the Benthams: The Project to Create an English Village with Modern Factories in Belorussia, „History Today” 2003, vol. 53, iss. 8.
5 I. R. Christie, The Benthams in Russia, 1780–1791, Berg Publishers, Oxford 1993, s. 132.
6 E. Bińczyk, Technonauka w społeczeństwie ryzyka: filozofia wobec niepożądanych następstw praktycznego sukcesu nauki, Toruń 2012, s. 24.
7 T. M. Li, The Will to Improve: Governmentality, Development, and the Practice of Politics, Duke University Press, Durnham 2007, s. 4–6.
8 I. R. Christie, The Benthams in Russia, s. 68–69.
9 Tamże, s. 177.
10 S. Werrett, The Panopticon in the Garden: Samuel Bentham’s Inspection House and Noble Theatricality in Eighteenth-Century Russia, „Ab Imperio” 2008, n. 3, s. 52–53.
11 C. Lévi-Strauss, Myśl nieoswojona, przeł. A. Zajączkowski, Warszawa 2001.
12 A. Andrusiewicz, Katarzyna Wielka: prawda i mit, Warszawa 2012, s. 460.
13 W. A. Serczyk, Katarzyna ii, Wrocław 2004, s. 273.
14 S. Montefiore, Potiomkin: książę książąt, przeł. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki, W. Jeżewski, Warszawa 2006, s. 425.
15 Flotę Katarzyny możemy podziwiać na dwóch obrazach pędzla Jana Bogumiła Plerscha (1732–1817). Odjazd Katarzyny ii z Kaniowa upamiętnia upokarzające dla króla Polski Stanisława Poniatowskiego trzy miesiące oczekiwań na carycę Katarzynę. Władczyni rosyjskiego imperium zamiast rozmów o przyszłości Polski i możliwym sojuszu wolała oglądać fajerwerki, które Plersch uwiecznił na swoim drugim płótnie zatytułowanym Fajerwerki na cześć Katarzyny ii w Kaniowie. Książę de Ligne złośliwie i zarazem niezwykle trafnie skomentował to wydarzenie: „Król Polski stracił trzy miliony złotych oraz trzy miesiące, po to tylko, by widzieć się z imperatorową przez trzy godziny” (A. Andrusiewicz, Katarzyna Wielka, s. 473).
16 R. K. Massie, Katarzyna Wielka: Portret Kobiety, przeł. M. Król, Kraków 2012, s. 468.
17 C. Geertz, Wiedza lokalna: dalsze eseje z zakresu antropologii interpretatywnej, przeł. D. Wolska, Kraków 2005.
18 A. Andrusiewicz, Katarzyna Wielka, s. 474.
19 W. A. Serczyk, Katarzyna ii, s. 277.
20 Tamże.
21 A. Andrusiewicz, Katarzyna Wielka, s. 463.
22 S. Dixon, Catherine the Great, Profile Books, London 2010, s. 286.
23 S. Montefiore, Potiomkin, s. 447. Atmosfera spektaklu i teatralności przenikała całe to wydarzenie. Na postojach czas umilano sobie organizacją żywych obrazów (W. A. Serczyk, Katarzyna ii, s. 273) i spektaklami wystawianymi przez włoską trupę teatralną (A. Andrusiewicz, Katarzyna Wielka, s. 462). Świat Katarzyny to świat dworskich intryg, niebezpiecznych związków, w którym trudno odróżnić wroga od przyjaciela. Wszystko to razem tworzyło wyjątkowo teatralną atmosferę.
24 G. Deleuze, Postscriptum o społeczeństwach kontroli, s. 183.
25 M. Foucault, Nadzorować i karać, s. 203.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019