Litografia w Warszawie
p. 201-207
Texte intégral
1Litografia, czyli sztuka drukowania kamieniem, wynaleziona przez Alojzego Sennefeldera, Bawarczyka z Münich1, w pierwszych początkach swoich (1799) niewiele znajoma i tylko do drukowania nut muzycznych, napisów i biletów wizytowych używana, później dopiero szerząc się coraz więcej, przez samego wynalazcę do sztuk nadobnych zastosowaną została. Użycie jej ku temu celowi, podniecając usilność jego w coraz większym jej doskonaleniu, poczęło większą na ten wynalazek ściągać uwagę. Zaczęto zamiast blach używać kamieni i na tych czy to rylcem ryjąc, czy przysposobioną do tego kredą, czy chemicznym atramentem i piórem rysując, czyniono odciski podług przyrządzenia chemicznego tak dobre i dokładne, jakie spod blach lepsze wychodzić nie mogły. Większa łatwość rysowania na kamieniu, mniejszy koszt na materiał, tudzież mniejsza w szlusowaniu praca były dość mocne pobudki do upowszechnienia litografii, która nadto tę jeszcze łączy korzyść, iż przeniesione z papieru pisma i rysunki z wielką szybkością, bez żadnej od oryginału różnicy, krociami kopiowane być mogą. Dla biur przeto rządowych, topograficznych i szkolnych instytutów litografia wielce jest użyteczną. Szczególniej dla szkolnych zakładów stała się dobroczynnym wynalazkiem, albowiem przez nią czy to wzory do pisania, czy wzory do rozlicznych ręcznych i technicznych rysunków, z małym jak dla szkół należy kosztem, upowszechniane być mogą.
2We względzie sztuk nadobnych nie mniej jest litografia użyteczną; za jej bowiem pomocą, z mniejszym jak na blasze kosztem, przerysowane dzieła rozlicznych artystów mogą upowszechniać gust i zamiłowanie w sztuce rysowniczej. Litografia, z której bądź uważana strony, zawsze należeć będzie do najpiękniejszych wynalazków wieku naszego. Szybkość, z jaką się po całej rozszerzyła Europie, oddawany publiczny szacunek wynalazcy, są jej użyteczności niezaprzeczonym dowodem.
3Kiedy już do roku 1816 rozmnożyły się prasy litograficzne nie tylko w Bawarii, pierwszej swojej kolebce, w Wiedniu, w Londynie, w Paryżu, lecz i po wielu celniejszych miastach niemieckich, u nas małej tylko liczbie czytającym pisma zagraniczne lub podróżującym wiadoma była litografia, więcej atoli z imienia niż z istotnych swoich pożytków. Pierwsze jej do Warszawy zaprowadzenie należy się czystym patriotycznym chęciom Księcia Henryka Lubomirskiego2, który się tyle do uformowania instytutu głuchoniemych przykładał. J[aśnie] Pan Siestrzyński3, teraźniejszy profesor w instytucie głuchoniemych, kończąc w Wiedniu w r. 1816 bieg nauki lekarskiej, odmienił swoje powołanie, a połączywszy się z szanownym dzisiejszym rektorem instytutu warszawskiego głuchoniemych, bawiącym podówczas w Wiedniu, wezwany został od Księcia Henryka Lubomirskiego, który zachęcając go do wytrwałości w nowo przedsięwziętym zawodzie, oświadczył mu, że ponieważ dotąd w Polsce litografii nie ma, pożyteczną więc byłoby rzeczą, gdyby się J[aśnie] P[an] Siestrzyński tej sztuki nauczył, a zostawszy w czasie nauczycielem głuchoniemych, sposobił ich do tak użytecznej pracy. Nie przestając zaś na samym zachęcaniu, posłał Książę J[aśnie] Pana Siestrzyńskiego z sekretarzem swoim do niejakiego pana Steinera4, trudniącego się podówczas w Wiedniu wyłącznie litografią, czyliby nie podjął się nauczać kogo tej sztuki. Lecz gdy p[an] Steiner, oprócz wiernego dochowania sekretu, za naukę 500 czer[wonych] zło[tych] zażądał, udał się J[aśnie] P[an] Siestrzyński do znanego profesora chemii, p[ana] Jaquin5, który mu poradził, aby w tej mierze udał się do siedliska i miejsca wynalazku tej sztuki, do Münich.
4Gdy J[aśnie] P[an] Siestrzyński o trudnościach, jakie w nauczeniu się litografii zachodziły, zawiadomił Księcia Lubomirskiego, nie wahał się ten bynajmniej, wysyłając księdza Falkowskiego6 do Münich i J[aśnie] P[ana] Siestrzyńskiego, opatrzyć w środki potrzebne do nauczenia się tej sztuki w tak chwalebnym zamiarze. Udał się J[aśnie] P[an] Siestrzyński do Münich, a nie mając tam żadnych stosunków, musiał szukać za pieniądze nauki, która już w Münich nie była sekretem. J[aśnie] P[an] Weishaupt, jeden z najlepszych drukarzów litograficznych, za 200 złotych niemieckich podjął się nauczyć rozmaitych sposobów litografowania J[aśnie] P[ana] Siestrzyńskiego, któremu p[an] baron Schilling7, uczący się pod ten czas dla Petersburga litografii, ułatwił zachodzące przeszkody.
5Powróciwszy J[aśnie] P[an] S[iestrzyński] do Wiednia, zalecony komisji rządowej wyznań religijnych i oświecenia, na początku roku 1817 powołany został do założenia instytutu litograficznego w Warszawie, z awansem 2000 zł pol[skich] na drogę i sprawienie potrzebnych do litografii sprzętów. Chociaż ta kwota hojnością Ksiecia l[ubomirskiego] pomnożoną została, wszelako J[aśnie] P[an] S[iestrzyński], gorliwie przedmiotem zajęty, aby tym lepiej zlecenia swojego dopełnić, dla oszczędzenia wydatków puścił się piechotą do Münich, a wydawszy tam na prasę, kamienie i wzory pieniądze, w czystym przekonaniu dopełnienia wiernie obowiązków, powracał piechotą na Czechy do Polski. W Karlsbadzie jeszcze raz wsparty przez swego protektora, Księcia Lubomirskiego, puścił się celem zwiedzenia obcych instytutów głuchoniemych w drogę na Saksonię i Prusy, a powróciwszy, został mianowany nauczycielem przy instytucie głuchoniemych w Warszawie.
6Chciał on zaraz urządzić litograficzny instytut przy szkole, w której był nauczycielem, lecz chociaż zapas kamieni przybył z Münich, prasa dopiero w roku następnym 1818 spodziewaną być mogła. Tak więc przeszedł rok 1817 bez zaprowadzenia litografii.
7W roku 1818, dowiedziawszy się hr[abia] Aleksander Chodkiewicz, znany przyjaciel nauk8, iż J[aśnie] P[an] S[iestrzyński], niedawno przybyły z Bawarii, posiada sztukę litografii, starał się dokładną od tegoż powziąć informację, a gorliwy o wzrost sztuk pożytecznych kazał dla próby dwie ręczne sporządzić praski. Odbywały się próby pomyślnie i przyjaciele sztuk pięknych przykładali ze swej strony starania: hrabia Zabiełło9 kazał sporządzić praskę na papier i do rysowania się przyczyniał; pan Lelewel10 najstosowniej rysunki na kamieniu wykonywał. Po szczęśliwie odbytych próbach rozeszła się wieść po Warszawie o użyteczności litografii, szczególniej, iż przez nią każde pismo, bez różnicy od oryginału, w krótkim czasie wielokrotnie kopiowane być może. Okoliczności, brak miejsca, tudzież że zamówiona w Münich prasa jeszcze nie nadeszła, nie dozwoliły J[aśnie] P[anu] Siestrzyńskiemu urządzić u siebie litografii. Nie chciał jednakże hr[abia] Chodkiewicz, aby czas bez dalszych w tej mierze doświadczeń upływał, i nim by swoje kamienie sprowadził, na będących uczynił doświadczenia [il. 21]. J[aśnie] P[an] Siestrzyński, mając zaawansowane od komisji rządowej wyznań religijnych i oświecenia publicznego 4000 zł pol[skich], kazał należytą sporządzić prasę. Nadeszła i w Münich zamówiona, lecz dla niedostatku miejsca obie w bezczynności przez zimę roku 1818 zostawać musiały. Nie był więc P[an] Siestrzyński tak szczęśliwym, aby mógł w tym roku rozwinąć działania litografii swojej jako owoc tylolicznych swych starań i usiłowań, dla których niejedną poniósł ofiarę.
8W tym samym roku komisja rządowa wojny, chcąc urządzić litografię dla biura topograficznego, sprowadziła z Münich J[aśnie] P[ana] Mettenleitnera11, który zabawiwszy przez jesień i zimę w Warszawie, powrócił na wiosnę do Bawarii. Usposobił on zdatne w zawodzie topograficznym osoby do litografii i sprowadził z Wrocławia drukarza. Litografia ta, wyłącznie zajmując się dziełami urzędowymi, zaleca się pod troskliwym kierunkiem swych naczelników dokładnością robót, które w niczym tego rodzaju zagranicznym nie ustępują.
9J[aśnie] P[an] Siestrzyński, usposobiwszy sobie drukarza, dla szczupłości miejsca, zaczął w roku 1819 na jednej wytłaczać prasie rysunki kredą, a później i igłą robione. Dokładne wyciski jego litografii były rękojmią jego dostatecznej w tej mierze biegłości.
10Lecz chociaż cały sekret litografii zasadza się na stosownym przygotowaniu kamienia do farby, tudzież materiałów rysunkowych i dokładności w wytłoczeniu, bez czego najlepszy rysunek wydać się nie potrafi, przecież bez sztuki rysowania i potrzebnej wprawy rycia igłą i rylcem nie byłaby litografia tym dla sztuk pięknych, czym jest obecnie w Wiedniu, w Münich, Paryżu i Berlinie. U nas mała liczba poświęcających się wyłącznie rysunkom i sztuce sztycharskiej nie dozwala jeszcze cieszyć się tą rozmaitością rozlicznych robót, jakie litografia wydawać jest zdolną.
11W roku 1820 zaczęła litografia J[aśnie] P[ana] Siestrzyńskiego więcej być czynną i wydawała roboty kredowe, piórem i atramentem chemicznym, tudzież igłą bardzo porządnie i pilnie wyciskane. Obecnie zaś, gdy litografia obszerniejsze otrzymała miejsce i trzecia nową prasą pomnożona została, może być w stanie wszelkie od publiczności żądane ułatwiać roboty, ile że oprócz należnej dokładności zaleca się słuszną i bardzo umiarkowaną ceną.
12Hrabiego Chodkiewicza litografia jest dla własnej prywatnej potrzeby, lecz hrabia, lubiący wspierać rozwijające się ziomków swoich talenta, pozwolił jej użytku J[aśnie] P[anu] Śliwickiemu, trudniącemu się obecnie wydaniem ogłoszonych przez siebie portretów wsławionych Polaków12.
13J[aśnie] P[an] Letron, pilny i zdatny rysownik13, którego dzieła znane są z pracowitości i który wpadł na szczęśliwą myśl założenia składu sztuk pięknych w Warszawie, zaraz po ogłoszeniu wydawać się mających wizerunków sławnych w narodzie mężów, przedsięwziął założyć litografię, jakoż wkrótce ukończone prasy zatrudnił sztychowaniem nut muzycznych (w czym istotną uczynił przysługę) i wybijaniem przez siebie i przez p[ana] Sonntag14 rysowanych portretów. Przedsiębiorcza J[aśnie] P[ana] Letrona czynność każe się spodziewać, iż nie poprzestanie na samym kredowym manierze i rozwinie zakres działań swoich, posuwając się do przeobrażeń sztuk celniejszych artystów, w czym by mu prywatne w Warszawie galerie wielce pomocne być mogły. Ta to jest czwarta w rzędzie litografia, a miło jest tuszyć sobie, iż młodzież, sposobiąca się w tutejszym uniwersytecie w sztuce rysunków i sztychowania, litografię na ziemi ojczystej z czasem na wyższym postawi szczeblu.
14ŹRÓDŁO: Litografia w Warszawie, „Izys Polska” 1820, t. 2, s. 218–225.
Notes de bas de page
1 Johann Alois Senefelder (1771–1834) – niemiecki aktor, dramaturg, wynalazca techniki litograficznej (nazywanej drukiem kamiennym lub chemicznym). Metodę litografii przedstawił w pracy Vollstandiges Lehrbuch der Steindruckerei, München 1818. Litografia pozwalała zastąpić kosztowne metalowe matryce płytami kamiennymi z łupku kamiennego. Technika litograficzna polega na nałożeniu na kamień rysunku za pomocą tłustej kredki; rysunek pokrywa się następnie farbą drukarską. Rysunek można było nanosić także metodą fotochemiczną.
2 Henryk Ludwik Lubomirski (1777–1850) – mecenas sztuki, działacz polityczny, założyciel Muzeum Książąt Lubomirskich we Lwowie, wieloletni kurator Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
3 Jan Siestrzyński (1788–1824) – lekarz (chirurg), fizjolog i pedagog. Studia medyczne odbył w Wiedniu, gdzie zainteresował się metodami nauczania osób głuchoniemych. Nauczyciel w instytucie głuchoniemych w Warszawie i założyciel pracowni litograficznej przy instytucie.
4 Sigmund Anton Steiner (1773–1838) – wiedeński wydawca muzyczny, handlarz dzieł sztuki i litograf.
5 Joseph Franz Freiherr von Jacquin (1766–1839) – austriacki chemik, zoolog i botanik (profesor botaniki i chemii na uniwersytecie w Wiedniu).
6 Ksiądz Jakub Falkowski (1775–1848) – pedagog, założyciel i pierwszy dyrektor (rektor) instytutu głuchoniemych w Warszawie. Metody nauczania osób głuchoniemych poznawał w Lipsku i Wiedniu. W 1819 roku Falkowski został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
7 Baron Paweł Lwowicz Schilling (1786–1837) – rosyjski dyplomata, wynalazca, jeden z pionierów telegrafii elektrycznej.
8 Aleksander Franciszek Chodkiewicz (1776 lub 1777 – 1838) – literat (dramaturg), chemik, litograf, mecenas sztuki i kolekcjoner; uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, senator Królestwa Polskiego (pozbawiony godności senatorskiej za wystąpienie przeciwko polityce księcia Konstantego). W swoim pałacu na ul. Miodowej urządził nowoczesne laboratorium chemiczne i pracownię litograficzną.
9 Henryk Zabiełło (1785–1850) – malarz amator, grafik.
10 Jan Paweł Lelewel (1796–1847) – inżynier wojskowy i malarz, brat Joachima (historyka i polityka).
11 Johann Michael Mettenleiter (1765–1853) – niemiecki rysownik, ilustrator książek, grawer i litograf.
12 Walenty Śliwicki (1765–1857) – rysownik (uczeń Bacciarellego i Norblina), litograf; w amatorskiej pracowni hr. Aleksandra Chodkiewicza wykonał Portrety wsławionych Polaków z ich opisaniem.
13 Ludwik Letronne (1790–1842) – malarz, rysownik, litograf, handlarz dziełami sztuki (właściciel „Składu Sztuk Pięknych”, sprzedającego ryciny i obrazy).
14 Józef Sonntag (1784–1834) – malarz, miniaturzysta, litograf, z pochodzenia Niemiec.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.