[Pałac Sydenhamski]
p. 163-169
Texte intégral
1Jedyna rzecz, jaką możem postawić na dowód, cośmy zrobić zdolni, jest to gmach wystawy powszechnej, a dziś Pałac Sydenhamski [il. 17]1. Ten pałac doprawdy ma w sobie coś tak majestatycznego, nowego i pięknego razem, że pochłania wyłączną uwagę. Zwą go kościołem cywilizacji XIX wieku. Istotnie, jest to muzeum, gdzie zebrano wszystko, co tylko sztuki, przemysł i przyroda całego świata ofiarować mogły. Produkta wszelkich krain, dzieła wszelkich epok i narodów, bogactwa wszelkich gałęzi przemysłu połączone zostały w tej świątyni. Przedmioty z państwa roślinnego i zwierzęcego, zabytki egipskie, indyjskie i chaldejskie; trofea ludów dzikich i arcydzieła narodów cywilizowanych, wszystko to masz przed okiem.
2Ani myślcie, żebym mógł wam opisać choć w części coś z tego, co tu zatrzymuje uwagę widza na każdym kroku. Pomimo obfitości katalogów i rozmaitych indeksów nikt go nie potrafił opisać dokładnie, i żeby mieć o Pałacu Sydenhamskim wyobrażenie, koniecznie go zwiedzić potrzeba.
3Pałac Sydenhamski, jak wiecie, zbudowany został z gmachu wystawy powszechnej 1851 roku. Przeniesiono go całkowicie za Londyn na wzgórek sydenhamski, ale zmieniono architekturę. Był on pierwotnie długi i płaski, tu jest skrócony i wzniesiony o piętro, co mu dodało lekkości i wdzięku. Fronton jego od strony ogrodu to istotnie cudo i cacko fantazji, wykonanej najszczęśliwiej w świecie. Jeśli budowy z żelaza nie wyrobiły ostatecznie właściwego im stylu, wszakże patrząc na ten pałac, już wróżyć można świetną przyszłość temu rodzajowi budowy, tyle ma on warunków nowych lekkości i wdzięku. Pawilony go szpecą, nie odpowiadają skali gmachu ani nie mają kształtów tak pięknych; ale nie rozumiem, dlaczego wieże szklane umieszczone po obudwu jego stronach, kryjące machiny do podnoszenia wody, na podobny zarzut zasługiwać mogą. Wspaniały ogród służy za wstęp do pałacu. Zdobią go piękne fontanny, prawdziwie angielskie gazony, a najosobliwszym w nim jest kolekcja przedpotopowych zwierząt naturalnej wielkości i w rozmaitych położeniach, umieszczonych w sadzawkach, na drzewach i ziemi.
4Jak skoro przestąpiłeś próg i wszedłeś do wnętrza, otaczają cię cuda natury i przemysłu, a wzrok do tyla jest nagabany rozmaitością przedmiotów, że się gubi wszelki systemat w oglądaniu i ostatecznie morduje się uwaga. Ta olbrzymia nawa, przezroczysta, wysoka, cała poliniowana w niezliczone mnóstwo kolumn wysmukłych, galerii i pięter, zacieniona masami drzew i krzewów, bielejąca tysiącami posągów, zamalowana kolorami i smugami światła, Bóg wie, według jakich efektów i prawideł przesnuwających swe tęczowe taśmy przez całe wnętrze gmachu, tworzy całość, jakiej może nigdy i nigdzie nie widział człowiek. Najszczególniejszym efektem tej jasnej budowy jest właśnie przezroczystość jej wnętrza do punktów najodleglejszych, przy niezliczonym mnóstwie rodzajowych obrazków. Lada załamanie galerii, jeden krok zrobiony w stronę, jedno spojrzenie na dół, poziomie lub do góry, nastręcza mnóstwa nowych widoków. Żadna budowa murowana nie może stworzyć nic podobnego.
5Przebieżmy to niezliczone mnóstwo galerii, ozdobionych w pomniki i posągi wszystkich wieków i ludów. Style architektoniczne i ornamentacje wieków średnich zwracają naprzód uwagę naszą. Dalej mamy przed sobą historię druku.
6Z próbek Alhambry i stylu arabskiego przechodzimy do galerii poświęconych sztuce rzymskiej i greckiej, stamtąd do pomników asyryjskich i ćwiekopismów2, następnie do malowideł hieroglificznych. Po historii ludzkiej następuje historia kuli ziemskiej, którą zamieszkujem. Pomimo mnóstwa nagromadzonych tu materiałów oddział ten zaledwie naszkicowanym został. Płody każdego kraju kolejno przedstawiają się naszej uwadze. Dzikie ludy, ich zajęcia, polowania, rybołówstwo, ubiory, zwierzęta, płody roślinne, wszystko to zgromadzono i przedstawiono w scenach naturalnych, zajmujących oko. Oddział to bezsprzecznie zgrupowany umiejętnie i ożywiony obrazowym zestawieniem przedmiotów, ale pomimo pochwał, jakie mu oddają, nam się mniej podobał od innych, bo przypomina te sceny z woskowych figur, które budzą tu więcej wstrętu jak zajęcia. Za tymi idą galerie zapełnione przedmiotami odnoszącymi się do Chin i Indii. Następnie płody królestwa roślinnego, drzewa, krzewy i kwiaty najrzadsze lub odznaczające się bogactwem roślinnym krain zwrotnikowych. Ogród trochę zanadto zmieszany, zanadto może rozmaity, ale prześliczny pod względem układu i efektu.
7Obok zadziwiających cudów natury mamy zaraz nie mniej godne podziwienia dzieła człowieka. Galerie sydenhamskie zapełnione są modelami najznakomitszych budowli, świątyń, pomników, gmachów. Piramidy, sfinksy, mauzoleje, kościoły starożytnych ludów, a z czasów nowszych most tubalny3, tunele, świątynie itp. przedmioty. Fabryki, marynarka, agronomia, prezentowane są tutaj przez najlepsze machiny, wynalazki i narzędzia. Sztuki piękne, posągi, obrazy, fotografie, zapełniają ogromne sale. Jest masa posągów i biustów znakomitych ludzi całego świata.
8Słowem, ogrom ten przeraża, a rozmaitość jego i bogactwa zbiorów wyczerpać się nie dają najbardziej wytężonej uwadze. Żadne w świecie muzeum nie zawiera takiej rozmaitości przedmiotów, nie celuje tak dostępną formą dla rozmaitych studiów nad naturą, sztuką i przemysłem. Tylko Anglicy mogli w przeciągu lat kilku zbudować taki pałac i zebrać doń taką masę przedmiotów. Kosztowało to milionów; ale skoro obliczono, że mogły się one procentować dobrze, zebrano je natychmiast. Pomimo wszakże ogromnych środków, jakie były w rękach towarzystwa, zamiar ten sam przez się ma tak szeroką skalę, iż wypełnić ją było niepodobieństwem. Zdaje się nam, iż towarzystwo nie miało uprzednio innego celu nad zgromadzenie w tym pałacu wszelkich osobliwości, które by miały własność zwabiania publiczności. Nadto na zrobienie zeń olbrzymiego bazaru, rynku, gdzie by oglądano wyroby przemysłowe i przez sprzedaż zwiększano ich odbyt. Dziś jeszcze industrial przemaga tu nad nauką i razi nas troszkę ta mieszanina; nie umiemy zdać sobie sprawy, na czyją cześć wzniesiono tę świątynię? Merkury czy Minerwa i Apollo mają tu pierwsze miejsce i pierwszy ołtarz?
9Pałac Sydenhamski, według naszego zdania, jest prawym następcą ojca swego, który się urodził w 1851 roku w Hyde Park, krew krwi i kość kości jego, bo z tego samego szkła i żelaza wziął życie. Jako wzór potęgi materialnej wyraża on doskonale apoteozę przemysłową naszego wieku; ale jako skarbiec nauki wiele jeszcze zostawia do życzenia. Zbywa mu na systematyczności i ładzie. Są tu ogromne przedziały, niezupełności, firmy raczej jak sumienne zbiory, próbki, a nie katalogi. Tak w architekturze i ornamentacjach stylu odrodzenia i epoki bizantyjskiej przejścia są zbyt nagłe, bynajmniej nieobjaśniające historycznego rozwoju sztuki. Obraz Ziemi naszej zaledwie podany w zarysach. W galeriach indyjskich pełno scen teatralnego efektu, są tygrysy walczące ze słoniami, leopardy dławiące antylopy, polowanie krajowców itp. rzeczy, a nie ma systematycznego wykazu ras i ludów. Z historii państwa roślinnego wybór przedmiotów szczególnych, uderzających nadzwyczajnością lub kaprysem natury, a nie ma całości i stopniowania. Nie podano tego, w co kraj obfituje, co go charakteryzuje i wyróżnia. Zmieszano nadto płody Nowej Holandii4 z płodami Wysp Antylskich i Gwinei. W kilku miejscach ogrodu pokazano rozłupane wnętrze Ziemi i jej warstwy. Obok nich znajdują się sadzawki z tworami przedpotopowymi, wielkości naturalnej, jak je odkryły poszukiwania lub odbudowali naturaliści. I tu zaledwie kilka jest egzemplarzy, właściwych dwóm tylko epokom, gadów i paleotherów5. W modelach budowli rozmaitych wybór zrobiono bez systematu. Nie poklasyfikowano je według rodzaju i porządku. Galeria obrazów równie nie przedstawia żadnego systematu w układzie. Toż samo galeria obrazów fotograficznych.
10Są to zarzuty, które robić można z naszego punktu widzenia rzeczy, ale nie z punktu przemysłowego. Jeśli to wszystko, co nie wchodzi w rubrykę przemysłową, danym zostało jako bordiur lub rama do obrazu, dano tego do zbytku; lecz właśnie ten zbytek zrobił nas wymagającymi i bardzo być może, że z czasem Pałac Sydenhamski zamieni się w muzeum całego świata, pełne niewyczerpanych skarbów dla nauki.
11Nie szkodzi nam wiedzieć, jak na widok Pałacu Sydenhamskiego rozumują Anglicy. Jeden z nich tak powiada:
12– Patrząc na te skarby zgromadzone z całego świata, człowiek może rzec sobie: wszystko to jest moją własnością! Przyszedłem na Ziemię nagi, bez narzędzi, bez doświadczenia, bez nabytej pracy, i otom rozgościł się na niej i bliski jestem zupełnej władzy. Zdobyłem sobie wszystko, co mi jest użytecznym. Ujarzmiłem zwierzęta, zaaklimatyzowałem rośliny, zniwelowałem góry i zagłębiłem się do środka Ziemi dla wydobycia z niej kruszców. Jeniusz mój zapłodnił świat cały.
13Tak, Ziemia jest dziś własnością ludów cywilizowanych. Wielkie państwa morskie posyłają swe okręta na wszystkie morza. Plemię anglosaksońskie, którego środkiem czas długi była Tamiza, zaniosło swój język na wszystkie brzegi świata. Ono pierwsze zrealizowało przemysł uniwersalny.
14Jesteśmy w pierwszym dopiero periodzie jedności cywilizacyjnej. Marzymy wszakże o wyższej i zupełniejszej. Kupiec toruje nam drogę; niechże uczony, filozof, artysta i człowiek czynu biegną po niej. Nie chodzi tu o jakąś wymianę produktów, o oznajomienie się z potrzebami oddalonych ludów. Strzeżmy się tylko pod pokrywką Ewangelii zanosić do nich broń i wódkę. Nieśmy im pokój, braterstwo, miłość, tolerancję i opiekę. Niech się na koniec w braterstwie wzajemnym poznają ludy.
15Jeśli ta zupełniejsza jeszcze jedność zostanie urzeczywistnioną, o! jakże się wzmoże w potęgę ludzkość cała! Kula ziemska zaledwie starczyć będzie naszej czynności bezustannej. Każdy naród, zostawszy przemysłowym i ucywilizowanym, będzie wzbogacał ziemię własną. Ziemia zamieni się w ogród; mieszkańcy jej wypełnią ją i ozdobią. O wy! umysły stroskane, nieruchome, sceptyczne, wy, których nie porusza wiara, idźcie do Pałacu Sydenhamskiego przepędzić tam dni kilka. Przebieżcie te świetne galerie, zrozumiejcie potęgę ludzką, zgłębcie jej moc i jeniusz, niezupełny jeszcze, ale niewątpliwy, tej dzielnej rasy anglosaksońskiej. Trzy lata były dostateczne dla wykonania tego dzieła, o czym przed laty dwudziestą nikt marzyć nie śmiał. Czegoż się teraz spodziewać nie można po ustawicznej pracy ludzkości całej?
16Z takimi tyradami na pochwałę przemysłowego wieku spotkać się można tylko w Anglii i gazecie akcjonariuszów. Nas troszkę śmieszy ten złoty wiek wyglądający z worka bawełny, a jeszcze bardziej to naiwne zastrzeżenie niedowożenia broni ani gorzałki nieoświeconym ludom, zalecone bezinteresownym spekulantom anglosaksońskiej rasy! Jakże to doskonale posadzono Biblię na grosbuchu!6
17ŹRÓDŁO: Tadeusz Padalica [właśc. Zenon Fisz], Listy z podróży przez..., t. 1, Wilno 1859, s. 449–458 (pierwodruk: „Gazeta Warszawska” 1857, nr 337, s. 2–4).
18Zenon Fisz [pseud. Tadeusz Padalica] (1820–1870) – poeta, prozaik, publicysta, krytyk literacki. Większą część życia spędził na Ukrainie, związany też był ze środowiskiem artystycznym Petersburga. Współpracownik pism warszawskich, m.in. „Gazety Warszawskiej”, do której nadsyłał korespondencje z podróży po Europie (jej trasa wiodła do Krakowa, a stamtąd do Niemiec, Francji, Anglii i Włoch. Opublikował m.in. następujące utwory: Opowiadania i krajobrazy (Warszawa 1856), Noc Tarasowa („Athenaeum” 1841–1842), Konaszewicz w Białogrodzie (Warszawa 1845). Popularność zapewniły mu przede wszystkim Listy z podróży.
Notes de bas de page
1 Po zakończeniu Wielkiej Wystawy (po planowanych sześciu miesiącach, w październiku 1851 roku) gmach Kryształowego Pałacu został rozmontowany i przeniesiony w nowe miejsce, do parku w Sydenham (w południowej części Londynu), gdzie od 1854 roku ponownie udostępniony został zwiedzającym. Budynek otrzymał nową formę (dlatego niektórzy nie utożsamiają go z Pałacem Kryształowym z Wielkiej Wystawy) i prezentował w swoim wnętrzu bogatą ekspozycję, która miała ilustrować historię sztuki.
2 Próbki Alhambry – fragmenty pisma kaligraficznego, wyrytego na ścianach pałacu Alhambra, stolicy ostatniego kalifatu arabskiego na Półwyspie Iberyjskim (niedaleko Grenady). Ćwiekopis (ćwiekopismo) – pismo ćwiekowe, inaczej klinowe.
3 Most tubalny – most o konstrukcji rurowej, tzn. zbudowany w kształcie podłużnych żelaznych skrzyń (z urządzonymi wewnątrz ciągami komunikacyjnymi). Mowa tu o wielkim moście Brytania, wzniesionym w Walii nad cieśniną Menai i oddanym do użytku w marcu 1850 roku (zob. Brytania. Rurowy most na Cieśninie Menai i A. R., Odwiedziny u technika, w tomie pierwszym).
4 Nowa Holandia – nazwa azjatyckiej posiadłości kolonialnej Holandii, dzisiejsza Indonezja.
5 Paleother (paleothyris) – gad kopalny, którego szczątki (pochodzące z epoki karbonu) odnaleziono w Nowej Szkocji (w Ameryce Północnej).
6 Grosbuch (ros. grossbuch; kalka z niemieckiego) – książka przychodów i rozchodów, buchalteryjna.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.