Pałac Kryształowy w Londynie Divertissement układu p[ana] Romana Turczynowicza, z muzyką p[ana] Józefa Stefani1
p. 153-157
Texte intégral
1Paxton wybudował Pałac Kryształowy w Londynie, Sacchetti2 go powtórzył w teatrze warszawskim; Paxton użył tysiące centnarów3 żelaza, tysiące stóp kwadratowych szkła; Sacchettiemu dość było tylko kilkuset łokci płótna, trochę farb i pędzli; Paxton potrzebował geniuszu i sztuki, Sachetti sztuki i talentu; Anglia wystawiła swój Pałac Kryształowy jako chwilowy skład cudów przemysłu całego świata, teatr warszawski swój pałac zrobił widownią choreografii kosmopolitycznej, która dłużej może potrwa jak londyński zbiór cudów. Londyńska Great Exhibition to gmach zadziwiający, najciekawszy i najoryginalniejszy dotąd pomnik architektury naszego wieku, obejmujący nowsze w większej części arcydzieła; warszawski Pałac Kryształowy w Londynie to wspaniała, z rzadkim talentem wykonana dekoracja, służąca za ramy dla kilku tańców, rozmaitych charakterem, układem, wzorowanych na tańcach różnych narodów, zastosowanych na użytek sceny, podniesionych baletmistrza sztuką. Scena przedstawia ową główną część nawy poprzecznej, ozdobioną statuami, rozłożystym drzewem; historyczne posągi konne Królowej i Księcia Alberta, niektóre z znakomitych dzieł rzeźby, słynny Koh‑i‑Noor w swej złoconej klatce, oświeconej płomykami gazu4, kolosalne krzewy, palmy, wazy zapełniają środek... płótna, to jest tylnej kortyny, a oko gubi się, biegnąc po liniach długiej galerii głównej, szklanym dachem pokrytej, będącej połową kolosalnego gmachu. Złudzenie jest zupełne: galerie piętrowe pełne są publiki... malowanej, od twarzy naturalnej wielkości, malejącej w miarę oddalenia do nader drobnych rozmiarów; jest to tryumf istotny nie tylko perspektywy linii, ale perspektywy światłocienia, tryumf zupełny, uznany przez tych, którzy mu się z właściwego punktu widzenia, jak nam się zdaje – z górnych ławek balkonu, przypatrywali. Kilka kulisów bocznych nosi na tablicach wypisane nazwy krajów; tam skarby Peru, tu bogactwa Persji, Meksyku i innych, których już nie czytamy5. Od kulis idzie załom galerii, w której publika sztuczna patrzy en face na publikę rzeczywistą, to pierwszy plan tylnej kortyny. Takie są ramy owego divertissement, jak je nazwaliśmy, kosmopolitycznego.
2W pałacu Paxtona miejsce pozwalało zebrać prace wszystkich krajów świata; w pałacu Sacchettiego czas nie pozwolił przedstawić tańców wszystkich narodowości, wybrano więc niektóre tylko, trzymając się hierarchii geograficznej. Z części świata jedynie Australia nie była reprezentowaną; choreografia wprawdzie, jak nas naucza Dumont d’Urville, Cook, Arago6 etc. wielką na tych wyspach rolę odgrywa; jest ona hasłem boju równie jak nabożeństwa, poprzedza każdą chwilę ważniejszą w życiu naiwnych cór Tahiti lub dzikich Nowozelandów, ale dla zbyt pierworodnej natury muzykalnych melodii i stroju, może tylko na Spokojnym zachwycać Oceanie. Wyłączono więc piątą część świata. Za to Azja dała bajadery czy też almée7, Afryka skoki grotesque Murzynów, prawdziwie czarujące, z laskami i kokosowymi orzechy, Ameryka meksykański pas de cinq w klasycznym stroju towarzyszek Montezumy i bohaterskiego Gwatimozina8; był to zresztą taniec peruwiański, ale o to mniejsza, zawsze to była Ameryka klasyczna choreograficznie, piórami na głowie strojna, nie zaś szpetne dzisiejsze Botokudy lub Patagony9. Europa zaś, jako pani i przodownica świata, więcej jeszcze była uczczoną; kilka nacji na nią się składało. Francja dała poważny gawot10, z robronem11, adamaszkiem kosztownym, koronkami, peruką à la Louis XV12, czerwonymi obcasami, fontaziami13, wstążkami, ceremonialny, sztywny jak ukłon dworski, bogatym świetny strojem, jakby na prawdziwych salonach Marly lub Małego Trianon14, w ruchach swych wiernie powtarzający Vestrisa uczone teorie15. Damami były panny Gwozdecka i Damse16; ich kawalerami panowie Aleksander Tarnowski i Popiel17. Niemcy wystąpiły z walczykiem (panna Karolina Straus i p[an] Meunier18). Nie był to ów czcigodny Mein lieber Augustin, praojciec wszystkich walców19, nierozdzielny towarzysz ciężkiego szwarcbiru i pomorskich kartofli, ale żywy syn Tyrolu, gdzie strzelec na śnieżystych górach ściga gemzy20 spłoszone, gdzie winnica już zielony liść rozścielać zaczyna. Urzędowy ruch północnych Niemiec mieszkańca nie zna takiego życia; na to potrzeba bardziej południowego słońca, gór, nie płaszczyzn, potoków alpejskich, nie powolnej Sprei lub leniwej Wezery. A wił się ten walc pełen pas rozlicznych, mały poemacik zgrabną nóżką pisany, z życiem i wdziękiem, którego by zazdrościć mogły drobniejszej od nich tancerce dorodne góralki Tyrolu. Kończył rzecz mazur z par ośmiu. Tancerki w jupkach bramowanych futrem, tanecznicy w rogatywkach białych i czamarach, mazur nie wiejski, nie z Wesela w Ojcowie21, ale pański czy szlachecki, równie posuwisty i dziarski, choć krótszy i mniej figurowany. Mówim pański to mazur, bo stroje bogate na przepych, a nie tylko świeżo z kołka, ale świeżo z igły zdjęte, ani na włos nie ustępujące adamaszkom francuskiego gawota. Wprzód jednak para węgierska (pani Turczynowicz i pan Ant[oni] Tarnowski22) w kołpaku, suto haftowanym dołmanie23, ciżmach z brzęczącą ostrogą, z całym szumem, z blaskiem, skocznością odtańczyli, jak ją tylko taka para tańczyć u nas umie, jakąś madziarkę czy polkę skoczną, rześką, świetną, czysto huzarską. Pani Turczynowicz miała wiele do roboty, raz jako przodownica, jako chorowód bajader, to znów jako Węgierka. W pierwszym z tych tańców służy ona za główną figurę grup, rzec można – obrazów, nader dowcipnie pomyślanych. To bajadery wyciągają koło niej poziomo swe jasnoróżowe i ciemnopurpurowe szale, otaczając ją jak dwukolorową półkulistą gwiazdą; to nad siedzącą na końcu tych szalów, w postaci zdaje się Wenus Afrodytę, układają niby konchę olbrzymią, z której bogini wychodzi; to przed nią tworzą z połączonych szalów dwubarwne arabeski o liniach prostych lub łukowatych. Nareszcie wszystkie części świata i wszystkie narody zbierają się w wielką grupę, bajadery układają swe szale, Murzyni z lasek tworzą rozmaite figury; malowana publiczność kryształowego gmachu martwym i nieruchomym pogląda okiem, żywa w teatrze bije oklaski, a orkiestra gra uroczysty hymn God save the Queen, mimowolny hołd oddany Anglii za pomysł geniuszu jej godny, który wśród tylu innych wielkich swoich skutków dał nam chwil kilka tak urozmaiconych talentu staraniem.
3ŹRÓDŁO: [Antoni Lesznowski?], „Pałac Kryształowy w Londynie”. Divertissement układu p[ana] Romana Turczynowicza, z muzyką p[ana] Józefa Stefani, „Gazeta Warszawska” 1852, nr 142, s. 3–4.
4Antoni Leon Ignacy Lesznowski (1815–1859) – dziennikarz, krytyk literacki i teatralny, redaktor naczelny „Gazety Warszawskiej”.
Notes de bas de page
1 Pałac Kryształowy w Londynie – balet (divertissement to krótkie widowisko taneczne, „zabawa taneczna”) miał premierę w warszawskim teatrze 29 maja 1852 roku. Wcześniej (5 maja) spektakl uświetnił imieniny Aleksandry Fiodorowny, żony cara Mikołaja i, i został pokazany parze monarszej i jej gościom w Teatrze Dworskim w Łazienkach Królewskich. Choreografię do przedstawienia opracował Roman Turczynowicz (1813–1882), tancerz i pedagog w warszawskiej szkole baletowej. Autorem muzyki był Józef Stefani (1800–1876), dyrygent i kompozytor. Spektakl doczekał się tylko 5 przedstawień.
2 Autor scenografii, Antoni Sacchetti (1790–1870), był włoskim malarzem panoram i dekoratorem teatralnym, od 1829 roku (z przerwami) działającym w Warszawie. W dorobku Sacchettiego są m.in. dekoracje do oper i baletów, w tym do warszawskiej premiery opery Stanisława Moniuszki Halka (1858 roku).
3 Centnar (albo cetnar) – dawna jednostka masy, odpowiadająca 51,45 kg.
4 Diament Koh‑i‑Noor (hind. góra światła) to jeden z największych, jakie kiedykolwiek znaleziono. Trafił z Indii do Wielkiej Brytanii w 1850 roku (skonfiskowany przez żołnierzy brytyjskich), a rok później eksponowany był na Wielkiej Wystawie, w specjalnie przygotowanej do tego celu klatce (oświetlonej lampą gazową). Na co dzień diament był przechowywany w brytyjskim skarbcu koronnym.
5 Miejsce, które jest tu charakteryzowane (północny transept, widziany od strony głównego wejścia), wyglądało w rzeczywistości nieco inaczej. Po prawej (wschodniej) stronie znajdowała się ekspozycja Persji, a dalej – Grecji i Hiszpanii oraz Portugalii z Maderą. Po lewej (wschodniej) stronie zlokalizowana była sekcja Indii, a za nią – Malty.
6 Jules Dumont d’Urville (1790–1842) – francuski oficer marynarki wojennej, podróżnik i badacz Oceanu Spokojnego; zginął w katastrofie kolejowej pod Wersalem, 8 maja 1842 roku. James Cook (1728–1779) – angielski żeglarz i kartograf, organizator wypraw dookoła świata, w trakcie których odkrył wiele wysp Australii i Oceanii; zginął w potyczce z tubylcami na Hawajach. Jacques Arago – zob. [Polot Giffarda], w tomie pierwszym.
7 Bajadera – tancerka hinduska, wykonująca tańce kultowe i mieszkająca zazwyczaj w sąsiedztwie świątyni hinduistycznej. Almée – arabska tancerka i kurtyzana. Od połowy XIX wieku stylizowany taniec almées zdobywał dużą popularność w Europie.
8 Pas de cinq to taniec wykonywany przez pięciu tancerzy lub pięć tancerek. Montezuma (1466–1520) – ostatni przed przybyciem Hiszpanów władca Azteków. Gwatimozin (Cuauhtémoc [1497–1525]) – ostatni władca Azteków.
9 Botokudy (Botokudzi) – rdzenni mieszkańcy Ameryki Południowej (dzisiejszej wschodniej Brazylii, „Indianie Ameryki Południowej”). Patagony – mieszkańcy południowej części Ameryki Południowej (Patagonii).
10 Gawot – francuski taniec dworski.
11 Robron – suknia balowa, wykonana z jedwabiu, noszona na sztywnej konstrukcji; rodzaj krynoliny.
12 Ludwik XV (1710–1774) – Król Francji, od 1725 roku mąż Marii Leszczyńskiej.
13 Fontaź – ozdobna kokarda noszona zamiast krawata lub frędzel na czapce.
14 Mały Trianon (Petit Trianon) – pałacyk w ogrodach Wersalu.
15 Marie‑Jean‑Augustin Vestris (1760–1842) – francuski tancerz i nauczyciel tańca.
16 Teodora Gwozdecka (1819–1894) – solistka baletu warszawskiego, do 1861 roku występująca także jako aktorka. Filipina Damse (1831–1888) – solistka baletu, pochodząca z artystycznej rodziny (córka kompozytora Józefa Damsego).
17 Aleksander Tarnowski (1822–1882) tancerz baletu, brat bliźniak Antoniego (1822–1887). Jan Sykstus Popiel (1817–1883) – tancerz baletu i pedagog (autor podręcznika o mazurze).
18 Karolina Straus (1836–1909) – tancerka baletu, siostra Anny i Pauliny, także tancerek. Hipolit Meunier (1825–1898) – tancerz i pedagog, wykonawca ról charakterystycznych.
19 Mein lieber Augustin (Oh, du lieber Augustin; Ach, mój miły Augustynie) – piosenka wiedeńska, której autorstwo legenda przypisuje Marxowi Augustinowi, wykonawcy ballad z końca XVII wieku.
20 Gemza (albo giemza) – kozica górska.
21 Wesele w Ojcowie (Wesele krakowskie w Ojcowie) – najwybitniejszy balet polski epoki romantyzmu. Libretto do niego przygotował Bonawentura Kudlicz, choreografię – Julia Mierzyńska, muzykę (według motywów Józefa Stefaniego z Krakowiaków i Górali) – Karol Kurpiński i Józef Damse. Premiera baletu miała miejsce 14 marca 1823 roku. Balet wystawiany był w Warszawie kilkaset razy.
22 Konstancja Turczynowicz (z domu Damse [1818–1880]) – primabalerina, wykonawczyni głównych ról w baletach repertuaru romantycznego (m.in. tytułowa Gizella), od 1836 roku żona Romana Turczynowicza.
23 Dołman (dolman, huzarka) – wywodzący się z Turcji strój męski, kurtka z obcisłymi rękawami.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.