2. Obrońca podporządkowanych
p. 22-30
Texte intégral
1W badaniach nad pismami Jeremy’ego Benthama można wyróżnić, podążając za wskazówką Anne Brunon-Ernst, dwie zasadniczo odmienne szkoły: autorytarną i liberalną1. Do pierwszej zaliczyć można przede wszystkim wspomnianą już pracę Michela Foucaulta, a także analizy przeprowadzone przez takich badaczy, jak Gertrude Himmelfarb (Victorian Minds [1968]), Michael Ignatieff (A just measure of pain: the penitentiary in the industrial revolution, 1750–1850 [1978]), Charles F. Bahmueller (The National Charity Company: Jeremy Bentham’s Silent Revolution [1981]), L. J. Hume (Bentham and Bureaucracy [1983]) czy Janet Semple (Bentham’s Prison: A Study of the Panopticon Penitentiary [1993]). Do ustaleń poczynionych przez tych autorów będę się wielokrotnie odwoływać w poniższych rozdziałach. Warto jednak najpierw przyjrzeć się wynikom niedawnych badań nad twórczością Benthama. Do grona jego tradycyjnych obrońców zaliczyć można zwolenników utylitaryzmu i liberalizmu, ale coraz częściej dołączają do nich niespodziewani sojusznicy. W efekcie hegemonicznego statusu wykładni przedstawionej przez Foucaulta szerszemu gronu czytelników postać Benthama kojarzy się zazwyczaj przede wszystkim z bezduszną i autorytarną maszynerią dyscypliny, kontroli oraz inwigilacji. W wyniku intensywnych badań prowadzonych w różnych obszarach współczesnej humanistyki jego wizerunek w ostatnich latach stopniowo ulega zmianie i zagmatwaniu.
Radykalna nadzieja
2Bentham jest obecnie jednym z bohaterów ruchu na rzecz praw kobiet. Lea Campos Boralevi, autorka pracy Bentham and the Oppressed (1984), gotowa jest nadać mu zaszczytny tytuł „ojca feminizmu”2. Twórca utylitaryzmu postrzegał kobiety jako istoty słabsze fizycznie i bardziej wrażliwe emocjonalnie, które z tego względu stały się ofiarami niesprawiedliwych praw narzuconych im przez silniejszą stronę konfliktu, czyli mężczyzn3. Zgodnie z kluczowym założeniem utylitaryzmu celem działań człowieka powinno być jak największe szczęście jak największej liczby ludzi. Stąd też, zgodnie z nieubłaganą logiką arytmetyki, uwagę Benthama przykuła ówczesna sytuacja kobiet, które stanowiły przecież połowę społeczeństwa. Angielski filozof krytykował szczególnie materialną zależność kobiet od mężczyzn. Uważał, że ówczesne prawo czyni je ofiarami tyranii ze strony silniejszej płci, która może traktować je w świetle prawa nie tylko jako służące, ale nawet jak niewolnice4. W trosce o los kobiet rozważał m.in. wprowadzenie krótkoterminowych kontraktów małżeńskich5. Był gorącym zwolennikiem nie tylko rozwiązań prawnych, które chroniłyby kobiety przed nadużyciami ze strony mężczyzn, ale także przekształceń o zdecydowanie głębszym i systemowym charakterze. Uważał, że kobiety powinny otrzymać bezwarunkowy dostęp do edukacji i szkolnictwa wyższego. Pod tym względem jego rozważania wolne są od paternalistycznego tonu. Kobiety nie zostały w nich bowiem zredukowane wyłącznie do biernych obiektów troski ze strony oświeconych i postępowych mężczyzn. Bentham był głęboko przekonany o tym, że należy stworzyć kobietom możliwość samodzielnego decydowania o swoim losie, a więc realizacji własnych dążeń i pragnień. Celem powinno stać się nie tylko otoczenie ich opieką prawną, ale także podjęcie wielu reform umożliwiających im upodmiotowienie w przestrzeni publicznej nowoczesnego społeczeństwa. Brunon-Ernst ostrożnie jednak zauważa, że Bentham wprawdzie broni praw kobiet, ale jego myślenie o kobiecości jest jeszcze wciąż w dużej mierze naznaczone fallocentryzmem6.
3Kolejną grupą społeczną, której los wyraźnie go przygnębiał, byli homoseksualiści. Angielski filozof był zdecydowanym przeciwnikiem kryminalizacji sodomii. Pod koniec xviii wieku w prawie brytyjskim za akt homoseksualny groziła kara śmierci przez powieszenie. Takie bezwzględne postępowanie w oczach zwolenników tego nad wyraz surowego rozwiązania uzasadniać miała biblijna historia o Sodomie i Gomorze. Dla Benthama rażącą niesprawiedliwością było to, że ten społecznie nieszkodliwy akt karany był w sposób tak okrutny i nieproporcjonalny do popełnionego „przestępstwa”. Rozprawa Offences Against One’s Self: Paederasty napisana około 1785 r.7, chociaż nieopublikowana za życia autora, traktowana jest obecnie jako pierwszy anglojęzyczny tekst naukowy poświęcony homoseksualizmowi. Niestety nie wiadomo, czy była ona znana Foucaultowi, kiedy pracował nad Nadzorować i karać. Francuski badacz zapewne doceniłby zaangażowanie autora w krytykę nazbyt opresyjnej moralności seksualnej, a także zainteresowanie antyczną Grecją i Rzymem, które dostarczyły mu wielu przykładów homoseksualnych praktyk sankcjonowanych kulturowo i prawnie. Za ich pomocą Bentham zamierzał przekonać czytelnika do zajęcia bardziej tolerancyjnej postawy i ostatecznie do głębokiej reformy obowiązującego prawa karnego.
4Boralevi, w kontekście rozważań nad emancypacyjnym i postępowym charakterem poglądów Benthama, przywołuje także jego rozważania dotyczące niewolnictwa8. Ludzie nigdy nie stają się własnością innych dobrowolnie i z własnej woli. Ten stan rzeczy w oczywisty sposób kłócił się z liberalną koncepcją wolnego obywatela, który może swobodnie decydować o swojej przyszłości, kierując się przy tym racjonalnymi przesłankami. Z tego powodu Bentham był surowym krytykiem instytucji niewolnictwa. Współczesnych czytelników zaskakiwać może jednak w tym przypadku całkowity brak moralnej wrażliwości. Wykorzystywana przez niego zasadnicza argumentacja nie wpisuje się bowiem w typowe dla tego okresu narracje. Zgodnie z fundamentalnymi założeniami ruchu abolicjonistycznego niewolnictwo miało drastycznie i niesłusznie odzierać jednostki ludzkie z godności i pozbawiać je należnych im praw podstawowych. Bentham był filozofem kapitalizmu, dlatego też sięgał po argumenty nieco innego rodzaju. Swoich czytelników przekonywał, że niewolnik nigdy nie będzie tak produktywny jak wolny człowiek. Nie jest bowiem właścicielem przedmiotów i dóbr, które wytwarza, a za swój trud nie otrzymuje przecież nigdy zapłaty. Jak człowiek pogrążony w beznadziei i rozpaczy miałby znaleźć motywację do ciężkiej pracy? Niewolnictwo stało zatem w czytelnej sprzeczności z zasadniczą koncepcją wolnego rynku i wizją kapitalistycznego społeczeństwa. Dlatego, dowodził Bentham, zgodnie z logiką użyteczności należy bezzwłocznie znieść tę instytucję dla dobra ogółu ludzkości. Boralevi przekonuje, że ten dość wyjątkowy tok rozumowania wynika z logiki kapitalizmu. Atak na niewolnictwo był w oczach Benthama przecież atakiem na własność prywatną, która była dla niego świętością. Dlatego też musiał przeprowadzić krytykę niewolnictwa w sposób odbiegający od głoszonej wówczas przez abolicjonistów narracji moralnej i przenieść całą dyskusję na pozbawiony emocji, chłodny grunt prawoznawstwa i ekonomicznej kalkulacji9. Wszystko to jest świadectwem wewnętrznego konfliktu, z którym Bentham nie umiał sobie do końca poradzić. Dlatego szukając kompromisu, uważał, że byli niewolnicy będą musieli zrekompensować swoim dawnym właścicielom stratę finansową poniesioną w wyniku ich emancypacji10.
5Dostrzegał także silny związek pomiędzy kolonializmem a systemem niewolniczych plantacji, czyli jedną z bardziej radykalnych form biowładzy, jaką wykształciła nowoczesność na przełomie xviii i xix wieku11. Dlatego też w odezwie do Zgromadzenia Narodowego zatytułowanej Emancypate Your Colonies (tekst napisany prawdopodobnie w 1792 r.) wzywał rząd Francji do porzucenia ambitnych planów podboju zamorskich terytoriów i nadania niepodległości swoim koloniom. W latach trzydziestych xix wieku apele Benthama były wielokrotnie przedrukowywane, czym znacząco przyczyniły się do poprawy stosunków dyplomatycznych i handlowych pomiędzy Wielką Brytanią a jej zbuntowanymi koloniami, czyli Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej. W ten oto sposób zyskał reputację „antyimperialisty”12. Należy jednak pamiętać, że postulowany przez niego projekt dekolonizacji zakładał, że władzę w nowo powstałych państwach obejmą europejscy osadnicy lub ich potomkowie. Bentham nie był szczególnie zainteresowany trudną sytuacją rdzennych mieszkańców kolonii.
6W europejskim dążeniu do budowy światowych imperiów widział także innego rodzaju zagrożenie. Kolonialna ekspansja miała prowadzić w jego oczach do nieuchronnej rywalizacji, która z łatwością mogłaby przenieść się na grunt europejski i stać się zarzewiem długotrwałych i niezwykle wyczerpujących konfliktów zbrojnych. Z tego względu w eseju Plan for an Universal and Perpetual Peace (1786–1789) zaproponował, żeby fundamentem nowego, światowego ładu był zbiór wielostronnych umów i traktatów pokojowych. Postulował także powołanie międzynarodowych instytucji, które stałyby na ich straży oraz rozstrzygały potencjalne spory. Podobnie jak Immanuel Kant, uważał, że konieczne będzie także powszechne rozbrojenie (disarmament)13. Armie wszystkich krajów miały zatem zostać zredukowane do tych samych rozmiarów. Angielski reformator nie zakładał ich całkowitej likwidacji. Wojsko konieczne było do utrzymania bezpieczeństwa także w sytuacjach wewnętrznego zagrożenia dla państwa i porządku publicznego.
Bracia mniejsi
7Szczególnie interesujący i zarazem wyrazisty przykład stanowią badania prowadzone w obszarze tzw. animal studies. To za ich sprawą zwraca się zdecydowanie większą uwagę na komentarze i uwagi, w których Bentham często wyrażał swoje potępienie dla postępowania ludzi wobec zwierząt, a władzę nad nimi określał nawet mianem „tyranii”14. W jego osobistych notatkach odnaleźć można wspomnienia okrutnego traktowania skorków, które dla zabawy jako małe dziecko wkładał do płomienia świecy. Owady te budziły w nim obrzydzenie, ale z jakiegoś powodu fascynowało go to, jak skręcały i wiły się, a ostatecznie pękały w ogniu. Dopiero gdy jedna ze służących zwróciła mu uwagę, zdał sobie sprawę ze swojego postępowania. Wydało mu się wówczas przerażające. Tak oto, wspominał po latach, odsłoniła się przed nim skrywająca się w człowieku destruktywna i brutalna część ludzkiej natury15.
8Na pierwszy rzut oka wypowiedzi Benthama wpisują się w charakterystyczną dla oświecenia krytykę niczym nieuzasadnionego i bezsensownego maltretowania zwierząt. Na jednej z rycin Williama Hogartha z moralizatorskiej serii The Four Stages of Cruelty (1751) widzimy ludzi znajdujących rozrywkę i przyjemność w okrutnym dręczeniu psów i kotów. W tym przypadku jednak cierpienia zadawane zwierzętom przedstawiane są przede wszystkim jako pierwsze stadium zepsucia i demoralizacji. Widoczne na rycinie koty i psy nie są głównym przedmiotem troski ze strony artysty. Ostatecznie chodzi bowiem ponownie o dobro ludzi. Bentham wykroczył jednak poza właściwe swojej epoce narracje, potępiając znęcanie się nad zwierzętami jako akt degenerujący moralnie jednostkę i prowadzący w prostej linii do okrutnego i bezwzględnego traktowania innych ludzi. Dążył do rozszerzenia moralnego horyzontu swojej epoki, dlatego jego uwagi poświęcone zwierzętom stanowią dziś fundamenty refleksji nad ich prawami. Niektórzy badacze uważają nawet, że stanowią pierwszy tak zdecydowany wyraz empatii i współczucia dla zwierząt w filozoficznym dyskursie Zachodu. Angielski reformator stał się, szczególnie za sprawą Jacquesa Derridy16 i Petera Singera17, kimś w rodzaju patrona aktywistów walczących o prawa zwierząt. Słusznie podkreśla się jego pozytywną rolę i niewątpliwy wkład w rozwój tej idei18. Jak zauważa Derrida, Bentham nie zastanawiał się nad różnicą pomiędzy ludźmi a zwierzętami i nie pytał o to, czy zwierzęta myślą, czy mają świadomość lub rozum, ale szukał tego, co łączy je z ludźmi. Tym, co wspólne, okazała się podatność na zranienie i cierpienie oraz ostatecznie śmiertelność:
Oby nadszedł dzień, gdy wszyscy uznają, że liczba nóg, włochatość skóry lub to, jakie zakończenie ma os sacrum [kość krzyżowa – R.N.], nie są również argumentami przekonywającymi, aby wolno było doznającą uczuć istotę wydać na męczarnie. Ze względu na co można by wytyczyć nieprzekraczalną granicę? Byłożby to ze względu na zdolność rozumowania lub może dar mowy? […] Należy pytać nie o to, czy zwierzęta mogą rozumować ani czy mogą mówić, lecz czy mogą cierpieć? (wp 420)
9W ten sposób Bentham doszedł do wniosku, że nie tylko ludzie, ale także zwierzęta powinny podlegać ochronie prawnej ze strony nowoczesnego państwa oraz jego instytucji.
10Warto pamiętać o postępowych i emancypacyjnych ideałach Benthama, podejmując badanie opracowanych przez niego eksperymentów z zakresu dyscypliny i kontroli. Inaczej może wyłonić się zbyt jednowymiarowy i krzywdzący obraz tej niezwykle złożonej postaci. Bentham prawnik aktywnie wstawiał się za prześladowanymi i ciemiężonymi, podczas gdy Bentham eksperymentator równocześnie opracowywał złożone maszynerie władzy.
11Naukowcy zainteresowani jego twórczością muszą się zmierzyć z problemem wynikającym z nadmiaru źródeł, które potrafią obezwładnić i przytłoczyć badacza. Angielski myśliciel przez większość swojego dorosłego życia bezustannie i niestrudzenie pracował nad kolejnymi rozprawami i traktatami. Oprócz notatek i zapisków prowadził także niezwykle ożywioną korespondencję. W przypadku Benthama taka intensywność i aktywność twórcza wynikała w dużej mierze z niezwykle silnego przeświadczenia, że jako człowiek oświecenia powinien zabierać głos w niemalże każdej toczącej się publicznie dyskusji dotyczącej mniej lub bardziej ważkich problemów społecznych i politycznych. Właściwy intelektualistom tej epoki entuzjazm sprawiał także, że dla Benthama nie było takiego elementu życia społecznego i politycznego, którego nie można byłoby tak zreformować, aby skorzystała na tym znacząca większość obywateli.
12Jego pisma stanowią wyzwanie dla uczonych nie tylko ze względu na swoją przytłaczającą liczbę, a nierzadko też objętość. Oprócz trudnego języka, czy też – w przypadku rękopisów – wyjątkowo nieczytelnego charakteru pisma, trzeba zmierzyć się z zadaniem innego rodzaju. Nie wystarczy bowiem zrozumieć kontekst towarzyszący powstaniu konkretnych rozpraw, odsłonić intencje autora oraz ukryte założenia, czy też zrekonstruować system kluczowych kategorii. Kolejne teksty niekiedy, zamiast wzajemnie się oświetlać i uzupełniać, nierzadko tylko znacznie komplikują zadanie badaczowi. Im bardziej zagłębia się on w myśl twórcy utylitaryzmu, tym większe problemy będzie miał z rekonstrukcją koherentnego systemu. Myśl Benthama biegnie niekiedy w dość zaskakujących kierunkach, pełna jest niespodziewanych zwrotów i zapętleń. Często zdarzało mu się zajmować zdecydowanie odmienne stanowiska w przypadku tej samej kwestii. Na dodatek nierzadko zdaje się popadać w wewnętrzne sprzeczności, które trudno uchwycić na pierwszy rzut oka. Być może jest to wynik rozległych zainteresowań. Możliwe, że także jemu własna myśl wymknęła się spod kontroli. Wiele tych sprzeczności odsłania się w trakcie badań nad technikami władzy, dlatego trzeba spróbować zrozumieć przyczyny i źródło ich powstania. Być może wtedy też uda się wyjaśnić sprzeczności i paradoksy właściwe dla współczesności.
13Z tego względu nie trzeba myśleć o dwóch szkołach odczytania Benthama, afirmatywnej i krytycznej, jako wzajemnie się wykluczających. To, co czyni jego filozofię i rozważania szczególnie interesującymi, to właśnie także liczne i być może nieusuwalne sprzeczności dostrzegalne w jego pismach. Ponadto zaskakująca nieraz czytelnika łatwość, z jaką autor przechodzi od ideałów właściwych liberalizmowi i demokratycznym dążeniom do opresyjnych rozwiązań, które z perspektywy współczesności zdają się zapowiadać praktyki autorytarne, jeśli nie totalitarne. Wyjaśnienie genezy silnych napięć w pismach Benthama może pomóc w zrozumieniu paradoksów i trudności, z jakimi zmagają się współczesne demokracje uwikłane na początku xxi wieku w wojnę z terroryzmem.
Notes de bas de page
1 A. Brunon-Ernst, Deconstructing Panopticism into the Plural Panopticons, w: Beyond Foucault: New Perspectives on Bentham’s Panopticon, red. A. Brunon-Ernst, s. 1.
2 L. C. Boralevi, Bentham and the Oppressed, Walter de Gruyter, Berlin – New York 1984, s. 18.
3 Tamże, s. 5.
4 Tamże, s. 10.
5 M. Sokol, Jeremy Bentham on Love and Marriage: A Utilitarian Proposal for Short-Term Marriage, „The Journal of Legal History” 2009, vol. 30, iss. 1, s. 1–21.
6 A. Brunon-Ernst, Deconstructing Panopticism into the Plural Panopticons, s. 24.
7 J. Bentham, Offences against One’s Self: Paederasty, red. L. Crompton, „Journal of Homosexuality”, tom 3, nr 4 (1978), s. 389–405 oraz tom 4, nr 1 (1978), s. 91–107.
8 L. C. Boralevi, Bentham and the Oppressed, s. 142–164.
9 L. C. Boralevi, Bentham and the Oppressed, s. 143.
10 Tamże, s. 151.
11 A. Mbembé, Necropolitics, „Public Culture” 2003, vol. 15, s. 11–40.
12 L. C. Boralevi, Bentham and the Oppressed, s. 120.
13 P. Niesen, The „West Divided” ? Bentham and Kant on Law and Ethics in Foreign Policy, w: Rethinking Ethical Foreign Policy: Pitfalls, Possibilities and Paradoxes, red. D. Chandler, V. Heins, Routledge, New York 2006, s. 98.
14 L. C. Boralevi, Bentham and the Oppressed, s. 165–175.
15 T. Causer, M. Terras, Crowdsourcing Bentham, s. 55–57.
16 J. Derrida, The Animal That Therefore I Am (More to Follow), „Critical Inquiry” 2002, vol. 28, s. 369–418.
17 P. Singer, Wyzwolenie zwierząt, przeł. A. Alichniewicz i A. Szczęsna, Warszawa 2004.
18 D. DeGrazia, Prawa zwierząt: bardzo krótkie wprowadzenie, przeł. P. Polak, Kraków 2014, s. 16.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019