Fantasmagoria
p. 78-83
Texte intégral
1Przypuśćmy na chwilę, że ktoś powiedział nie – Karolowi W[ielkiemu]1, który unosił się nad bijącym zegarem, pierwszym, jaki wprowadzono do Francji, nie – Franciszkowi I2, który z dworem swoim przypatrywał się paleniu czarownic, lecz Ludwikowi XIV3, wielkiemu monarsze, za którego panowania żył Rasyn, Bossuet4 i Paskal. Gdyby więc rzec do niego: „N[ajjaśniejszy] Panie! Nim trzy wieki upłyną, powóz bez koni, poruszany parą wody wrzącej, przebiegnie w trzech godzinach mil dziesięć5. Zamiast żagli taż sama para wody wrzącej nieść będzie po morzach największe i najcięższe okręty. Oprócz tego taż sama para poruszać będzie machiny, których ruszyć nie mógł przemysł rąk ludzkich. Człowiek wzbije się w powietrze za pomocą kuli z gumowanej materii, nadętej niewidzialnym i niedotykalnym ciałem. Nie dosyć na tym, iż będą okręty bez żagli, znajdą się i takie, które, podobne do Lewiatana w Piśmie Świętym, pływać będą pod wodą i żyjące istoty we wnętrzu swoim obejmą”6.
2Gdyby ten człowiek wspomniał był jeszcze o innych cudownych wynalazkach nauk i mechaniki, które teraz nałóg uczynił dla nas zupełnie obojętnymi, byliby niezawodnie śmieli się z niego jak z szaleńca, który by prawił bajki, jeszcze niedorzeczniejsze aniżeli w Tysiąc nocy i jedna. Ale gdyby ten człowiek był przydał: „Zaprowadzę cię do starej w gruzach leżącej świątyni. Tam pod sklepieniami, złowieszczym otoczonymi cieniem, pokażę ci widma, dążące ku tobie z wyciągnionymi rękoma, z iskrzącymi się oczyma, obmierzłe widma, które znikną, skoro zechcesz je schwycić”. Byliby wypędzili tego człowieka, byliby go może ukarali jako bluźniercę.
3I cóż! Byliśmy obecni na takim widowisku, nie doznając uwielbienia ani nawet podziwu; nie oskarżaliśmy bynajmniej o czarnoksięstwo ani pana Comte, który pokazywał dziwy, ani pana Robertson, który je wynalazł7. Fantasmagoria, o niej to bowiem mówimy, okazując nam widziadła i duchy, nie już jako nadprzyrodzone zjawiska, będące skutkiem czarnoksięstwa, lecz jako zabawkę fizyczną, zrządzoną działaniem światła podług zasad optyki, musiała silnie przyłożyć się do zniszczenia zabobonów [il. 7].
4Prawie wszyscy znają skutki fantasmagorii, lecz mało osób może zdać sobie dokładną sprawę ze sposobów, jakimi w niej się postępuje. Ściśle biorąc rzeczy, jest ona tylko wydoskonaleniem czarnoksięskiej latarni. Wytłumaczmy więc najprzód nie to, czym jest czarnoksięska latarnia (wszyscy wiedzą o tym), ale jakim sposobem tworzą się jej zjawiska. W kwadratowym pudełku stawiają lampę Arganda8 w ognisku zwierciadła wypukłego, które odbija jej światło na szkło okrągłe, grube we środku, a coraz bardziej cieńsze ku brzegom, jak soczewka C [il.8].
5To szkło zbiera promienie na malowidło przezroczyste, poważne lub dziwaczne, wyobrażające duchy albo inne jakie przedmioty. Malowidło tak oświecone odbite jest przez inną soczewkę z krótkim ogniskiem, które je powiększa i powtarza na oponie umieszczonej w niejakiej odległości od latarni czarnoksięskiej. Ta druga soczewka powinna być ruchomą, gdyż żeby postać malująca się na ekranie czysto się wydała, musi zachodzić jednostajny stosunek odległości przedmiotu od soczewki i soczewki od obrazu. Przedmiot umieszczony nieco dalej niżeli ognisko powinien zbliżać się do niego w miarę, jak się obraz oddala i nawzajem. Aby temu widowisku nadać tym więcej wrażenia, trzeba pokazywać je w pokoju zupełnie ciemnym. Skrzynka, w której się mieści lampa, jest szczelnie zamknięta, a widzowie nie widzą innego światła prócz światła obrazu i pola, w którym się tenże zawiera.
6Fantasmagoria, której skutki wydają się tak nadzwyczajnymi, jest tylko ulepszeniem czarnoksięskiej latarni. W tych obu narzędziach przedmioty są oświecone i przedstawiane tymże samym sposobem, lecz w fantasmagorii latarnia, umieszczona na kółkach, zbliża się lub oddala od opony, a że się krzyżują promienie wychodząc z soczewki, wynika stąd, iż postać wzrasta albo zmniejsza się na oponie, stosownie do większej albo mniejszej odległości od latarni. Lecz aby się czysto i wyraźnie pokazywała, musi także soczewka zbliżać się lub oddalać od przedmiotu, a to w odwrotnym stosunku. Dlatego szkło osadzone jest w rurce, które się za pomocą śrubki wysuwa albo wsuwa. Ten mechanizm dość prosty ułożony jest w ten sposób, że wszystkie poruszenia odbywają się dokładnie i bez łoskotu.
7Chcąc otoczyć tym większym złudzeniem zjawisko fantasmagorii, potrzeba zostawić widzów w zupełnej ciemności, aby nie mogli dostrzec składu machiny. W tym celu postać okazuje się na białej i cienkiej oponie perkalowej, dobrze wyciągniętej i powleczonej pokostem. Wtedy przejrzystość jest jeszcze tak znaczna, że przez tę oponę można dokładnie widzieć okazującą się postać. Widzowie nie zdołają zmiarkować, w jakiej odległości znajduje się od nich, ponieważ nie dostrzegają żadnego pośredniego przedmiotu, a tym samym zupełnego doznają omamienia. Pokazują zrazu maleńką postać, wydającą się pośród ciemności jak punkt świetlny niezmiernie oddalony. Potem postać wzrastająca powoli zdaje się przybliżać wielkimi krokami, a nawet rzucać się na widzów9. Ten fenomen widzenia jest rzeczywiście bardzo znaczącym, gdyż znajomość praw optyki i mechanizmu tego aparatu nie zdoła uchronić nas od złudzenia.
8Pan Robertson, wynalazca fantasmagorii, otoczył to widowisko tym wszystkim, co by mogło powiększyć jego wrażenie. Stary gmach klasztoru kapucynów obrał za miejsce widowiska10. Sala zupełnie kirem pokryta, na którym pomalowane były widziadła i inne żałobne przedmioty, usposabiała umysł widza. Nagle znikało słabe światło, które oświecało to miejsce, a zjawienie się duchów, przy odgłosie grzmotów i piorunów, i żałosnych dźwiękach muzyki, trwogą przejmowało duszę.
9Aparat fantasmagorii może być urządzony w ten sposób, iż przedstawi widzom postać obrazu, posągu, a nawet żyjącej osoby. W tym celu trzeba zastąpić soczewkę dwoma szkłami achromatycznymi, bardzo czystymi. Światło wtedy mocno oświeca przedmiot z przodu, a jego postać okazuje się na pokostowanej oponie.
10Megaskop, inne urządzenie optyczne wynalezione przez pana Charles11, służy do wystawienia powiększonej lub zmniejszonej postaci, ryciny albo obrazu [il.9]; można nawet powtórzyć obraz osoby za pomocą następującego aparatu. O osiemnaście stóp od opony, na której ma się pokazać obraz, stawiają ściankę i przykładają do niej pudełko, mające około dziesięciu cali i wewnątrz czarno wymalowane. W ściance jest otwór na sześć cali odpowiadający otworowi B w pudełku. W punkcie D jest zwierciadło, w punkcie C soczewka szklana, mająca osiem stóp ogniska. Obraz osoby, stojącej w punkcie E i mocno oświeconej, okazuje się na oponie, lecz w położeniu naturalnym i można tym sposobem wykonywać najrozmaitsze i najbardziej zadziwiające sceny. Niepodobna wytłumaczyć sobie naturalnych poruszeń zjawiających się postaci. Rozmaicie łączyć można te doświadczenia, i tak na jednejże oponie okazuje się jedna postać wryta, druga – ruchoma. Takim to sposobem Robertson pokazywał w głębi klasztoru słabo oświeconego zakrwawioną kobietę, trzymającą w jednej ręce sztylet, w drugiej – latarnię. Powoli posuwała się długim korytarzem i zdawała się tak blisko przystępować do widzów, iż się cofali, aby jej miejsca ustąpić.
11Są także i inne złudzenia uzupełniające złudzenie fantasmagorii. Ponieważ obrazy pokazują się z jednej tylko strony, fizycy dla odwrócenia uwagi widzów spuszczają głowy, z cienkiego płótna woskowanego zrobione i oświecone wewnątrz. Za pomocą kapturków można to światło odsłaniać albo zakrywać nagle, a tym sposobem przedmioty objawiają się albo nikną sprzed oczu widza.
12Za pomocą takich narzędzi czyliż nie można wytłumaczyć sobie rozmaitych zjawisk, które w dawnych czasach ugruntowały wiarę w czarnoksiężników? Gdyż nawet te sposoby optyczne w pierwszych chwilach po ich wynalezieniu wzbudziły mniemanie w osobach nieznających się na tym, że muszą być dziełem złego ducha. I tak w dziele wydanym we Francji na początku XIX w., naszego wieku!, pod tytułem Francja zwiedziona przez czarowników i demonolatrów mówi autor: „Nie będziemy sądzić o tym, co nazywają skutkami fantasmagorii, gdyż nie widzieliśmy tego widowiska, ale przyznajemy, że ich pojąć nie można bez przypuszczenia nadprzyrodzonego działacza, a tym jest Szatan”12.
13ŹRÓDŁO: Cléomède Évrard, La Fantasmagorie [„Musée des Familles, Lectures du Soir”, 1833–1834, vol. 1], niezaznaczony i niesygnowany przekład: Fantasmagoria, „Muzeum Domowe albo Czytelnia Wieczorna” 1835, nr 1, s. 3–7.
Notes de bas de page
1 Karol I Wielki (742 lub 747 – 814) – król Franków i Longobardów, twórca pierwszego imperium od czasu upadku Cesarstwa Rzymskiego. W szczytowym okresie państwo Karola I Wielkiego zajmowało znaczną część Europy Zachodniej. Po śmierci władcy rozpadło się na kilka drobniejszych organizmów.
2 Franciszek i (François I [1494–1547]) – król Francji z rodu Walezjuszów.
3 Ludwik XIV (Louis XIV [1638–1715]) – król Francji i Nawarry (z przydomkiem Król Słońce, le RoiSoleil), twórca silnie scentralizowanego państwa (monarchii absolutnej). Rozbudował Paryż i uczynił z niego prężny ośrodek kultury.
4 Jacques‑Bénigne Bossuet – zob. Deotyma [Jadwiga Łuszczewska], Druk, w niniejszym tomie.
5 W oryginale mowa jest o milach francuskich i jest ich tu 20 („vingt lieues [de poste]”).
6 Okręty podwodne [przypis autora].
7 Louis‑Christian‑Emmanuel‑Apollinaire Comte (1783–1859) – francuski iluzjonista, który swymi seansami zyskał tytuł „fizyka króla [Ludwika XVIII]” i kawalera Legii Honorowej (za panowania Ludwika Filipa). W 1827 roku założył w Paryżu własny teatr (Teatr Comte’a), gdzie m.in. wystawiał fantasmagorie. Étienne‑Gaspard Robert, zwany Robertson (1763–1837) – belgijski iluzjonista, twórca fantasmagorii, które pokazywał z użyciem wynalezionego przez siebie fanatyskopu oraz dodatkowych efektów dźwiękowych (krzyki, bicie dzwonów, odgłos błyskawic). Pierwszy pokaz fantasmagorii Robertson zaprezentował 23 stycznia 1798 roku w Paryżu, a później swoje przedstawienia dawał w innych miastach Francji oraz w Niemczech, Hiszpanii, Rosji i Włoszech. Nie ma świadectw, by trafił kiedykolwiek do Polski. Robertson był także aeronautą, który w 1803 roku osiągnął rekord we wznoszeniu się balonem na ogrzane powietrze, a wiele swoich lotów poświęcił obserwacjom meteorologicznym. W 1830 roku ogłosił swoje wspomnienia (Mémoires Récréatifs, Scientifiques et Anecdotiques du Physicien Aéronaute), gdzie przedstawił sposób wywoływania fantasmagorii.
8 Argand jest wynalazcą lamp z okrągłym knotem i z podwójnym pędem powietrza, powszechnie znanych pod nazwą kinkietów [przyp. autora]. Ami Argand (właśc. François Pierre Amédée Argand [1750–1803]) – szwajcarski fizyk, chemik i wynalazca. Opracował tzw. palnik Arganda (z knotem w kształcie rurki), który pozwalał osiągnąć kilkakrotnie większą jasność niż lampa z tradycyjnym knotem.
9 Przed kilkoma laty widzieliśmy w Warszawie między innymi pokazywane piękne zjawiska fantasmagorii (przy[pis] tłumacza). Bardzo trudno ustalić, kogo polski tłumacz miał na myśli. W 1830 roku Teatr Sztuczno‑Mechaniczny (właścicielem był „Klejnschneck Mechanik”) oferował warszawiakom przedstawienie, „w czasie którego okażą się duchy itp.” (zob. „Kurier Warszawski” 1830, nr 209, s. 1098). Źródła nie pozwalają jednak ustalić, czy teatr ten posługiwał się jakimś rodzajem fantasmagorii.
10 Chodzi o gmach klasztoru kapucynów, położony niedaleko paryskiego placu Vendôme, gdzie od 3 stycznia 1799 roku Robertson pokazywał swoje widowiska.
11 Jacques Alexandre César Charles – zob. [Joseph Louis Gay‑Lussac], Teoretycznopraktyczna nauka zakładania konduktorów piorunowych, w tomie pierwszym. Megaskop był przyrządem optycznym umożliwiającym odtwarzanie na ekranie przedmiotów nieprzezroczystych.
12 Chodzi o książkę Jeana Baptiste’a Fiarda La France trompée par les magiciens et démono latres du dixhuitième siècle (Paris 1803), gdzie znaleźć można jednak tylko pierwszą część cytowanego zdania: „Nie będziemy sądzić o tym, co nazywają skutkami fantasmagorii, gdyż nie widzieliśmy tego widowiska” (s. 185, przypis 1). Reszta wydaje się sfabrykowana przez francuskiego autora artykułu.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.