[Oświetlanie gazem]
p. 35-38
Texte intégral
1Korzyści z oświetlania gazem polegają na nadzwyczajnej piękności, to jest równości i jasności światła, na wygodnym użyciu, szczególniej zaś na bezpieczeństwie przeciw pożarowi i nareszcie na taniości; gaz bowiem prawie zawsze tańszy jest od lamp, szczególniej zaś od świec, jeżeli tylko przyrządzany będzie na wielką skalę. Starano się z różnych materiałów wydobywać gaz, dotąd jednakowoż okazał się gaz z węgli kamiennych lepszy nad wszelkie inne. Gaz z drzewa, jakeśmy wyżej nadmienili, pali się zanadto blado, aby go można do oświetlania użyć; podobnychże własności jest gaz z torfu. Tłuste oleje (szczególniej zły tran lub też zlewki z beczek oleju, bo olej czysty zanadto drogi), równie jak żywica i smoła, wydają gaz palący się jaśniej od gazu z węgli kamiennych, jednakowoż znacznie on jest droższym od tego ostatniego. Dlatego to oświecanie za pomocą gazu z oleju, wynalezione przez Taylora w r. 1815, mało się rozpowszechniło1. Dla zastąpienia gazem światła jednej świecy łojowej (rachując po 6 na funt) potrzeba na godzinę gazu z węgli kamiennych ¼ do ¾ stopy sześciennej (a to podług dobroci gazu); w przecięciu przyjąć można 4⁄10 stopy sześciennej, gazu zaś z oleju 1⁄6 do 1⁄3 stopy sześciennej. Powiadają, iż gaz z żywicy sosnowej daje dwakroć, gaz zaś ze smoły 11⁄3 więcej światła od gazu z węgli kamiennych. Porównywając pod względem dobroci gaz z węgli kamiennych i gaz z oleju, przekonamy się, że stopa sześcienna ostatniego wyda dwa razy tyle światła co stopa tamtego.
2Selligue w Paryżu wynalazł w roku 1837 aparat do tak zwanego gazu wodnego2, w którym rozkłada się para wodna za pomocą żarzących się węgli drzewnych (połączony on był z wyżej wymienioną lampą Beala3), przez co dał niewinny powód do śmiesznych bajek o jakimś gazie powietrznym. Ponieważ gaz mogący być otrzymywanym z rozłożenia pary wodnej za pomocą węgli drzewnych nie wydaje płomienia jasnego, przeto Selligue w swoim aparacie z rozłożeniem wody połączył destylację mineralnego oleju otrzymywanego z łupku marglowego, z którego powstający zapalny gaz mieszał się z gazem wodnym. Gaz ten wychwalano po całym świecie w sposób nadzwyczajnie przesadzony, tak dalece, iż w wielu miastach Europy postąpiono do użycia go w znacznej ilości, jak np. w Paryżu, Lugdunie4, Strasburgu, Antwerpii. Skoro jednak po nadspodziewanie kosztownych doświadczeniach przekonano się, iż tego mineralnego oleju nie można w potrzebnej ilości dostarczyć, jako też iż dobroć jego bardzo bywa zmienna; gdy wreszcie smutny przypadek (w Strasburgu roku 1841), że kilka osób udusiło się w pokoju5, okazał, iż znaczna ilość niedokwasu węgla6, znajdująca się w gazie z węgli kamiennych lub oleju, czyni go bardzo niebezpiecznym, zarzucono zupełnie gazomanię wodną do tego stopnia, iż teraz nie słychać nawet, aby kto o niej wspominał. Aparaty służące do oświetlania za pomocą gazu podlegały stopniowo wielu nawet korzystnym odmianom, szczególniej w Anglii, i to nie tylko w częściach służących do tworzenia lub czyszczenia gazu, ale także i w urządzeniach służących do jego zbierania, przeprowadzania i palenia. Niepodobna jednak wdawać się w rozbieranie szczegółowe tych wynalazków bez połączenia ich z objaśnieniami technicznymi, do czego tu wcale nie jest miejsce.
3Możność przenoszenia gazu z miejsca na miejsce, tak potrzebną w wielu zdarzeniach, starano się różnymi sposobami osiągnąć. Nadmieniłem już wyżej, iż wynalazca gazu z węgli kamiennych, Murdoch, usiłował przenosić gaz z miejsca na miejsce w metalowych naczyniach. Po nim wielu pracowało nad tym, aby gazu bez pomocy rur dostarczać do przeznaczonego miejsca; pokazało się jednak, iż znaczna ilość jego, potrzebna do dłuższego oświetlenia, zanadto wiele zajmuje miejsca; aby można było tego sposobu używać, Gordon w Edynburgu (1819) wpadł na myśl zgęszczania gazu w rezerwoarach z blachy miedzianej lub żelaznej7 za pomocą pomp (aż do 15, 20, a nawet 30 części naturalnej objętości) i przenoszenia go w tym stanie [il. 2]. Narażanie się na eksplozje zagrażające życiu, jako też i inne techniczne trudności sprawiły, iż wynalazku tego nie używano; tak iż Portable‑Gas Company w Londynie8 wkrótce upadła. Jakkolwiek można by gaz tym sposobem zgęszczony łatwo przenosić, zawsze jednak nie dzieje się to z taką łatwością, z jaką przenoszą lampy lub świece; naczynie bowiem do przenoszenia gazu musi być zbyt wielkie.
4Należałoby jeszcze nadmienić, że z gazu można otrzymać światło nadzwyczajnie silne, koloru rażąco białego; jeżeli na płomień jego puścimy strumień kwasorodu i postawimy w środku płomienia kawałek niegaszonego wapna. Wapno, rozpalając się do najwyższego stopnia, wydaje nadzwyczaj silne światło, dla otrzymania którego użyć także można płomienia spirytusu winnego, a z większym jeszcze skutkiem – płomienia gazu wodorodnego. Angielski fizyk Brewster w roku 1820 pierwszy odkrył tę własność wapna9. W roku 1825 oficer inżynierii, Drummond, użył tego sposobu na sygnał przy pomiarach trygonometrycznych w Irlandii i za pomocą tak rozpalonego wapna w płomieniu spirytusu winnego otrzymywał światło widzialne, a raczej punkt, z odległości 66 mil angielskich10. Tegoż sposobu użyto później dla oświecania przedmiotów w mikroskopie (hydrooxygengasmikroskop), biorąc w tym celu mieszaninę kwasorodu i wodorodu. Stąd to nareszcie powstał ów olbrzymi projekt utworzenia tak zwanego syderalnego światła, za pomocą którego chciano nawet zastąpić słońce i cały Paryż z jednego punktu, Montmartre, oświecić11. Jest to myśl, której nie należy wyśmiewać lub w niepamięci pogrążać, co my bowiem dziś uważamy jako szał przewrotnej głowy, wnuki nasze może za najnaturalniejszą rzecz uważać będą. Postąpią bowiem dalej w technicznych naukach, a stąd i lepiej będą przysposobieni do podobnie wielkich pomysłów12.
5ŹRÓDŁO: K. K., Postęp oświetlania w nowszych czasach [Die Fort schritte des Beleuchtungswesens in der neuern Zeit, „Deutsche Vierteljahrs Schrift” 1842, z. 3], przeł. P. N., „Biblioteka Warszawska” 1844, t. 3, s. 359–362.
Notes de bas de page
1 John Taylor (1779–1863) – angielski inżynier górniczy. Wynalezienie metody uzyskiwania gazu ze substancji organicznych doprowadziło do tzw. wojny gazowej z producentami gazu węglowego.
2 Alexandre François Selligue (1784–1845) – francuski inżynier, który w 1832 roku opatentował (z Davidem Blumem) metodę uzyskiwania gazu z łupków, a w 1838 roku opracował i opatentował technologię zastosowania oleju mineralnego do oświetlania.
3 William Riley Beal (1838–1912) – amerykański inżynier (angielskiego pochodzenia), wynalazca „lampy bez knotów, w których pali się olej ze smoły węgli kamiennych” (s. 332).
4 Lugdun albo Lugdunum – dzisiejszy Lyon, miasto w środkowej Francji.
5 Do wypadku doszło w styczniu 1841 roku: śmiertelnemu zatruciu uległo pięć osób (ojciec rodziny, troje dzieci i służąca), jedną osobę (matkę) udało się uratować.
6 Niedokwas węgla – tlenek węgla, bezwonna substancja trująca.
7 David Gordon (1774–1829) – szkocki wynalazca, opatentował (z Edwardem Heardem) metodę otrzymywania „przenośnego gazu” (portable gas) i zaprojektował pojazd napędzany takim gazem.
8 The London Portable Gas Company powstało w 1819 roku (wykorzystując technologię opracowaną przez Davida Gordona), a zakończyło swą działalność w 1834 roku.
9 Sir David Brewster (1781–1868) – szkocki fizyk, zajmował się optyką i praktyką oświetlenia (m.in. udoskonaleniem światła w latarniach morskich).
10 Mila angielska – jednostka długości, równa 1609 m.
11 Światło syderalne (lub płomień syderalny; franc. flamme siderale) – jaskrawobiałe światło, otrzymywane w zmodyfikowanej przez Marca Antoine’a Gaudina lampie wapiennej (tlen łączył się w niej nie ze spirytusem winnym, lecz z terpentyną).
12 Od epoki, w której niemiecki autor pracę tę ogłosił (1842), to chyba jako najnowszy pomysł fizyków francuskich w Paryżu dodać tu wypada, że bieguny stosu Bunsena, do pewnej od siebie odległości zapuszczone w naczynie szklane (kulę albo walec), z którego potem powietrze pneumatycznie się wyciąga, w tej próżni na węgiel (kok) pomiędzy nie tamże założony działając, takiej jaskrawości ogień zarządzają, iż to byłaby lampa najjaśniejsza ze wszystkich. Natężone syderalne światło, o którym wyżej, jest 32 razy słabsze od światła w słońcu, gdy to elektryczne jest tylko 4 razy słabsze od słońca. Stąd mocno dziś myślą w Paryżu o upowszechnieniu takiej elektrycznej lampy i już niektóre miejsca tej stolicy były nią oświetlane dla próby [przypis tłumacza, P. N.]. Ogniwo galwaniczne Bunsena (nazwane tak od konstruktora, niemieckiego fizyka i chemika, Roberta Bunsena [1811–1899]), zbudowane z elektrod cynkowo‑węglowych, dzięki temu, że wytwarzało przez dłuższy czas prąd o stosunkowo dużym natężeniu, było urządzeniem powszechnie stosowanym do eksperymentów przeprowadzanych w połowie XIX wieku.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.