Oświecenie gazem Berlina
p. 23-26
Texte intégral
1Dnia 19 b[ieżącego] m[iesiąca] oświecono ulicę Unter den Linden w Berlinie po pierwszy raz [sic!] gazem; oświecenie innych ulic nastąpi kolejno i wszystkich w przeciągu roku ukończone zostanie. Trudni się tym londyńskie kontynentalne towarzystwo gazowe1.
2Berliński instytut oświecenia gazem jest bardzo obszerny, a nawet w Anglii nie ma takiego, który by co do rozciągłości mógł być z nim porównany. Więcej jak 300 000 stóp rur żelaznych, od 2 do 8 cali w średnicy, potrzeba do prowadzenia gazu po wszystkich ulicach (z wyjątkiem niezupełnie zabudowanych), a prawie dwa razy tyle rur trzeba będzie od rur głównych do latarni. Ogół lanego żelaza mającego być użytym wyniesie przeszło 60 000 centnarów2. Ten wydatek, budynki obszerne przed Bramą Hallską3 prawie zupełnie zakończone, zakupienie i urządzenie latarni, równie jak i inne potrzeby niemałego wymagają nakładu; a ponieważ prawie wszystkie użyte materiały i wyroby są krajowe, więc wkrótce wielki kapitał znajdować się będzie w obiegu, który cząstkowo odebrać przedsiębiorcy dopiero po 21 leciech, i to z bardzo małym zyskiem, spodziewać się mogą. Kuźnice, kopalnie węgli kamiennych, równie jak mnóstwo fabrykantów i rzemieślników, nie tylko przy pierwszym zakładzie, ale i nawet ciągle znajdą zatrudnienie, i niejedna gałąź przemysłu narodowego nieznanym dotąd sposobem się wzniesie, mianowicie jeżeli inne miasta zamożne naśladować będą przykład stolicy.
3Przy założeniu instytutu miano baczenie na wszelkie znaczniejsze poprawy, opierające się na najnowszych doświadczeniach, aby miasto tak doskonale i rzęsisto, jak tylko być może, zostało oświecone i aby wszelkiemu mogącemu niebezpieczeństwu zapobiec. Kierujący tym urządzeniem inżynier Perks już kilka podobnych dzieł uskutecznił i wsławił się przez ważne ich poprawienie; można mu więc zaufać, iż i tu starał się o największą, jaka być może, dokładność.
4Dzieło całe tak jest urządzone, iż oprócz 2800 latarni na ulicach razem i lampy w środku gmachów mogą być gazem opatrywane. Do oświecenia sieni, sklepów, warsztatów, kawiarni, restauracji, teatrów, instytutów publicznych, zgoła wszędzie, gdzie światło nieruchome jest potrzebne lub gdzie codziennie trzeba rzęsistego oświecenia, gaz szczególniej jest przydatny. Światło gazu nie tylko jest czyściejsze, jaśniejsze i mocniejsze od światła lamp olejnych, łojowych i innych świec, a przy czystości swej zdrowiu wcale nieszkodliwe, lecz nadto bardzo wygodne; ponieważ jeśli wszystko jest urządzone, w czasie potrzeby tylko o zapaleniu pamiętać trzeba. Gustowniej można urządzić lampy i lichtarze jak lampy olejne, a tak uciążliwe chędożenie lamp nie jest potrzebne, tylko czyścić trzeba ozdoby na lampach umieszczone. Gaz przeczyszczony stosownym postępowaniem nie rozszerza w paleniu nieprzyjemnego zapachu, jeżeli nie popełni się nieostrożności i długi czas przed zapaleniem nie otworzy się kurka rury prowadzącej lub nie wpuści się tyle gazu, że go płomień strawić nie może. Plamy łojowe i olejne, dla gospodyń tak nieprzyjemne, zupełnie się unikają, i pomnaża się bezpieczeństwo od ognia tak, iż w Anglii gmachy gazem oświetlane 25 od sta mniej płacą do towarzystwa zabezpieczenia ogniowego niż inne.
5Nie od rzeczy tu będzie wspomnieć słów kilka o oświeceniu gazem w ogólności.
6Rodzaje powietrza palnego, jak je samo przyrodzenie4 utwarza, były znane już najodleglejszej starożytności. Niemiec Jan Joachim Becher5 był jednak pierwszym, który odkrył, iż takowe z innych ciał uzyskać można; wydobył, jak powiadają, znane dziś pod nazwiskiem wodorodu6 powietrze palne, przez zwęglenie torfu i węgli kamiennych, i takowego przy topieniu kruszców używał. Na początku wieku XVIII Hales i Clayton7 ten sam gaz robili, a po nich w roku 1767 biskup z Llandaff8. Ostatni dostrzegł także, iż gaz ten zatrzymuje palność swoją, przepuściwszy go przez wodę i dwiema zakrzywionymi rurami do góry unosząc. Lecz dopiero w latach 1770 do 1790, w których chemia stała się oddzielną umiejętnością, wzbogacała odtąd postępem ciągłym nasze wiadomości i do rozpoznania części ciał i ich własności nowe coraz wynajdowała środki; uczeni zaczęli ściślej badać rodzenie gazów i rozpoznawać sposoby obchodzenia się z nimi. Wynaleziono w tym czasie znane krzesidła, które za pomocą iskry elektrycznej zapalają gaz wychodzący z małego otworu, który tak długo pali się, póki go w naczyniu starczy; i już miano aparat gazowy na małą skalę. Nie mogło się obyć, aby nie zaproponowano także użycia ich w obszerności, a to szczególnie w celu oświecenia przestrzeni gazem. Anglik Murdoch najpierwszy wpadł na myśl tę i w roku 1798 zaprowadził sposób takowy oświecenia w znanej fabryce okrętów parowych Boultona i Watt w Soho9. Francuski inżynier Lebon użył w roku 1801 gazu dobytego z drzewa do oświecenia własnego domu w Paryżu10, a gustowne urządzenie tego przedmiotu dowiodło, że dozwala połączyć użytek z ozdobą. Tymczasem w Anglii coraz bardziej ulepszano sposób oświecenia gazem. Następnie Samuel Clegg urządził pierwsze oświecenie gazem w Londynie u księgarza Ackermana11, a wkrótce (r. 1815) dla towarzystwa akcjonariuszów uskutecznił tamże tak zwany westminsterski aparat gazowy do oświecenia kilku ulic. Odtąd w Londynie jeszcze 5 podobnych instytutów urządzono i w Anglii znaczniejsze miasta prawie wszystkie nie innym sposobem, jak gazem, oświecane bywają.
7Paryż także częściowo, Bruksela zaś, Rotterdam i Gent całkowicie podobnym sposobem są oświetlone.
8W Berlinie sposób ten oświecenia znany już był w kilku fabrykach i domach prywatnych, a Berlin i Hanower będą także pierwsze miasta w Niemczech, w których oświecenie takowe na wielka skalę i po ulicach publicznych najpierwej jest zaprowadzone.
9ŹRÓDŁO: (G. B.), Oświecenie gazem Berlina, „Rozmaitości Literackie z roku 1826”, t. 3, s. 35–40.
Notes de bas de page
1 Pierwsze gazowe latarnie zapłonęły wzdłuż alei Unter den Linden w Berlinie 19 września 1826 roku. Wykonawcą przedsięwzięcia była angielska firma Imperial‑Continental‑Gas Association (icga) z siedzibą w Londynie.
2 Centnar (albo cetnar) – dawna jednostka masy, odpowiadająca 51,45 kg.
3 Chodzi tutaj o budynki mieszczące pierwszą berlińską wytwórnię gazu, zlokalizowane w sąsiedztwie Hallesches Tor (Bramy Hallskiej).
4 Tj. natura.
5 Johann Joachim Becher (1635–1682) – niemiecki lekarz i chemik, jeden z prekursorów badań nad teorią spalania.
6 Wodoród to w dzisiejszej terminologii chemicznej wodór.
7 Stefan Hales (1677–1761) – angielski botanik i chemik. John Clayton (1656 lub 1657 – 1725) – angielski chemik, który odkrył, że gaz otrzymywany w procesie suchej destylacji węgla jest substancja palną.
8 Biskup Llandaff (John Ewer [1705?–1774]) przeprowadził doświadczenia, które pozwoliły ustalić właściwości gazów otrzymywanych w procesie suchej destylacji węgla. Biskup Llandlaf jest głową Kościoła w Walii.
9 William Murdoch (1754–1839) – szkocki inżynier i wynalazca, zatrudniony w fabrycemaszyn parowych Boulton and Watt w Soho. Po serii eksperymentów w 1798 roku Mudoch zainstalował oświetlenie gazowe głównej hali fabrycznej.
10 Philippe Lebon (1767–1804) – francuski inżynier, zasłużony na polu usprawnienia maszyn parowych, autor technologii otrzymywania gazu świetlnego z drewna.
11 Samuel Clegg (1781–1861) – brytyjski inżynier, przez jakiś czas zatrudniony w fabryce Boultona i Watta w Soho pod Birmingham (gdzie był świadkiem eksperymentów Murdocha). W 1813 roku zainstalował pierwsze oświetlenie gazowe w księgarni Rudolpha Ackermana na Strandzie w Londynie. Clegg przeszedł do historii także za sprawą pomysłu zastosowania na kolei siły sprężonego powietrza (kolei atmosferycznej).
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.