O oświecaniu światłem elektrycznym
p. 15-19
Texte intégral
1Kto by się odważył powiedzieć przed dwudziestą lub trzydziestą laty, że ów mały płomień gazu wodorodnego w lampie filozoficznej1 oświecać będzie w dziewiętnastym wieku miejsca publiczne i całe miasta, a przecież dzisiaj tak jest, i w nim widzimy tak wyborny sposób oświecania. Lecz ja mocno przekonany jestem, że daleko doskonalsze i mniej kosztowniejsze oświecenie mieć będziemy z światła elektrycznego.
2To przepowiedzenie opieram na doświadczeniach, nad którymi od kilku lat już pracuję. W wielkiej liczbie z światłem elektrycznym doświadczeń, już to uczących, już bawiących tylko, na które poświęciłem czas wieczorny, chciałem także dowieść słuchaczom, iż jako uderzenie elektryczne powtarzać się może, że tak powiem, do nieskończoności, tak podobnie świetna iskra elektryczna, gdy okoliczności (sucha atmosfera, odosobnione dobrze konduktory2 i w przyzwoitej odległości postawione) będą po temu albo zręcznie rozporządzone, nieskończoną liczbą razy może się powtórzyć. Chciałem razem przekonać się, do jakiego też stopnia promień światła elektrycznego rozciągać może swe powtarzanie i czyli przezeń nie można sprawić ciągłego oświecenia.
3W tym celu w sali mojej utwierdziłem do ściany, oprócz wielkich sześciu blach do oświecania3, około sta jeszcze kul ołowianych powleczonych lakierem, przy nich zawiesiłem sznur jedwabny długości blisko dwudziestu łokci pruskich (dziesięć łokci królewskich)4, pokryty małymi blaszkami cynowymi. Wszystkie te sztuki metalowe odosobnione nie więcej były od siebie odległe jak na cal jeden5, a aparat łączył łańcuch metalowy z konduktorem machiny elektrycznej, każda iskra powinna się była powtórzyć około tysiąca razy. Machina elektryczna, chociaż była dobra, lecz wielkiej średnicy, gdyż tafla nie większej była średnicy jak dwie stopy. Dla otrzymania nieprzerwanego strumienia światła kazałem żywiej nieco obracać machinę. Z wielkim moim i wszystkich obecnych zdumieniem widziałem bardzo piękne światło, które podobne było do pięknej jasności księżyca i po całej się sali rozlewało. Gdy potem, zamiast złączenia drugiego końca przewodniczego łańcucha z podłogą, przybliżyłem go do recypiensa na machinie pneumatycznej6, wypróżnionego z powietrza, w którym światło elektryczne przechodzić musiało przez dwie kule, na trzy cale od siebie odległe, tak wielka zrobiła się światłość, że na środku sali można było czytać najmniejsze pismo. Światło to zdawało się nawet wzmagać przez ciąg doświadczenia.
4Otrzymałem więc bez żadnego ciała palnego jasne i przyjemne światło, owszem, daleko, że tak powiem, subtelniejsze niż światło z gazu wodorodnego, bo izba obszerna oświecona była przez powtarzane, czyli rozmnożone, iskry bez widocznego osłabienia się strumienia iskier ku końcowi. Mogłem bez wątpienia więcej razy jeszcze rozmnożyć iskry, przeprowadzając je do drugiej i trzeciej izby, a może i całą budowę oświecić, gdyby podobieństwem było dostatecznie ciepłem osuszyć powietrze we wszystkich izbach i odosobnić cały ten aparat. Ta próba zaiste może być jeszcze bardzo niedokładną, pokazuje atoli, że podobieństwem jest zrobić znaczne oświecenie szczupłym składem elektryczności. Jakożkolwiekbądź, proces tak prosty, choćby też był i wydoskonalony, nie jest jeszcze ani dostateczny, ani użyty być może, gdyż iskry wolne, które się w przestrzeni zamkniętej powtarzają, jak np. w izbie, po pewnym czasie robią zapach całkiem nieprzyjemny i psują powietrze, robiąc je szkodliwym oddychaniu, oprócz tego nie można nigdy do takiego stopnia osuszyć powietrza, żeby nie przewodziło elektryczności, a zatem żeby iskry nie osłabiały się, a nawet wkrótce nie gasły, o czym z wielokrotnych doświadczeń przekonałem się. W czasie wilgotnym, choćby i najlepiej izba była ogrzana, bardzo małe oświecenie zrobić można. Na wolnym więc powietrzu albo na ulicy niepodobieństwem byłoby tego dokazać.
5Lecz gdy się iskry wprowadzą i zamkną w walcach albo kulach szklanych, nieprzenikliwych dla powietrza, połączonych z sobą i przybranych wewnątrz kwadratami ukośnymi do powtarzania światła, wówczas powietrze wewnątrz aparatu zawsze będzie suche, gdyż zewnętrzne żadnego wpływu mieć nie będzie. Ale i wtenczas nawet płynienie światła elektrycznego byłoby niedostateczne i nie mogłoby być zastosowane do zwyczajnego oświecenia, bo bez wielkiej liczby walców albo kul, które naturalnie znacznego by kosztu wymagały, słabe tylko światło księżycowe sprawić można.
6Są gatunki płynów sprężystych, w których światło elektryczne daleko jest świetniejsze niżeli w powietrzu atmosferycznym. Podług moich doświadczeń tym płynem nie jest gaz kwasorodny, jakby się domyślać można było, ale gazy: wodorodny, saletrowy, wodorodny siarczysty i wodorodny węglisty7. Złożone atoli, czyli skombinowane gazy, tak jak trzy ostatnie, nie mogą być użyte do tworzenia atmosfery dla elektryczności, bo te przez nią, choć powoli, rozkładać się dają. Sam więc tylko gaz wodorodny, lubo i mniej czysty, gdyż go iskry przeczyszczą, służyć może do napełniania walców albo kul, przez które światło elektryczne ma przechodzić z jednego do drugiego ukośnego kwadratu. Wprowadzenie takowe gazu, które się raz na zawsze robi, nie jest, jak wiemy, ani wielką trudnością, ani zbyt wielkiego wymaga kosztu. W gazie wodorodnym światło iskry elektrycznej, bez najmniejszej straty na masie i żywości, najmniej jest dwa razy większe. Lecz jeżeli gaz do pewnego stopnia będzie rozrzedzony, co łatwo jest otrzymać, wypędzając części jego przez ciepło, wówczas żywszy pęd iskry nastąpi i wzmocni się światło elektryczne, o czym się także z własnych przekonałem doświadczeń.
7Ustanowienie elektrycznego oświecenia w walcach szklanych, napełnionych gazem wodorodnym rozrzedzonym, bardzo łatwo wykonane być może za pomocą cierpliwości i znajomości technicznych. W tym żadnego nie masz niebezpieczeństwa do wystrzegania się, bo gaz wodorodny nie może sparzyć ani iskra elektryczna rozpalić się, gdy jest zamkniętą w naczyniach i odłączoną od powietrza atmosferycznego, co tu właśnie robią ściany szklane. Pierwsze sporządzenie aparatu do elektrycznego oświecania, to jest walce szklane i wielka machina elektryczna, która by mocą siły mechanicznej w ruch wprawiana była, mniej by wymagało kosztu niż aparat do oświecania gazem, a utrzymanie jego prawie żadnego wydatku nie potrzebowałoby, gdyż to się sprowadza do baczności i małych starań. Niektóre trudności szczegółowe, a może i sam przesąd, który spóźnić może jeszcze wykonanie tego, pokonane będą postępem fizyki8.
8Nie rozciągam się więcej nad szczegółami, bo nie miałem dotychczas zręczności powtórzyć w wielkiej masie moich doświadczeń nad oświecaniem. Z pokorą poddaję te pierwsze moje próby pod sąd znawców.
9ŹRÓDŁO: [Johann Ludwig Georg] Meinecke, O oświecaniu światłem elektrycznym przez..., profesora w Halli (tłumaczenie) [Über Beleuchtung durch electrisches Licht, „Annalen der Physik” 1819, vol. 62], „Dziennik Wileński” 1820, t. 2, nr 5, s. 67–72.
10Johann Ludwig Georg Meinecke (1781–1823) – niemiecki fizyk, mineralog i chemik, profesor technologii na Uniwersytecie w Halle.
Notes de bas de page
1 „Lampa filozoficzna” [philosophische Lampe] to nazwa aparatury spalającej gaz, rodzaj „zabawki filozoficznej”. Zob. M. P. Orfila, Handbuch der medizinischen Chemie, Erfurt 1819, s. 117. W użyciu było również wyrażenie „światło filozoficzne”, nazywające gaz świetlny. Nazwę tę tak uzasadniano: „Bynajmniej jednak nie dbano o jego [tj. gazu] zużytkowanie, a widziano tylko w tym jedno z ciekawych zjawisk przyrody, nie domyślając się nawet, że zjawisko to dobrze zrozumiane mogło i miało się stać jednym z bogatych źródeł przemysłu” (Gawędy naukowe, „Gazeta Warszawska” 1857, nr 54, s. 4).
2 Konduktor – biegun w maszynie elektrostatycznej lub przewodnik, na którym gromadzić się może ładunek elektryczny.
3 Są to tafle szklane, osadzone kwadratami ukośnymi z blaszek cynowych [przyp. redakcji].
4 Dziesięciu łokciom królewskim (czyli długości około 5,95 m) odpowiadałoby blisko dwadzieścia pruskich stóp (nie zaś – łokci). Stopa pruska (albo reńska) to 0,31 m.
5 Cal (pruski) – 0,026 m.
6 Machina pneumatyczna – inaczej: pompa powietrzna, pompa próżniowa. Recypiens (albo recypient; łac. recipiens) – odbieracz, naczynie do zbierania gazów, pary itp.
7 Gaz kwasorodny (albo kwasoród, łac. oxygenium) – tlen. Gaz saletrowy – gazowa postać kwasu azotowego. Gaz wodorodny siarczysty – siarkowodór, bezbarwny palny gaz o charakterystycznym zapachu. Gaz wodorodny węglisty – metan, gaz bezbarwny i bezwonny, o palnych właściwościach.
8 Pytanie zachodzi: czyli na miejsce ogniów sztucznych zwyczajnych (fajerwerków), które tyle prochu kosztują i tak są niebezpieczne, nie można byłoby wyprawiać ogniów powietrznych i iluminacji za pomocą wielkich elektrycznych aparatów? Zamiast ognia sztucznego, który dwa tysiące talarów kosztuje, zrobiłoby się bardzo świetne widowisko elektryczne i gdzie bynajmniej nie zbywałoby na cyfrach, słońcach, gwiazdach ani nawet błyskawicy i grzmotach [przyp. redakcji].

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.