Rozstać się z Pol(s)ką. O kobiecym doświadczeniu (e/i)migracyjnym w prozie Polek po 1989 roku
p. 61-106
Texte intégral
Dla wielu współczesnych badaczy zjawisko określone mianem „feminizacja migracji” jest faktem. (…)
W sumie połowę ze stu dwudziestomilionowej populacji legalnych i nielegalnych e/imigrantów na całym świecie stanowią dziś kobiety.1
1Rok 1989 otworzył nowy rozdział w polskiej dyskusji o emigracji. Zamiast roztrząsać zagrożenia dla tożsamości Polaków i Polek, związane z ich pobytem poza granicami kraju, zaczęto koncentrować się na szansach i perspektywach, które taki wyjazd stwarzał. Częste w literaturze podmiotu – w emigracyjnej twórczości wspomnieniowej, ale też w fikcji literackiej oscylującej wokół doświadczenia emigracji – postrzeganie wyjazdu z kraju w kategoriach traumy, szoku, wstrząsu zastąpione zostało przez inne spojrzenie: otwierających się możliwości, zmiany otoczenia, rozwoju. Z tradycyjnego słownika polskiego emigranta i polskiej emigrantki wypadły (lub straciły na znaczeniu) takie emocjonalnie nacechowane słowa jak nostalgia, tęsknota, rozpacz, smutek, cierpienie, pragnienie powrotu. Ich miejsce zajęły nowe zwroty, bardziej adekwatne do opisu zmienionej sytuacji polityczno-ekonomicznej Europy Środkowo-Wschodniej, a co za tym idzie – kondycji żyjących tu, choć szczęścia upatrujących gdzie indziej ludzi: podekscytowanie przemianami, pragnienie lepszego życia, poczucie wolności, niezależności i odpowiedzialności za swój los. Jeśli przed wojną lub po niej wyjazd z kraju wydawał się koniecznością, to po 1989 roku stawał się wyborem obliczonym na indywidualny rozwój, sukces pojmowany w kategoriach materialnych (lepszy byt), ale i mentalnych (przełamywanie uprzedzeń względem innych kultur i otwieranie się na nie). Jak pisze Paul Scheffer: „(…) imigracja nie musi oznaczać smutnej opowieści o utracie i nostalgii. Podróż imigranta to podróż od tradycji do nowoczesności”2.
2Tak zarysowany obraz współczesnych emigracji nie jest jednak pełny, a za sprawą pominięcia lub przemilczenia kryjących się w nich pułapek bywa zwodniczy. Wprawdzie w zderzeniu z wielkimi migracjami ludzi sprzed ponad pół wieku dzisiejsze wędrówki mogą się wydawać pozbawione dramatyzmu i dobrowolne (szczególnie w Europie ruch ludności stymulowany jest nie tyle lękiem przed wojną, ile nadzieją na godną egzystencję), nie oznacza to jednak, że kategoria „wygnania” czy „uchodźctwa” – tradycyjne synonimy emigracji – zniknęła zupełnie. Nie oznacza to także, iż współczesne (e)migracje, motywowane przede wszystkim celami zarobkowymi, nie mają charakteru przymusowego, choć istota owego przymusu wydaje się dziś bardziej natury ekonomicznej niż politycznej3.
3W świecie, którego częścią jesteśmy, chętnie przyjmuje się, że zyski płynące z globalizacji dominują nad stratami: szybki dostęp do informacji jest ważniejszy niż fakt, iż są one często homogeniczne; potencjalne bogactwo towarów i usług przesłania realną nędzę wielu regionów świata; hybrydyczność i heterogeniczność tożsamości i wzorów osobowych wygrywa z tradycyjnymi rolami społecznymi. Moim celem nie jest jednak kwestionowanie pozytywnych wymiarów globalizacji, ale zwrócenie uwagi na jej pułapki: zagrożenia widoczne nie tyle w zderzeniu z rzeczywistością świata przed-globalnego, ile kryjące się w samym procesie. Bardziej zatem niż porównywanie okołowojennych i współczesnych ruchów (e)migracyjnych interesuje mnie krytyczna analiza uwarunkowań (e)migracji po 1989 roku: jej przyczyn, przebiegu, ale przede wszystkim skutków wywieranych na tożsamości całych społeczności (ze szczególnym naciskiem na sytuację i doświadczenia kobiet). Interesuje mnie więc nie tylko, w jaki sposób migracje przyczyniają się do rozluźnienia tradycyjnych więzów narodowych, etnicznych, religijnych itp., ale także (a może przede wszystkim) w jaki sposób reprodukują one stare habitusy i przyczyniają się do ugruntowania istniejących podziałów klasowych, etnicznych, płciowych. Interesują mnie wreszcie reakcje na globalne procesy (e/i)migracyjne w postaci z jednej strony „powrotów do korzeni”, z drugiej zaś – ruchów w obrębie kultur lokalnych (migracje w skali mikro).
4W rozdziale tym przyglądam się wybranym utworom polskich pisarek, które z konieczności bądź z własnej woli znalazły się poza granicami Polski. Waham się jednak użyć sformułowania: „znalazły się na emigracji”, gdyż w przypadku przynajmniej niektórych spośród nich pojęcie „emigracja” oderwało się od pierwotnego sensu i zyskało nowe znaczenie: wycieczki, podróży, turyzmu4. Doświadczenie emigracyjne (nostalgia i tęsknota za rodzinnym krajem, związana często z powodowaną oddaleniem idealizacją) przekształcone zostało przy tym częstokroć w przeżycie imigracyjne, które przygotowało grunt pod opowieść nastawioną na przystosowanie się do życia w kulturze kraju osiedlenia, na stany z tym związane i na przemiany w patrzeniu na świat, wynikające z uczestnictwa w więcej niż jednej kulturze. Jak zauważa Bożena Karwowska, badaczka kobiecej literatury (e/i)migracyjnej: „Zetknięcie się z inną perspektywą kulturową i próba jej zaakceptowania zmienia także patrzenie na kulturę rodzimą, która w perspektywie przeważnie staje się daleka i trochę obca. Nie należy przy tym zapominać, że wpływ imigrantów na jednonarodowe kultury to otwarcie ich na inność, na tworzenie wielokulturowych społeczeństw i decentralizacja kultury oraz jej przemiany przez absorpcję «obcych» wpływów. W rezultacie więc migracja zmienia zarówno postrzeganie kultury wyjścia (przez widzenie jej z innej perspektywy), jak i kulturę kraju osiedlenia (przez otwarcie jej na wielokulturową inność)”5.
5To, na czym się koncentruję, to nie tylko różne wymiary doświadczeń (e/i)migracyjnych Polek – (e/i)migracja polityczna, intelektualna, zarobkowa – ale przede wszystkim relacja (i napięcie) na linii kobiecość– –polskość, demaskowana w procesie dobrowolnego bądź przymusowego rozluźniania więzi z ojczyzną i „wtapiania” się w krajobraz miejsca, które jest punktem docelowym lub (częściej) jednym z punktów postoju na mapie wędrówki współczesnych Polek. Analiza owej relacji nie byłaby jednak kompletna, gdyby nie uwzględniono w niej roli habitusu6;nie tylko wyznacza on horyzont doświadczeń podróżujących podmiotów, lecz również określa warunki i sposób werbalizacji tychże.
I. Migrantki, turystki, nomadki. Tożsamość (kobiet) w epoce globalizacji
6W pracy amerykańskiego antropologa hinduskiego pochodzenia Arjuna Appaduraia przewija się myśl, że charakterystyczny dla globalizacji wzrost mobilności za sprawą masowych migracji i mediów elektronicznych doprowadził do „powstania świata zapełnionego dryfującymi kulturami bez swoistych przestrzeni i ludźmi oderwanymi od miejsc”7. Zachodzące już wcześniej zjawiska wymiany myśli i doświadczeń przybrały na sile, nie pozostając bez wpływu na tożsamości jednostek i zbiorowości, a także na obraz środowisk(a), w których te żyły oraz tych, w których miało przyjść im żyć. Appadurai, podobnie jak wielu innych badaczy globalizacji, zafascynowany jest stwarzanymi przez nią możliwościami. We wstępie do polskiego wydania książki Nowoczesność bez granic (1996) Zbigniew Pucek konstatuje: „Appadurai uważa, że przed człowiekiem współczesnym otworem stanęła szansa swobodnego wychylenia się w stronę inności w poszukiwaniu miejsc możliwych do zagospodarowania. Mobilność ludzi, uwalniając ich w pewnym stopniu od tradycyjnych lokalnych ograniczeń i uzależnień, stwarza szczególnie dynamiczne przesłanki do konstruowania tożsamości, którą można nazwać wyobrażoną, w relacji do zdemokratyzowanych, świeżo przez nich odkrywanych pragnień i aspiracji”8. Amerykański badacz zdaje sobie sprawę, że gwałtowny skok od tradycji do nowoczesności generuje lęki i frustracje, znajdujące wyraz w nasilających się ruchach nacjonalistycznych – mrocznym rewersie globalizacji. Jest jednak przekonany, że ścieżka globalizacji to najlepsza i de facto jedyna, którą rozwijający się świat może wybrać, jeśli nie chce wpaść w pułapkę twardych substancjalizmów, zamknięcia, przemocy9. W jego ujęciu jest ona także „naturalną” konsekwencją procesów zachodzących w istocie od stuleci: procesów, które Wolfgang Welsch określa mianem „przenikania się kultur”. Ich przejawem miałyby być ruchy artystyczne, intelektualne i literackie, poświadczające zasięgiem występowania i bogactwem wzajemnych inspiracji, że „kultura jest w rzeczywistości transkulturowa”10 – nie jest ona projektem narodowym, ale szerszym: między-, trans-, a nawet ponadnarodowym.
7Krytycy globalizacji, jak Immanuel Wallerstein, są jednak sceptyczni wobec jej wyidealizowanego obrazu. Zwracają uwagę, że w globalnym świecie – pozornie otwartym – bariery nie znikają, a wręcz dochodzą nowe. Wystarczy przyjrzeć się współczesnej polityce imigracyjnej, która prowadzona jest selektywnie i w sposób bynajmniej nieodpowiadający szlachetnej idei „świata bez granic”11. Michał Buchowski i Izabela Kłobon zauważają, że „w epoce globalizacji i neoliberalnej gospodarki, zapoczątkowanej w latach 80. ubiegłego wieku, propaguje się wprawdzie wolny przepływ towarów i usług, lecz z pewnością nie ludzi”12. Badacze ci wskazują, że współczesna zachodnia polityki imigracyjna sprowadza się do „zapełniania luk” na rynku pracy – przede wszystkim tanią (tzw. Gastarbeiterzy), ale też wykwalifikowaną (inżynierowie, informatycy, lekarze) siłą roboczą: „Eksploatacja robotników przeplata się z drenażem mózgów, czyli odpływem wykształconych kadr z krajów biedniejszych do krajów bogatszych”13. Kontrolując i regulując procesy migracyjne, Europa Zachodnia oraz Stany Zjednoczone chronią się przed zalewem mas ludności z regionów słabiej rozwiniętych14, co krytyczni obserwatorzy poczytują nie tylko za gest zaprzeczenia wykuwanym na Zachodzie ideom globalizacji, ale przede wszystkim za kontynuację dawnej polityki imperialnej, przeniesionej tym razem z kolonii do krajów macierzystych. Zachód stał się twierdzą obleganą przez ludzkie masy spragnione lepszego życia i oczekujące, by nie tylko spełnił on swe obietnice o równym dla wszystkich dostępie do wolności, szczęścia, dostatku, ale przede wszystkim zadośćuczynił tym, którzy przez dziesięciolecia cierpieli z jego powodu15.
8Poruszone wątki nie wyczerpują z pewnością problemów globalizacji (nie jest to zresztą moją intencją). Zarysowują jedynie pole, w którego obrębie sytuuje się interesujący mnie przedmiot badań, a więc to, w jaki sposób intensyfikujące się procesy mobilności ludzi, idei, doświadczeń oddziałują na tożsamości jednostek (tu: kobiet) i całych zbiorowości: w jaki sposób przyczyniają się do przekształcania tożsamości tradycyjnych („twardych”, homogenicznych, esencjalnych) w (po)nowoczesne („płynne”, otwarte, hybrydyczne), w jakich warunkach odbywa się owa przemiana, a także jakim kosztem. Interesują mnie więc nie tylko beneficjentki owej transformacji – bogate w doznania, nasycone przygodą, przeświadczone o własnym sukcesie materialnym i duchowym – ale także te, które z jej powodu straciły: poczucie bezpieczeństwa, przynależności, dach nad głową, rodzinę.
9Mówiąc o globalizacji i jej wpływie na tożsamość(i) jednostek i zbiorowości, Zygmunt Bauman podkreśla, byśmy pamiętali o tym, że „poszerza ona możliwości jednych, odbierając je drugim. Taki też ma wpływ na stałość i trwałość tożsamości, które pod jej wpływem stają się tak «ruchliwe» jak sam świat, zmienne i niestałe, wymykające się i nieuchwytne, niepewne, w rzeczy samej płynne. Nie można się po nich spodziewać, że ułożą się w ciągłą i konsekwentną narrację”16. Podkreśla, że o ile dla jednych globalizacja, otwieranie się granic, znoszenie barier komunikacyjnych oznacza wolność oraz możliwość swobodnego poruszania się z miejsca na miejsce, któremu towarzyszy rozwijanie, plastyczne „urabianie” tożsamości – ekscytacja doświadczeniem inności i przeżyciem kulturowej, płciowej, etnicznej, rasowej lub seksualnej odmienności – o tyle dla innych świat nadal jest zamknięty (zakaz poruszania się) bądź przeciwnie – przymusowo otwarty (nakaz wyjazdu), a ich tożsamość uwięziona w konkretnym miejscu i czasie (strach przed eksponowaniem własnej odrębności). Metaforą tych dwóch przeciwnych stanów i sytuacji życiowych jest figura turysty i włóczęgi, którą Bauman przywołuje w swoich pracach:
Turysta zmienia miejsce, jak mu serce dyktuje. Porzuca miejsce pobytu bez skrupułów, gdy nowe, niewypróbowane jeszcze możliwości pojawiają się
w zasięgu wzroku. Włóczęga też wie, że nie pozostanie długo tam, gdzie jest dzisiaj, ale z całkiem innego powodu: gdziekolwiek się znajdzie, nie jest mile widziany. (…) Włóczęga wyrusza w drogę nie wtedy, gdy wycisnął ostatnią kroplę rozkoszy z otoczenia, w jakim przebywał do tej pory, ale wtedy, gdy tubylcy stracą cierpliwość, wymówią doraźną posadę lub każą zwijać namiot. Włóczęga wędruje, bo nie ma innego wyjścia. Jeśli staje się karykaturą turysty, to z braku wyboru.17
10Pozycja turysty jest zawsze uprzywilejowana względem pozycji włóczęgi: to pozycja mężczyzny względem kobiety, białego względem Czarnego, heteroseksualisty względem homoseksualisty; to także pozycja kobiety – mieszkanki Pierwszego Świata względem jej „siostry” z Drugiego i Trzeciego Świata, autochtonki względem imigrantki, swojej względem obcej. Włóczęga to bowiem alter ego turysty, „ściek kanalizacyjny, do którego wlewa się wszystkie brudy zanieczyszczające żywot turysty. Bez kanalizacji obejść się nie można…” – mówi Bauman, podkreślając, że turysta i włóczęga funkcjonują jako dwaj główni bohaterowie ponowoczesnej opowieści: turysta jako jej protagonista, zaś włóczęga jako jej ofiara18.
11Stanowiąc metaforę szans i możliwości stwarzanych przez współczesny świat, turysta jest zarazem reprezentantem tych grup społecznych, które w nich partycypują. Artyści, naukowcy, ludzie wolnych zawodów, biali mieszkańcy Zachodu, mężczyźni (częściej niż kobiety) – wszyscy ci, którzy dysponują odpowiednią ilością pieniędzy i wolnym czasem, stanowią (po)nowoczesną „klasę próżniaczą”. Jej cechą dystynktywną jest nie tyle zdolność akumulacji dóbr, ile możliwość swobodnego przemieszczania się19. Współczesny turysta to jednak nie tylko metafora, ale żywy człowiek: kolekcjoner wrażeń, napędzany potrzebą zmian, nieskrępowany w swym pragnieniu nowości i kontaktu z Innym, za które gotów jest zapłacić każdą cenę20. Podobnie jak nomada żyje w ruchu, a zarazem w odróżnieniu od niego ma dom, do którego może wrócić. Ta świadomość jest zresztą dla turysty źródłem poczucia bezpieczeństwa turysty, którego brakuje włóczędze.
12W odróżnieniu od turysty włóczęga (często boleśnie) odczuwa ograniczenia występujące w świecie: ma świadomość, że są miejsca, gdzie nie może wejść lub skąd może zostać wyrzucony; wie również, jak łatwo możliwości przedzierzgnąć się mogą w ich brak. W kondycji włóczęgi niewiele jest wolności, tak pięknie opiewanej przez poetów. Sporo jest za to upokorzenia i wstydu, charakterystycznego dla grup marginalizowanych: kobiet, nisko wykwalifikowanej siły roboczej, mniejszości etnicznych. Świat w oczach włóczęgi nie jest – jak w przypadku turysty – światem luksusowych hoteli, biur podróży, wygodnych środków transportu; oglądany jest raczej z pozycji drzwi zamykanych przed nosem czy zastępującej dom ławki w parku.
13Sprzeczności globalizacji znajdują odzwierciedlenie w feministycznych koncepcjach kobiecej tożsamości; jedne z nich celebrują „nieuchwytność”, „płynność”, „hybrydyczność” kobiecości, drugie zwracają natomiast uwagę na jej niezmiennie podrzędny status, unieruchomienie na pozycjach podporządkowanych; jedne akcentują ożywczy wpływ mobilności na kondycję kobiet w świecie, drugie krytykują wciąż zablokowane kanały awansu i reprodukowane bez końca nierówności płci. Dla jednych i dla drugich kobieta stanowi alegorię ponowoczesności, chociaż różnie postrzegana jest rzeczywistość, którą kobiecość miałaby ucieleśniać: raz prezentuje się ona jako pełna możliwości, otwierająca, stymulująca rozwój, innym zaś razem jako niewolna od ograniczeń, zamknięta, niesprawiedliwa.
14Jedno z tych stanowisk znalazło wyraz już w Trzech gwineach Virginii Woolf. Pisała ona: „Jako kobieta nie posiadam ojczyzny. I nie chcę jej posiadać. Moją jedyną ojczyzną, jako kobiety, jest cały świat”21. Bije z tych słów duma i pewność, że przed kobietami świat stoi otworem, że nie ma dla nich rzeczy niemożliwych. Oto kobiecość nie ma domu, nigdzie nie jest zakorzeniona, niczym nieobciążona. Jest więc banitą, zbiegiem, wyjętą spod prawa, a zarazem obywatelką świata, która wszędzie czuje się u siebie. Charakteryzuje ją wolność, napędza pragnienie wzięcia świata w posiadanie.
15Myśl ta, zrodzona w konkretnym momencie historycznym – niedługo po tym, jak kobiety w wielu krajach wywalczyły sobie prawo do edukacji, pracy i zabierania głosu w ważnych dla swoich społeczności sprawach – okazała się niezwykle inspirująca dla tych feministycznych projektów kobiecej podmiotowości, które wystrzegają się myślenia esencjalistycznego i podejrzliwie odnoszą się do wszelkich przejawów zakorzenienia, wyrażają natomiast entuzjazm dla idei mobilności doświadczeń, myśli, tożsamości22.
16Jeden z takich projektów wypracowała holenderska badaczka włoskiego pochodzenia, Rosi Braidotti, autorka głośniej książki Podmioty nomadyczne (1994). Czerpiąc z różnych źródeł (poststrukturalizm, psychoanaliza, gender studies) i sięgając do teorii takich badaczy, jak Derrida, Foucault, Deleuze, Guattari, Irigaray, stworzyła ona koncepcję podmiotu nomadycznego, dla którego za charakterystyczny uznała brak „nostalgii za trwałością” oraz „porzucenie idei stałości”: „Jest to tożsamość konstruowana na kanwie zmian, udanych przemian, skoordynowanych przeobrażeń. (…) taki rodzaj krytycznej świadomości, w której sprzeciwiamy się zamknięciu w społecznie zakodowanych sposobach myślenia czy zachowania”23. W jej ujęciu nomadę charakteryzuje fizyczna i mentalna mobilność, napędza zaś pragnienie obalania konwencji, opór przeciwko hegemonicznym i wykluczającym wzorcom podmiotowości. Nomada wykracza poza utarte normy, nie rości sobie pretensji do ujęć całościowych – to tożsamość przemieszczająca się, transgresyjna: „Tożsamość nomady jest mapą tego, gdzie on(ona) już była; on(ona) może zawsze zrekonstruować ją a posteriori, jako zbiór kroków dokonanych podczas podróży. Ale nie istnieje tutaj triumfujące cogito, które kontroluje przygodność ja; nomada oznacza zmieniającą się różnorodność; tożsamość nomady jest zapasem śladów”24.
17Kim są nomadzi i gdzie można ich spotkać? Z rozważań filozofki wynika, że łatwiej stwierdzić, kim nomadzi nie są. Przede wszystkim nie każdy nomada podróżuje po świecie, aczkolwiek podróże sprzyjają otwieraniu się na inność w sobie i rozumieniu inności drugich – „przełamywaniu konwencji”, co Braidotti uznaje za istotę nomadyzmu. Podróże pozwalają oderwać się od miejsc oraz od idei domu jako czegoś stałego, trwałego, do czego musimy wracać: „(…) nomadyzm nie polega na bezdomności, a raczej na umiejętności odtworzenia własnego domu wszędzie. Nomada dźwiga swój dobytek ze sobą, gdziekolwiek się on(ona) udaje oraz gdziekolwiek jest w stanie odtworzyć swój dom”25. Szczególne upodobanie żywi zatem nomada do miejsc granicznych, różnego rodzaju przejść, „ziem niczyich”: poczekalni kolejowych i lotniskowych, tramwajów, autokarów czy punktów odpraw pasażerów. Nomada nie jest też przywiązany do języka ojczystego jako jedynego, za pomocą którego byłby zdolny wyrazić przywiązanie dla kraju pochodzenia. Jest on raczej poliglotą: „nie posiada miejscowego języka, ale wiele przejściowych miejsc, które przekracza (…) znajdowanie się pomiędzy językami konstytuuje punkt obserwacyjny, z którego dekonstruuje się tożsamość”26. Nie jest banitą (cudzoziemcem, politycznym uchodźcą, odseparowanym od macierzystego kraju, ale też obcym w miejscu, w którym aktualnie przebywa) ani migrantem (wędrowcem, zawieszonym między punktem wyjścia i dojścia), ale „figuracją dla podmiotu, który zrzekł się całkowicie idei ukształtowania, nie tęskni za nim”27.
18Chociaż projekt Braidotti jest przede wszystkim teoretyczny, nie unika kwestii praktycznych, takich jak polityka (e/i)migracyjna, wyzwania wielokulturowości, obywatelstwo światowe. Wyrasta nie tylko z intelektualnych zainteresowań badaczki, ale także z jej własnej biografii jako feministki pochodzącej z Włoch, wychowanej w Australii, wykształconej we Francji i pracującej w Holandii. Stąd jej głos w dyskusjach poświęconych prawom mniejszości lub grup dyskryminowanych brzmi wiarygodnie i wyraziście. A jednak trudno oprzeć się wrażeniu, że koncepcja podmiotów nomadycznych Braidotti jest w swych założeniach mocno elitarna: wypracowana przez zachodnią białą intelektualistkę z klasy średniej, poliglotkę, swobodnie poruszającą się zarówno między kontynentami, jak i w gąszczu specjalistycznej filozoficznej terminologii, i zaprojektowana z myślą o ludziach mających podobny kapitał kulturowy i społeczny (by powołać się na Bourdieu), którzy mogą pozwolić sobie na luksus odrzucenia wszelkich ograniczeń. Deklarowana przez Braidotti „bezklasowość” nomady brzmi jak żart, gdy wspomnimy pogłębiające się współcześnie rozwarstwienie ekonomiczne społeczeństw, różnice w dostępie do informacji, ograniczenia polityki (e/i)migracyjnej: to jak ślepota sytego na otaczający go głód. Podkreślając, że „mobilność jest jednym z aspektów wolności”28, a znakiem rozpoznawczym nomadyzmu – „posiadanie wielu paszportów”29, filozofka zbyt często zdaje się zapominać, że wciąż istnieją ludzie, którzy nie mają żadnego paszportu, a tym, którzy mają choćby jeden, często nie gwarantuje on swobody przemieszczania się. Problem ten dotyczy ogromnej liczby kobiet30.
19Oddając sprawiedliwość Braidotti, podkreślmy, że chociaż wielokrotnie powołuje się ona na słowa Woolf, daleka jest od jej uniwersalizujących i totalizujących rozstrzygnięć odnośnie kobiecej tożsamości. Zanadto wyraźna jest w jej pamięci (przytaczana zresztą w kilku miejscach) krytyka Adrienne Rich, Alice Walker, Audre Lorde i wielu innych feministek, dopatrujących się w „metaforze planetarnego uchodźctwa” Woolf etnocentrycznej podszewki. Lęk przed „umiejscowieniem” wydaje się jednak zbyt silny, by filozofka mogła zrezygnować z idei radykalnie pojętej wolności, mobilności, płynnej tożsamości, nawet jeśli w dzisiejszym świecie stanowią one już nie metaforę, ale czytelny znak uprzywilejowania jednych grup (kobiet) i degradacji innych.
20W krytyce stanowiska Braidotti i podobnych projektów „światowego obywatelstwa”, jak czasem określa się nomadyzm, powtarzają się zarzuty o ich wyabstrahowanie z kontekstu społeczno-ekonomicznego, a także o powierzchowność, której przejawem ma być: unikanie odpowiedzialności za środowisko naturalne; brak reakcji na światowe ubóstwo i łamanie praw człowieka; myślenie w kategoriach globalnych i równoczesny brak działania na rzecz rozwiązywania problemów lokalnych; szermowanie hasłem „globalnego siostrzeństwa” w miejsce mozolnego budowania zrębów „solidarności kobiet”31. Z krytyki tej płynie wniosek, że bez gruntownego przemyślenia zasad obywatelstwa narodowego, bez woli działania na rzecz lokalnych społeczności (nie tyle w kraju pochodzenia, ile osiedlenia, a nawet tymczasowego pobytu), bez budowania lokalnych i regionalnych sieci wsparcia trudno będzie zbudować globalne społeczeństwo obywatelskie, w którym wszyscy – także kobiety, z zachowaniem całej swej różnorodności – będą u siebie.
II. Pokolenie homo café. Kobiece (e)migracyjne debiuty literackie doby przełomu
21O ile na początku lat 80. XX wieku jako główny powód wyjazdu Polaków z kraju wymieniano kwestie polityczne (emigracja „solidarnościowa”), o tyle w drugiej połowie dekady nasiliła się emigracja, której przyczyn nie można określić mianem politycznych czy ekonomicznych. U jej podstaw leżało raczej ogólne zniechęcenie marazmem panującym w kraju – poczucie beznadziei i desperacji, spowodowane brakiem warunków do samorealizacji (materialnej, intelektualnej) – niż przekonanie, że można aktywnie przeciwdziałać (choćby z zagranicy) pogarszającej się sytuacji społeczno-polityczno-ekonomicznej w Polsce. Ten splot okoliczności sprawił, że nie tylko zatarł się podział na pisarzy krajowych i emigracyjnych, ale dodatkowo samo pojęcie „emigranta”, choć nigdy nie było jednoznaczne, straciło swe dotychczasowe sensy32. „Rok 1989 zmienił – jak zauważa Magdalena Błędowska – tych emigrantów, czy może półemigrantów, w zwyczajnych «Polaków mieszkających za granicą»”33.
22Data ta okazała się także graniczna w dziedzinie literatury: większość debiutów przypadających na ten czas to debiuty emigracyjne – pisarzy i pisarek, którzy ze względów innych niż polityczne znaleźli się za granicą i tam zebrali materiał do swoich pierwszych publikacji. Pobyt na emigracji okazał się zbawienny dla rozluźnienia tematyki narodowej w literaturze i otwarcia tejże na problemy dotychczas spychane w sferę tabu: płci, seksualności, religii, wieku34. Widać to przede wszystkim w tekstach piszących kobiet.
23Dla biografii oraz twórczości Olgi Tokarczuk, Nataszy Goerke, Izabeli Filipiak, Manueli Gretkowskiej, Zyty Rudzkiej, Brygidy Helbig, Joanny Bator (podobnie zresztą jak dla mężczyzn debiutujących w tym okresie) data przełomu społeczno-politycznego okazała się ważna. Zarówno w życiu, jak i w literaturze oznaczała „zerwanie z Polską”. Inga Iwasiów, a także Grażyna Borkowska zwracają uwagę na emigracyjną biografię wymienionych pisarek: epizod amerykański w życiu Filipiak, francuski (a później szwedzki) u Gretkowskiej, niemiecki u Helbig, włoski u Rudzkiej czy dalekowschodni (Tybet) u Goerke – doświadczenia te znalazły odbicie w ich prozie35. Paweł Dunin-Wąsowicz i Krzysztof Varga, redaktorzy Parnasu Bis, przypominają natomiast o pobycie Olgi Tokarczuk w Londynie, który „zaowocował” opowiadaniem Numery, zamieszczonym w tomie Szafa (1997)36. Jeśli dodamy do tego japońskie „eskapady” Joanny Bator (Japoński wachlarz [2004]), to okaże się, że mamy do czynienia z (auto)biografią pokolenia „baumanowskich turystek”, których domem jest cały świat37.
1. Gry (z) tożsamością
24O bohaterkach prozy kobiet debiutujących w okolicach 1989 roku nie można z pewnością powiedzieć, że są „emigrantkami”, czyli tymi, które przymusowo bądź z wyboru opuściły ojczyznę i osiedliły się za granicą, licząc, że w sprzyjających okolicznościach będą mogły do kraju powrócić. To, co jest dla nich charakterystyczne, to ciągły ruch „tu” i „tam”, wędrówka między krajem „wyjścia” i „przybycia”, podróż nastawiona na zdobywanie nowych doświadczeń, absorpcję przeżyć, kolekcjonowanie wrażeń. O ile tożsamość (e/i)migrantek jest do pewnego stopnia tożsamością stabilną, „twardą” (istnieje jakieś miejsce, z którego wyszły, a także miejsce, do którego dotarły; jest coś, za czym tęsknią i do czego chcą wrócić; jest cel, który chciałyby osiągnąć), o tyle tożsamość bohaterek prozy Gretkowskiej, Goerke, Rudzkiej, Filipiak, Helbig, Bator, Tokarczuk – bardziej turystek czy nomadek – charakteryzuje płynność, hybrydyczność: „Nomadyzm oznacza drogi okrężne, objazdy, brak centrum, ruchliwość (…). Nomada nie zajmuje terytorium, nie zakreśla granic ani też nie wyznacza centrum – on terytoria opuszcza, w procesie stałego przemieszczania, co znaczy (…), że każdy moment reterytorializacji jest zarazem deterytorializacją, i to właśnie różni nomadę od wychodźcy czy osiedleńca. Wędrówka nomady nie jest drogą-linią, mającą początek i końcowy cel, jego wędrowanie to wypełnianie przestrzeni otwartej”38.
25Bohaterki tej prozy cechuje brak stałych punktów odniesienia (geograficznych, narodowych, kulturowych, wyznaniowych): nie są nimi ani polskość, ani europejskość, ani katolicyzm. W każdej chwili mogą „przestać czuć się Polk[ami], a następnie Europejk[ami]” (My zdies’ emigranty: 141), „wszystko jest w ni[ch] pomieszane” (Tarot paryski: 69). Jak zauważa Anna Mizerka: „przybrana, chwilowa, nieswoja, byle jak sklecona narodowość przydaje się, aby robić wrażenie na obcych, a nie legitymować się”39. Niczym w supermarkecie tożsamość można tu wybrać, przymierzyć, kupić, a następnie zwrócić, kiedy się znudzi lub „zużyje”40. W debiutanckiej powieści Gretkowskiej My zdies’ emigranty (1991) narratorka zastanawia się na przykład: „(…) czemu nie zostałam kilka dni temu przesiedleńcem niemieckim. Papiery mam (…) w porządku – jakiś dziadek czy stryjek w Wehrmachcie. (…) Inna część rodziny (…) wyjechała w 68. Więc równie dobrze mogę być Żydówką” (My zdies’ emigranty: 8, 9).
26Prowokacje Gretkowskiej, oparte na „semantycznych przesunięciach”, jak je określa Błędowska41, odsyłają wszakże do autentycznych i wcale nierzadkich przypadków fałszowania tożsamości w celu zwiększenia szans na wyjazd z kraju. Najliczniejszą po wojnie emigrację (właśnie tę z lat 80.) zasilały tysiące Polaków i Polek gotowych do porzucania historycznych resentymentów i przeczesywania historii rodzinnej w poszukiwaniu takich korzeni, które mogłyby stać się przepustką do lepszego życia. Ironicznie komentuje ów polski przyspieszony „kurs tolerancji” narratorka Aniołów i świń (2005) Helbig: „Jedną ze stypendystek Otto Benecke Stiftung była istota z kiełbasy Gisela Stopa, legitymująca się pochodzeniem niemieckim, przyznanym jej na podstawie sfingowanych zeznań świadków. Gisela obstawała przy tym, że jej ojciec był śląskim Niemcem, w czasie wojny grywał na bębenku, i jako mały chłopiec podał rękę jakiemuś faszyście. Było to oczywiste wmówienie czy zmyślenie uwarunkowane chęcią wkupienia się w łaski obcego jej z gruntu społeczeństwa (…)” (Anioły i świnie: 12).
27Gry (z) tożsamością obliczone są w tej prozie na przełamywanie tabu, drążenie polskich uprzedzeń, lęków, stereotypów, wykpiwanie hipokryzji. Zauważmy jednak, że w owej grze, która ma odsłaniać sztuczność i umowność kategorii takich jak rasa, etniczność, narodowość, nie wszystkie tożsamości są równie cenione (świadczą o tym chociażby preferencje w wyborze kierunku podróży podejmowanych przez Polaków i Polki po 1989 roku), a to oznacza, że idealnie mieści się ona w polu zdefiniowanym przez dyskurs dominujący, który uprzywilejowuje jedne tożsamości i marginalizuje inne. Stąd wybór tożsamości niemieckiej, znienawidzonej po wojnie, u schyłku PRL-u nie tylko nie gorszy, ale wręcz wydaje się racjonalny dla tych, którzy pragną dotrzeć do zachodniej „Ziemi Obiecanej”. Podobnie tożsamość żydowska, wciąż „obca” w kraju, może pomóc otworzyć drzwi do świata starej emigracji w Ameryce, jak dzieje się w opowiadaniu Filipiak Korzenie (1997): „Im również kojarzę się z przeszłością, z Europą, z Polską, z urwanym śladem, z mglistą pamięcią tych pierwszych emigrantów, ich własnych rodziców. Szukają w przeszłości nazw, lecz tak trudno je nagle przywołać. Twoja rodzina jest z Polski, może z Galicji, może z tych regionów, które dziś są Ukrainą. (…) Nikt tutaj nie zna jidysz, czasem tylko pojawiają się małe ozdobniki, pojedyncze słowa, które rozumiem” (Niebieska menażeria: 363)42.
28Inne tożsamości, jak rosyjska, nie opuszczają jednak sfery tabu. Permanentnie myleni z Rosjanami bohaterowie Gretkowskiej „stroją się” w rosyjskość niejako na życzenie Zachodu, przybierają ją jak maskę na potrzeby toczącego się tam spektaklu: „Gdy mówię, że jestem Rosjanką, to ludzi na chwilę zamurowuje, potem patrzą na mnie z takim podziwem i przestrachem, jakby za mną stał Gorbaczow z niedźwiedziem na sznurku” (My zdies’ emigranty: 38)43. Bardziej niż wszystkie inne, „sympatie” rosyjskie są tu pozorne, a właściwie nie ma ich wcale. Epatowanie rosyjskością gładko wpisuje się w ciągłe rozgrywki Polaków z własnymi kompleksami i aspiracjami oraz w prowadzoną od dziesięcioleci grę z Zachodem, od której Gretkowska nie uwalnia (się), lecz dość płynnie przyjmuje jej reguły. Za symptomatyczny uznać można fakt, iż Rosja nie pojawia się na mapie podróży bohaterek-narratorek pisarstwa kobiet po 1989 roku; wybierają one na miejsce osiedlenia czy czasowego pobytu Zachodnią Europę, Amerykę Północną, Daleki Wschód. Ten najbliższy wciąż funkcjonuje, jak zauważa Maria Janion, na zasadzie „Wielkiej Pustki”, „Innego”, od którego trzeba się oddzielić „intelektualną i moralną przegrodą, nie pomnąc na (…) niepokojącą bliskość «nas» i «ich»”44.
2. My i oni
29Inicjowane w prozie debiutantek (i debiutantów) doby przełomu „rozstania z Pol(s)ką” – geograficzne, ale bardziej jeszcze mentalne – uderzają radykalizmem. Obliczone na szokowanie, budzenie kontrowersji, pozbawione są nostalgicznej nuty, tak charakterystycznej dla wcześniejszych (e)migracyjnych generacji.
30Jako członkinie międzynarodowej elity intelektualnej, „bohemy ponowoczesności”45, bohaterki tej prozy traktują miejsca, do których trafiają, jako „szkołę życia”, „poligon doświadczeń” o charakterze wzbogacającym, a nie ograniczającym. Nie interesuje ich polityka, emigracyjne i krajowe rozgrywki ani walka o „narodową sprawę”: „ani Jaruzelski, ani Wałęsa” (My zdies’ emigranty: 38). Sceny z udziałem polskich demonstrantów w Paryżu, „od czasu do czasu postukujących polską flagą o flagę rumuńską i radośnie pokrzykujących: «Polak – Węgier dwa bratanki!»” (My zdies’ emigranty: 12), obrazy polskiej (e)migracji zarobkowej w Niemczech – „żądnych przygody i dobrobytu kiełboludów” (Anioły i świnie: 10), a także Polonii amerykańskiej, rozpiętej między „godnością” „starych” i „pazernością” „młodych” (Śmierć i spirala: 170) – wszystko to budzi co najwyżej ironiczne zdziwienie, pogardliwe wzruszenie ramion, prowokuje dystans. Żadna z bohaterek nie reaguje entuzjastycznie na dźwięk polskiej mowy, żadna nie zdradza „odruchów wspólnotowych”; dostrzegają one ogromną przepaść między sobą – częścią intelektualnej i artystycznej międzynarodówki, ponadnarodowej elity, która przemieszcza się z wyboru, a nie z przymusu – a tymi, którzy wciąż nie potrafią wyswobodzić się z myślenia w kategoriach narodowych, a wyjazdy zagraniczne odbierają jako traumę.
31W dużej mierze przepaść ta wynika, jak sądzę, z różnicy kapitału społecznego i kulturowego, jakim dysponują poszczególne grupy (e/i)migrantów. Różnicę tę omawiane utwory nie tyle rejestrują, ile (często) reprodukują. Jeśli przyjrzymy się głównym bohaterkom i bohaterom cytowanych powieści, otrzymamy obraz pokolenia świetnie wykształconego, oczytanego, znającego języki, obracającego się w środowiskach literackich, artystycznych, naukowych, utrzymującego się ze stypendiów, grantów, dotacji przyznawanych przez zachodnie fundacje i uniwersytety. Owi „stypendyści”, jak ich nazywa Przemysław Czapliński46, traktują pobyt za granicą jako przygodę. To współczesna elita – ludzie wolnych zawodów, spotykający się w muzeach, galeriach sztuki, na wieczorkach literackich i odczytach naukowych, a przede wszystkim w kawiarniach: „Należymy do homo café, wędrownego plemienia obsiadującego kawiarniane stoliki świata. Podtrzymujemy etniczną więź zapraszaniem się na kawę i opowieściami” (Światowidz: 46) – powie narratorka jednej z książek. Gdyby szukać duchowych ojców (częściej niż matek) tej (e)migracyjnej postawy, znalazłby się wśród nich niewątpliwie Witold Gombrowicz, ośmieszający romantyczny mit wygnańca i demaskujący kolejne narodowe tabu, ale też Stanisław Barańczak oraz Adam Zagajewski, już pod koniec lat 60. sceptyczni wobec określania ich mianem „emigrantów”47.
32Tym, co wyróżnia współczesne „Baumanowskie turystki” lub „nomadki Braidotti”, jest wyraźne dystansowanie się wobec „starych” emigracji, definiujących opuszczenie kraju w kategoriach wygnania, zerwania, utraty i kultywujących wyidealizowany obraz ojczyzny. Opowiadania Goerke roją się od ironicznych charakterystyk polskich emigrantów, którzy stracili kontakt z rzeczywistością: zatopieni w fantazjach i iluzjach, nie nadają się do życia w nowych warunkach. Określa się ich mianem „chorych” i porównuje do zombie („wygląda toto na martwe, ale jednak żyje”); ludzie ci nie odróżniają snu od jawy i „prowadzą z powietrzem ni monolog, ni dialog” (Fractale: 161). Rozpięci miedzy Polską a zagranicą, nie potrafią wykorzystać możliwości, jakie stwarza wyjazd, ani przysłużyć się krajowi, gdy nadarza się okazja. Funkcjonują oni nie tyle jako spadkobiercy Wielkich Wygnańców, ile jako ich karykatura –„eksponat” żywcem wyjęty z romantycznej rekwizytorni48.
33Karykaturalny jest także obraz Polski, z którą „pokolenie homo café” odczuwa coraz słabsze więzi i w której (nawet po zmianie ustroju) czuje się obco. „Byłam – tam, w Polsce, pierwszy raz po dwóch latach. Nie czułam się jak turysta, o wiele gorzej: jak emigrant przyzwyczajający się do wszystkiego od nowa, próbujący się poczuć jak u siebie, bez skutku, bez ochoty” (Tarot paryski: 18) – powie jedna z bohaterek Gretkowskiej. W prozie tej autorki całkowicie zmieniają się zresztą znaki wartości: ojczyzna staje się obczyzną, a pobyt w kraju – emigracją, gdy tymczasem zagranica ulega „udomowieniu”, a podróże okazują się sposobem na życie. Bohaterowie Gretkowskiej nie utyskują jednak na swój los, a wręcz przeciwnie – są dumni ze swego niezakorzenienia; ich bezdomność ma wymiar wyzwalający, nie zaś dramatyczny: „Mój dom miał zawsze pięć minut – tyle, ile potrzeba na zapakowanie dużego plecaka” (My zdies’ emigranty: 85). Podobnie deklarują bohaterki Filipiak („Ja jestem w ruchu. Jestem ruchem. Jeśli się zatrzymam, zniknę, przestanę istnieć” [Śmierć i spirala: 77]), Tokarczuk („[…] zawsze lepsze będzie to, co jest w ruchu, niż to, co w spoczynku; szlachetniejsza będzie zmiana niż stałość; znieruchomiałe musi ulec rozpadowi, degeneracji i obrócić się w perzynę, ruchome zaś – będzie trwało nawet wiecznie” [Bieguni: 8]) oraz Kamienieckiej („Może Amsterdam to nie Buenos Aires, ale kochała to miasto jak cholera” [Dziewczyna z Buenos: 115]). W ich wspomnieniach i snach (najczęściej koszmarnych) Polska zionie homofobią (u Gretkowskiej), antysemityzmem (u Filipiak), brzydotą i duchotą zaścianka (u Kamienieckiej): „Ja tam umieram… Ja nie mogę patrzeć na te bure ulice, na tych ludzi…” (Dziewczyna z Buenos: 47); „W Polsce tygodnia byście nie wytrzymali. Zobaczcie gazety stamtąd – hipokryzja i szlachetne bzdury w sosie pseudokapitalizmu” (My zdies’ emigranty: 123). Zamiast „Chrystusem narodów” okazuje się ona raczej „ich Frankensteinem” (Śmierć i spirala: 149): kołtuńska, ksenofobiczna, na dorobku49. Nie można do niej wrócić, nie można od niej uciec, skoro całe tłumy rodaków wpadły na ten sam pomysł i (e)migrując, przeniosły niejako Polskę poza jej granice.
34Trudno się jednak pozbyć wrażenia, że udziałem bohaterek i bohaterów omawianych utworów staje się spora doza wyższości czy wręcz pogardy. To nie pogarda dla „zwyczajowych obcych”, przedstawicieli innych grup narodowych czy etnicznych, ale dla „swoich”, Polaków za granicą, (e)migrantów zarobkowych, należących jakby do innego „plemienia” niż to artystyczne, kawiarniane, elitarne. To właśnie oni, dorobkiewicze, uosabiać mają polskie przywary, na czele z cwaniactwem, które dopuszcza fałszowanie tożsamości na potrzeby wyjazdu, a potem, jak u Helbig, zawieranie małżeństw dla obywatelstwa. To oni kradną, awanturują się. To z nich wychodzą frustracje, kołtuństwo i ckliwy patriotyzm, stanowiący mieszaninę megalomanii i ksenofobii. Należy się ich wstydzić, a w razie konieczności udawać, że nie zna się języka polskiego ani nawet nie wie, gdzie leży Polska. „Koniec z Polską. W każdym kościele gotyckim czuję się jak u siebie. Moją ojczyzną jest gotyk, barok” (My zdies’ emigranty: 123) – powie jeden z bohaterów Gretkowskiej, zażenowany „ciemnotą” rodaków. Jedna z bohaterek Kamienieckiej nie przyznaje się z kolei do polskiego pochodzenia: „Rok wcześniej, kiedy podróżowała po Europie, mówiła, że jest z Czech, żeby nie było, że coś ukradną. Pewnego razu wciskała nawet, że jest Holenderką (…). W ten sposób słyszała różne rzeczy o Polsce z ust wielu ludzi i na pytanie o ojczyznę była jedynie w stanie powiedzieć «też o tym słyszałam»” (Dziewczyna z Buenos: 161–162).
35W odróżnieniu od „starej” emigracji, śmiesznej w swym kultywowaniu wyidealizowanego obrazu „kraju lat dziecinnych”, ta „młoda” – pazerna, drapieżna, prostacka – wydaje się intelektualno-artystycznej międzynarodówce przerażająca, budzi lęk i niechęć. Dla nich, przeświadczonych, że zawsze byli częścią bogatej, różnorodnej kultury europejskiej, że nigdy się od niej nie odcięli, odtrąbiony szumnie „powrót Polski do Europy”, którego znakiem są rzesze biedaków podróżujących do zachodniej „Ziemi Obiecanej”, boleśnie przypomina o historycznych, a co za tym idzie – cywilizacyjnych różnicach między Polską i Zachodem. Niechęć do Polski, niechęć do Polaków, niechęć do tego, co polskie staje się więc „naturalną” reakcją obronną: niczym mur odgradza od wszystkiego, co przywodzić może na myśl własną podrzędność.
36W omawianych utworach ścieżki ciężko (fizycznie) pracujących Polaków nie przecinają się ze ścieżkami homo café: ani geograficznie, ani mentalnie, ani estetycznie. Nie ma między tymi dwiema grupami szans na porozumienie – tak skutecznie blokuje je dystynkcja klasowa, strzeżona za granicą pilniej niż w kraju. Powszechne w kapitalizmie przekonanie o równości szans i możliwości okazuje się mitem, o czym najbrutalniej świadczą historie tych, których pociąg do lepszego świata odjechał wprawdzie w dobrym kierunku, ale zatrzymał się na niewłaściwej stacji. Tania imigrancka siła robocza uosabia wątpliwy sukces, którego intelektualne i artystyczne elity nie chcą smakować. Odcinają się więc od niej, milcząc na jej temat lub marginalizując jej obecność, jakby w obawie, że wedrze się do ich świata, demaskując umowność wytyczonych granic. Znakiem dystansu staje się w omawianych utworach (wszech)obecność ujęć groteskowych, ironicznych, kpiących; opowieści o polskich (e)migrantach zarobkowych nie wykraczają poza nie de facto po dziś dzień.
3. „Prywatyzacja obcości”50
37W swoim szkicu o parweniuszu i pariasie Bauman dowodzi, że w dobie ponowoczesnej karty zostały rozdane: parweniusz to ktoś, kto nie będąc „u siebie”, służy jako gwarant dobrego samopoczucia dla tubylców (pozwala im odczuć ich własną „swojość” w konkretnym miejscu i czasie), podczas gdy parias – „Inny” nieprzypisany do żadnej kasty – daje parweniuszowi (nikłą) nadzieję przynależności51. Tymczasem proza debiutujących w okolicach 1989 roku autorek pokazuje, że wszyscy jesteśmy „odmieńcami” – „zmuszonymi do konfrontacji z różnorodnością innych sposobów pojmowania świata”52. Koncentrując się na opisach społeczności wielokulturowych (francuskich, holenderskich, szwedzkich, niemieckich, dalekowschodnich), pisarki te sugerują, że nikt tak naprawdę nie znajduje się „na zewnątrz” społeczeństwa ani w jego centrum, za to wszyscy jesteśmy „gdzieś pomiędzy”.
38Czapliński zwraca uwagę, że w prozie doby przełomu obcość, inność przeniesiona została z rejonów geograficznych, kulturowych, płciowych, etnicznych, religijnych, klasowych w egzystencjalne53. To ciekawe spostrzeżenie nie ma jednak dalszego ciągu. Tymczasem, jak się wydaje, zarejestrowany przez krytyka trend jest świadectwem pewnej istotnej praktyki: otwarcia się literatury polskiej – oddanej przez dziesięciolecia problematyce narodowej – na odmienność i różnorodność, a następnie błyskawicznego oswojenia i pacyfikacji tychże poprzez uczynienie z nich ekranu, na który zrzutowano – pojmowane jako uniwersalne – dylematy człowieka (Zachodu), takie jak poczucie wyobcowania, niezadomowienia, braku przynależności w zmieniającym się świecie. Inny, który wdarł się do literatury po 1989 roku – kobieta, Żyd, lesbijka – nie tyle więc zyskał „własny głos”, możliwość wypowiedzenia własnych doświadczeń, ile stał się egzemplifikacją tezy o „Innym w każdym/każdej z nas”. Nim zdążył się urealnić, został podniesiony do rangi symbolu: znaku indywidualnego niedopasowania do rzeczywistości, a zarazem wyzwolenia z niej, zwycięstwa nad jej ograniczeniami54.
39Proza kobiet na różne sposoby usiłuje radzić sobie z innością. Częstą strategią jest tu na przykład (prze)milczenie, które niejako przypieczętowuje nieistnienie Innych: inności nienazwanej nie ma. O czym i o kim milczą polskie (e)migrantki doby przełomu? Przede wszystkim o kondycji materialnej – swojej i spotykanych ludzi. Niewiele wiemy o ich codzienności: miejscach, w których śpią, o tym, co jedzą, jak wygląda ich sytuacja finansowa. Jedynie Anioły i świnie Helbig dotykają trudnego problemu adaptacji polskich imigrantek w Niemczech: bohaterki nie znają języka ani kultury nowej ojczyzny, niektóre przebywają w Niemczech nielegalnie, a nieprzyjazna polityka państwa nie sprzyja bynajmniej zadomowieniu. Nawet tu jednak opowieść o (e/i)migracji jest historią sukcesu, nie porażki: droga „od pucybuta do milionera”, czy raczej – w tym przypadku – od ubogiej studentki do profesorki na uniwersytecie, jawi się jako długa i żmudna, ale możliwa do pokonania. Nie ma w tej opowieści miejsca dla przegranych: dla tych, którzy sobie nie poradzili i wrócili do kraju z poczuciem klęski.
40Bywa, że nędza własna i/lub otoczenia prowokuje dystans, o którym wspominałam wcześniej. Bohaterki odcinają się od myśli o degradacji społecznej, która stała się (lub może stać się) ich udziałem: kpina, ironia, parodia, groteska to najczęstsze środki, po jakie sięgają, by wyrazić rozczarowanie własną sytuacją na Zachodzie – pracą poniżej kwalifikacji, za małe pieniądze. Autoironiczny portret pokolenia, które pod koniec lat 80. wyjechało na Zachód, przynosi jedno z opowiadań Goerke: „Młodzież zaczęła emigrować, i to nie tylko wewnętrznie lub ku rozkochanym we wschodnich dysydentach zachodnim uczelniom. Rewidując swe ambicje i obierając cebulę w greckich restauracjach, młodzież ta rzuciła się w wir całkiem odmiennych doświadczeń. Bliźniak księcia uprościł metodę żebrania, a zielone światło rozłożyło mu się pod stopami jak czerwony dywan” (Pożegnania plazmy: 28). W tym kontekście polscy emigranci zarobkowi jawią się jako alter ego „pokolenia homo café”: to Inny, który niepokoi, zagraża, a zatem trzeba się od niego odgrodzić, spacyfikować go, rozbroić za pomocą znanych narracji, konwencji literackich. „Dosłowność jest obnażeniem, jakiego należy unikać. (…) Nikt tutaj nie jest prawdziwy. Twoje przebranie to twój makijaż. To ich chroni. Ale nie ciebie. Siedzisz na kawałku cegły i pot, którym błyszczą tamte ciała, skrapla się na suficie i spada ci na kark. Dystans. Tu nie należysz. To tylko figura literacka. Ale pozwalam jej przyjąć kształt materialny” (Śmierć i spirala: 118) – powie jedna z bohaterek Filipiak, polska emigrantka w Nowym Jorku, która nie radząc sobie z brakiem pracy, zaczyna udawać, że jest aktorką grającą rolę nędzarki. Bieda nie istnieje tu jako zjawisko społeczne, które prowokuje do działania; jako taka – realna, namacalna – byłaby nie do zniesienia. Stąd ucieczka w świat fantazji, przyjęcie, że ubóstwo to gra. Znajomość jej reguł pozwala zapanować nad rozpadem świata i dezintegracją „ja”, zrozumieć to, co niedoświadcza(l)ne i oswoić cierpienie, które owo nieznane wywołuje.
41Gra toczy się zresztą na wielu poziomach i obejmuje różne wymiary tożsamości i ludzkich doświadczeń: obnażenie ich konwencjonalności, umowności staje się impulsem do odrzucania związanych z nimi ograniczeń. Doskonale pokazują to eksperymenty z płcią, szczególnie częste w prozie Goerke, której bohaterowie płeć zmieniają, oraz Gretkowskiej, gdzie płeć zostaje zdemaskowana jako spektakl. Kobiecość bohaterek Gretkowskiej jawi się jako plastyczny, podatny na „urabianie” atrybut (a właściwie jeden z atrybutów), nie zaś „twardy” wyznacznik ich tożsamości: „Kim jestem? Erotyczny znak zapytania” (Kabaret metafizyczny: 94). Nie jest ona czymś „nadanym”, ale „zakładanym” – jak maska czy strój: „Przeciągam się, jeszcze zaspana próbuję odpiąć już rozpiętą bluzkę, co wygląda, jakbym chciała odpiąć piersi. – Dalej, dalej – zachęca mnie Pjeter. – Zrzuć je z siebie, zawsze mówiłem, że kobieta to mit, facet też. Dlatego tworzą mitologie, rytuały, bo inaczej by ze sobą nie wytrzymali. – Mit spotyka mit i jest mityng” (Podręcznik do ludzi: 140). Płeć nie ma tu oparcia w ciele, które samo jest kulturowym konstruktem, jak pisze Butler55, produktem dyscyplinujących praktyk społecznych, tresury nakierowanej na osiągnięcie efektu naturalności. Częste u Gretkowskiej, ale też u Filipiak osadzanie powieściowej akcji w teatrze czy domu publicznym służy obnażeniu sceniczności płci: płeć jest teatrem, inscenizacją, sztuką, a mistrzostwo osiągnęły w niej prostytutki – najwytrawniejsze aktorki kobiecości: „Osiągnięcie efektu naturalności jest o wiele trudniejsze niż gra w utożsamianie wśród ludzi, którzy doceniają twoją sztuczność. Twoi prawdziwi wielbiciele tego właśnie pragną: peruki, gorsetu, wysoko podciągniętych majtek, gdzie pod plastrem kryje się drobna, pulsująca tajemnica” (Śmierć i spirala:97). Świadomość umowności płci przynosi wyzwolenie wszystkim, których uwierają społeczne normy płciowych zachowań. Postrzeganie płci jako maski, kostiumu sprzyja niwelowaniu poczucia obcości, nieprzystosowania do społecznych oczekiwań; staje się też gestem inicjującym proces uwalniania zrepresjonowanej przyjemności: „Wszystko zależy od tego, kim jesteś i czego potrzebujesz” (Śmierć i spirala: 103).
42A jednak, szczególnie u Filipiak, ów festyn tożsamości nie przebiega w sposób niezakłócony. Bohater(k)om nie daje spokoju myśl, że „odmienność inności nierówna” (Śmierć i spirala: 159). Tam bowiem, gdzie w grę wchodzą przemoc, wyzysk, cierpienie, płeć opuszcza konwencję i urealnia się: „Nie mówisz o zabijaniu. Jak miło. Nie trzeba być kobietą, aby być zgwałconym, ale on tym pytaniem mnie wyróżnił. W tym pytaniu mnie sobie utrwalił. Teraz już wiem, jak bardzo jestem kobietą. Dziękuję, dziękuję” (Śmierć i spirala: 104). Mimo iż krzywda, upokorzenie nie mają płci, ofiarami niektórych form przemocy – fizycznej, seksualnej, ekonomicznej – kobiety padają częściej niż mężczyźni. Jej skutki są namacalne, odczuwane cieleśnie. W tym rozumieniu prostytutka nie jest już „aktorką”, grającą „rolę kobiety” w „spektaklu płci”, ale kobietą – zakładniczką systemu opartego na męskiej dominacji, przedmiotem w stosunkach władzy o charakterze nie tylko symbolicznym, ale i realnym56.
43Jednak nawet u Filipiak, u której inność boli zdecydowanie najbardziej, rzadko ma ona „przełożenie” na świat zewnętrzny. W prozie doby przełomu inność Innych nie zostaje wyartykułowana przez nich samych, ale zdefiniowana jest przez tych, którzy/które są dysponent(k)ami słowa: zostaje ona oswojona za pomocą języka, literackich konwencji, wrzucona w grę znaczeń. Inny istnieje o tyle tylko, o ile spoczywa na nim/niej oko patrzącej/patrzącego, która/który z kolei wpuszcza go/ją w tryby własnych wewnętrznych rozgrywek. Dokonuje się tu więc swoista kolonizacja Innego: jego odrealnienie i uniwersalizacja57.
44Analiza sposobów konstruowania kategorii takich jak inność, obcość, odmienność w literaturze (kobiet) lat 90. pozwala zauważyć, że jako projekcje grup społecznie uprzywilejowanych – tu: swobodnie poruszających się po świecie intelektualistek – odbijają one ich mentalność, pragnienia, aspiracje (ich kapitał społeczny i kulturowy), stając się narzędziem, za którego pomocą grupy te sprawują władzę. Promowany na kartach tej literatury projekt „światowego obywatelstwa”, zasadzający się na twierdzeniu, że wraz ze zniesieniem granic pojęcie obcości, inności, odmienności traci rację bytu, przesuwając się co najwyżej w rejony egzystencjalne, usuwa z pola widzenia realne problemy grup społecznie upośledzonych. Jest to zatem projekt elitarny i eskapistyczny: wolność do celebrowania różnic, kontemplowania inności staje się tu wolnością od odpowiedzialności za kształt rzeczywistości i od inicjowania zmian, które byłyby czymś więcej niż tylko przejawem kontrkulturowego buntu58.
4. W cieniu męskiego etosu wygnania
45Bożena Karwowska zauważa, że zarówno w tekstach Gretkowskiej, jak też w utworach innych Polek-(e/i)migrantek zapisane zostało doświadczenie jednej tylko, bardzo specyficznej grupy kobiet: intelektualistek, panien bądź bezdzietnych rozwódek, młodych, samodzielnych, seksualnie nieskrępowanych, zarabiających na życie twórczym pisaniem (bądź innym rodzajem artystycznej aktywności). Ani Gretkowska, ani Tokarczuk, Goerke czy Filipiak nie zastanawiają się w swoich pracach nad sytuacją (e/i)migrantek, których status społeczny czy doświadczenie jest odmienne od ich własnej drogi życiowej. Rozbudzony za granicą indywidualizm wyklucza myślenie w kategoriach kobiecej wspólnoty: „Będąc świadome uczestniczenia (czasem poprzez odrzucenie) w polskiej tradycji narodowej, [pisarki te – przyp. A.M.] nie widzą jej jako tradycji «kobiecej», ale przede wszystkim jako tradycję intelektualną. Widzą siebie jako uczestniczki tradycji europejskiej, ale brak im swobody, jaką przyniosła kobietom zachodniej kultury myśl (i praktyka) postpatriarchalna, czy właściwej kobietom «trzeciego świata» post/feministycznej ciekawości”59.
46W odróżnieniu od poprzednich pokoleń (e/i)migrujących pisarek wspomniane autorki nie koncentrują się na roli kobiet w przestrzeni prywatnej, domowej (żony i matki), ale szukają dla siebie (i dla swoich bohaterek) miejsca w przestrzeni publicznej. Żadna nie tworzy tradycyjnie rozumianej rodziny, w której potrzeby męża i dzieci byłyby ważniejsze niż jej własne. Anioły i świnie Helbig pokazują, że kategoria „polskiej kobiety” podlega na Zachodzie wyraźnym przeobrażeniom: z potulnej żony i dobrej gospodyni przeistacza się w ambitną, pewną siebie kobietę sukcesu, która – ku rozpaczy niemieckich mężczyzn – przestaje się różnić od „zachodnich kobiet”. Ceną za owo „przeistoczenie” – rozbudzenie ambicji, pragnienie samorealizacji – jest jednak rozpad związku, kryzys rodziny, niespełnione marzenia o macierzyństwie60. Większość bohaterek prozy kobiet lat 90. doświadcza bólu rozstania i samotności, ukojenia szukając w kolejnych związkach czy w bliskich relacjach z przyjaciółmi, które zastępują tradycyjne więzi rodzinne. Rodzina podlega tu zresztą poważnym przemianom: nie tylko zmienia się jej definicja (związek kobiety i mężczyzny oraz posiadanie potomstwa przestają być jej cechą konstytutywną), ale także znaczenie (niezależność finansowa kobiet sprawia, że przestają one upatrywać w rodzinie bezpieczeństwa ekonomicznego)61. Na skutek zmian politycznych, społecznych oraz kulturowych (polska) rodzina (i kobieta jako jej centrum) traci także swoją historyczną rolę – strażniczki narodowej tradycji za granicą62.
47Proza lat 90. przynosi portrety kobiet, które traktują wyjazd z kraju w kategoriach szansy, możliwości, indywidualnego rozwoju. Przystępując do zachodniego „wyścigu szczurów”, kobiety te są jednak zmuszone przyjąć męską definicję sukcesu, a tym samym przystać na „męskie reguły gry” – nieuwzględniające ich odmiennych doświadczeń, pragnień, lęków, ale też socjalizacji, jakiej były poddawane. Rekonstruując uniwersytecką ścieżkę kariery Polek w Niemczech, Helbig demaskuje dyskryminacyjne praktyki wymierzone w nie jako kobiety i imigrantki: szykany, utrudnienia na drodze do awansu, gorsze finansowe warunki zatrudnienia. Pokazuje też, że cena, jaką kobiety płacą za swe ambicje, jest dużo wyższa niż ta, którą przychodzi zapłacić mężczyznom: podczas gdy niemieccy profesorowie, koledzy Giseli Stopy, mają udane życie rodzinne (o które dbają ich rosyjskie żony) i zawodowe, ona „latami ciężko haruje, brnie w kieracie jak cyrkowy koń. (…) Zaniedbuje przyjaciół, tyje, [zmaga się – przyp. A.M.] z problemami ze zdrowiem, z mężczyznami, z kobietami, z wychowaniem dziecka, z mówieniem «nie»” (Anioły i świnie: 47).
48Mimo rozbudzonej na Zachodzie świadomości płciowych nierówności, bohaterki Helbig dają się wtłoczyć w neoliberalne (męskie) ramy myślenia o sukcesie przez pryzmat sprawowanej władzy, posiadanego prestiżu i pieniędzy63. Stworzone przez grupę społecznie uprzywilejowaną – białych mężczyzn z klasy średniej – pojęcie sukcesu nie uwzględnia innych modeli kariery, innych aspiracji ani innego rodzaju satysfakcji czerpanej z życia. Uciekając przed tradycyjnym wzorcem roli społecznej kobiety jako (przede wszystkim) żony i matki, Polki wpadają w pułapkę myślenia o emancypacji jako powieleniu męskiej ścieżki kariery: odrzucają zatem życie rodzinne bądź próbują mieć wszystko (have it all), popadając w „syndrom superkobiecości”64.
49Podążanie męską ścieżką kariery oznacza także podjęcie wysiłku wyrwania się z zawodów zwyczajowo postrzeganych jako kobiece, będących przedłużeniem rodzinnych ról kobiet – opiekuńczych, reprodukcyjnych, uwikłanych w sprawy ciała, biologii65. Praca sprzątaczki, pomocy domowej, opiekunki do dzieci i osób starszych jest tu zatem jedynie środkiem do celu, jakim staje się praca w „wolnych zawodach”: artystki, dziennikarki, pisarki, naukowca. Nie da się ukryć, że autorytetami i mistrzami w tych dziedzinach wciąż pozostają mężczyźni, którzy przez całe stulecia uchodzili za predestynowanych do zadań angażujących pracę intelektu, wyobraźni, ducha: „[Aby móc studiować w Paryżu – przyp. A.M] sprzątałam hotele, podmywałam staruszki, kleiłam buty. Musiałam zarobić na studia i na siebie. Studiowałam w Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Paryżu – to jedna z najlepszych, półprywatnych szkół europejskich. (…) Wykładali tam za moich czasów Derrida, Kundera” (Silikon: 172) – pisze Gretkowska66, za swoich duchowych ojców i braci obierająca Jana Potockiego, Edwarda Stachurę, Andrzeja Żuławskiego. Jedyne kobiece nazwisko, które pojawia się w tej wyliczance, funkcjonuje jako przykład „obalenia mistrza”: „Maria Konopnicka, gdy zrozumiałam, że krasnoludki nie istnieją” (Silikon: 140). Staje się ono synonimem pisarstwa niepoważnego, błahego, a więc takiego, za jakie przez stulecia uchodziła twórczość kobiet.
50Symptomatyczne jest to, że Gretkowska, w latach 90. uchodząca za autorkę feministyczną67, w charakterystyce własnego pisarstwa wskazuje na cechy, które krytyka feministyczna uznaje za konstytutywne dla porządku fallogocentrycznego68: logika, intelektualizm, precyzyjne użycie słowa itp.; pisarka odżegnuje się jednocześnie od tego, co tradycyjnie definiowane jest jako kobiece: emocjonalność, sentymentalizm, rzewność. Podkreśla, że w literaturze ceni ironię, cięty język, koncept, zabawę słowem, jednym tchem wymieniając pisarzy, którzy, jej zdaniem, cechy te posiadają: Nabokov, Gombrowicz, Mrożek; w gronie tym nie znajdziemy kobiet (Silikon: 167–176). Brak pamięci o przodkiniach, otwierającej drogę do kobiecego imaginarium i wspólnoty, jest zresztą charakterystyczny także dla innych pisarek debiutujących w okolicach 1989 roku. Kładąc nacisk na indywidualną drogę twórczego rozwoju, odcinają się one od tradycji kobiecego pisania. Niczym Ateny wyskakujące z głowy Zeusa nie mają matek i sióstr, a jedynie ojców i braci69.
51Owo działanie w rozproszeniu dotyczy nie tylko pisarek70, ale też stworzonych przez nie bohaterek. Pragnąc odrzucić wszystko, co je krępowało i ograniczało, odrzucają one również to, czego de facto nie zdążyły uformować: relacje z innymi kobietami. Lęk przed esencjalistycznie pojmowaną kobiecością i przed kobiecą wspólnotą sprawia, że nie potrafią one współpracować z innymi kobietami ani walczyć o grupowe interesy. Celebracja indywidualizmu skazuje je na samotność, która mieści się wprawdzie w (męskim) micie wygnańca, ale powiela też inny gest: atomizacji kobiet w kulturze patriarchalnej.
III. „Stałam się służbą, która ma być taka, żeby jej nie było”71. Współczesne polskie (e)migrantki zarobkowe
52Migracje zarobkowe to współcześnie jeden z najważniejszych powodów, dla których kobiety i mężczyźni opuszczają Polskę. Motyw ten jest żywo obecny w literaturze (kobiet). O ile w okolicach 1989 roku koncentrowała się ona na kulturotwórczym wymiarze podróży – wyrwanie się z rzeczywistości PRL-u w celu poznania „innego świata” („Najmłodsze pokolenie, czyli ja, wyjechało w 88. Nie był to rok polowania na Polaków. Był to po prostu kolejny rok w PRL i stwierdziłam, że następny rok w kraju byłby nie do zniesienia” – pisała Gretkowska w My zdies’ emigranty [8]) – o tyle dziś nie przechodzi milcząco nad kwestiami materialnymi, bytowymi, których poprawy Polki i Polacy upatrują za granicą. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku oraz stopniowe otwieranie się zachodnich rynków dla polskich pracowników i pracownic wyzwoliło kolejną falę (e)migracji – literatura nie pozostaje obojętna na jej doświadczenia72. Parafrazując słowa powieści Grażyny Plebanek: literatura nie tyle zabiera dziś czytelnika w „odległe miejsca na mapie świata lub umysłu”, ile „zamyka go między kuchnią a łazienką” (Przystupa: 366), a więc tam, gdzie swoją zagraniczną przygodę kończy spora grupa migrantów i migrantek (nie tylko) polskiego pochodzenia.
53Bohaterki powieści Joanny Pawluśkiewicz Pani na domkach (2006), Grażyny Plebanek Przystupa (2007), Natalii Bielawskiej American dream (2009) w odróżnieniu od bohaterek prozy pokolenia homo café (wyjątkiem jest tu bohaterka opowiadania Olgi Tokarczuk Numery, które powstało po krótkim pobycie pisarki w Londynie), nie wstydzą się pracować zarobkowo. Wręcz przeciwnie, pracę łączą z poznawaniem kultury kraju, w którym się znajdują. Nie są klasycznymi turystkami (nie podróżują dla samej przyjemności kolekcjonowania wrażeń), ale nie można ich też nazwać typowymi migrantkami zarobkowymi (nie wyjeżdżają wyłącznie dla zysku). Motywacją do podjęcia pracy za granicą – często tymczasowej (sezonowej) – nie jest tu wyłącznie konieczność: praca to nie tyle warunek przetrwania kobiet oraz ich rodzin, ile dodatkowe źródło dochodów – dorabianie bardziej niż zarabianie. Szczególnie u Pawluśkiewicz i Bielawskiej, których bohaterki są młodymi, wykształconymi kobietami, humanistkami znającymi języki, a przy tym nieobarczonymi rodziną, praca – jak w popularnym w Stanach Zjednoczonych programie Work and Travel – połączona jest ze zwiedzaniem: zarabia się tu na turystyczne atrakcje oraz na dokończenie studiów w Polsce. Ponieważ jednak najczęściej oferowane Polkom posady – sprzątaczek, opiekunek do dzieci i osób starszych, kelnerek, pokojówek – nie uwzględniają ich kwalifikacji, znajomości języków obcych ani doświadczenia zawodowego, a tym samym znacząco odbiegają od ich ambicji i oczekiwań, wyobrażenia na temat otwierających się przed nimi na Zachodzie szans i możliwości podlegają bolesnej weryfikacji.
54Bohaterki Pawluśkiewicz i Bielawskiej są w podobnej sytuacji: obie wyjeżdżają do sezonowej pracy w Stanach Zjednoczonych, która ma zapewnić im nie tyle przeżycie, ile godne życie zarówno tam, jak i w kraju, po powrocie (kina, teatry, galerie, książki, podróże). Metodyczne starania o znalezienie zatrudnienia kierują je od drzwi do drzwi kolejnych pracodawców: bohaterka Pawluśkiewicz pracuje jako kelnerka, organizatorka patriotycznych imprez kulturalnych, opiekunka do dzieci, zaś bohaterka Bielawskiej – jako pomoc domowa, niania, osoba do towarzystwa i opiekunka starszych osób. W każdym z tych miejsc kobiety traktowane są bezosobowo, wyłącznie jako narzędzia służące do pracy – pracy, która niewoli i „zgina kark”, nie dając w zamian żadnej satysfakcji i odpowiedniej gratyfikacji. Podobnie jak w książce Barbary Ehrenreich73, w powieściach Pawluśkiewicz i Bielawskiej „pracuje się za grosze i (nie) przeżywa”:
Dałam się okiełznać na dwa miesiące. Byłam panią na domku, jak
to się mówi w nomenklaturze polonijnej. Tak pięknie grałam do końca rolę dobrej niani. Zmywałam sobie różowy lakier. Czemu? Bo mnie sparaliżowało. Bo nagle stałam się służbą, która ma być taka, żeby jej nie było. Której indywidualność może się przejawiać co najwyżej w gotowaniu i wymyślaniu gier dla dzieci. I ja automatycznie, nawet tego nie planując,
od pierwszego spotkania byłam ideałem służącej. Nikogo tam nie interesowało, co myślę, co robię, co chcę. Zestarzałam się przez te dwa miesiące. To niedobrze dobrowolnie zgodzić się na niewolnictwo. Dlatego trzeba szybko odejść (Pani na domkach: 154).
Żyję. Ale jakie to życie? Bez siebie. Sprzedaję się za czterysta dolarów tygodniowo dwóm dziewczynkom, które robią, co im się żywnie podoba.
„We love you, Natalia”, a potem nuż w bżuch [pisownia oryginalna – przyp. A. M.]. Nie ma we mnie ani kawałka starej dobrej Natki. Moja nerwica rozwija się prawidłowo (American dream: 99).
55Pawluśkiewicz i Bielawska pokazują krok po kroku, jak w systemie kapitalistycznym jednostka odarta zostaje ze swojej tożsamości (płciowej, narodowej, etnicznej, wyznaniowej lub seksualnej) innej niż pracownicza („niewolnicza”, jak powiedziałyby narratorki powieści), jak wtłoczona zostaje w tryby machiny, która – rozpędzona – niszczy wszystko na swojej drodze, miażdży i przerabia na „zjadliwą” papkę. Nie ma przy tym nic, co pozwoliłoby na odsłonięcie ludzkiego wymiaru tego „układu”, w jakim funkcjonuje spora część ludzkości. Świat migrantów zarobkowych – niezależnie od motywacji towarzyszących decyzji o wyjeździe do pracy – to w dużej mierze świat widziany z „pozycji kolan”, jak pisze Ehrenreich74, to uczestnictwo w stosunkach władzy: płciowej, etnicznej, klasowej, która reprodukuje się ponad granicami państw.
56To, co rzuca się w oczy w powieściach Pawluśkiewicz i Bielawskiej, to przede wszystkim powolna degradacja kobiecości bohaterek-narratorek, której resztki zmywa lakier do paznokci i przykrywa „mundurek dobrej pracownicy”:
Nie mogę uwierzyć, że już nie będę nigdy przybierała uśmiechu w połowie schodów na dół i wchodziła o siódmej rano do kuchni z radosnym „hello” (…). Wewnętrzne więzienie, w którym się wszystkiego bałam, cały
czas się uśmiechałam, polecenia wykonywałam jak pociąg ekspresowy w Szwajcarii, punktualny i szybki. Pazury zmywałam, petki gasiłam już dzień przed pracą, byłam grzeczna i cicha. Przez dwa miesiące niewolnictwa nie opuściłam dnia pracy, ani raz się nie spóźniłam (bo jak?), zepsuła mi się cera (płyny antybakteryjne), pojaśniały włosy (?), skórki od paznokci nie istnieją (Pani na domkach: 153–154).
57Kobiecość jest kostiumem i pisarki mają tego świadomość, ale bez owego kostiumu zostaje jedynie nagie (czytaj: bezosobowe) ciało niewolnika bez wieku, płci, przynależności narodowej, etnicznej, wyznaniowej. To „ciało plastyczne”, które można bez przeszkód „urabiać”, modelować i naginać, by posłusznie pożytkowało całą swą energię na pracę.
58Podobna refleksja na temat zdegradowanej kobiecości pojawia się w opowiadaniu Numery Tokarczuk. Jego bohaterka pracuje jako pokojówka w angielskim hotelu „Capital”, dołączywszy do międzynarodowej społeczności pracowników tegoż: różnorodnej etnicznie, narodowościowo, wyznaniowo, językowo. Charakterystyczne dla tej społeczności jest „bycie na usługi” gości hotelowych, bezszelestne spełnianie ich zachcianek przy równoczesnym wymazaniu własnej obecności:
(…) dla nich śmigające po korytarzach pokojówki w biało-różowych mundurkach, a wśród nich ja. Ale być może „ja” to za wiele powiedziane, niewiele zostaje ze mnie, gdy w kantorku na końcu korytarza przebieram się w pasiasty fartuszek. Zdejmuję przecież moje własne kolory, moje bezpieczne zapachy, ulubione kolczyki, mój waleczny makijaż i buty na wysokich obcasach. Zdejmuję także mój egzotyczny język, moje dziwaczne imię, rozumienie kawałów, zmarszczki mimiczne, upodobanie do niebywałych tutaj potraw, pamięć drobnych zdarzeń – i staję naga w tym biało-różowym mundurku (Numery: 10–11).
59Bohaterka Tokarczuk czuje, jak hotel przeżuwa ją, trawi, wchłania, a resztki wypluwa, przekształcając ją w „ludzki odpad”75. Przyznaje, że pracowniczy uniform zmienia optykę spojrzenia: „Ja w różowo-białym mundurku już inaczej patrzę na korytarz. Nie szukam zapachów, nie przyciągają mnie własne odbicia w mosiężnych klamkach, nie wsłuchuję się we własne kroki” (Numery: 13). Bez makijażu i swego prywatnego stroju, ale za to w „mundurku” jest wyłącznie pokojówką; jej tożsamość zostaje zredukowana, sprowadzona do aspektu zawodowego, zarobkowego. Paradoksalnie, o ile goście hotelowi (nawet nieobecni) mają twarze, osobowość, o tyle jej obecność w ich pokojach (opuszczonych chwilowo bądź na stałe) określona jest mianem „bezzapachowej”, „beztwarzowej”: „Resztki zostawionej tu osobowości poprzedniego gościa trzeba zwalczyć swoją bezosobowością. Po to jest Przemiana. Resztki odbić tamtej twarzy w lustrze nie tylko muszę zetrzeć szmatką, ale także zapełnić lustro moją biało-różową beztwarzowością. Tamten zapach zostawiony przez roztargnienie i pośpiech muszę zagłuszyć swoim bezzapachem. Po to tu jestem jako osoba oficjalna, a przez to w ogóle mało konkretna” (Numery: 15). Naczelną zasadą funkcjonowania hotelu i pracy jego personelu jest bowiem pełna standaryzacja i homogenizacja usług, która nie pozwala na żadne emocje ani osobiste akcenty: pracownicy mają być bezcieleśni, posłuszni i perfekcyjnie wypełniać swoje obowiązki.
60Powieści Pawluśkiewicz i Bielawskiej, a także opowiadanie Tokarczuk zapełniają do pewnego stopnia lukę pozostawioną przez piszące wcześniej Polki-(e/i)migrantki: przynoszą mianowicie opis sytuacji życiowej kobiet podejmujących za granicą pracę zarobkową, co determinuje (przynajmniej okresowo) ich tożsamość, określa możliwości decydowania o własnym losie. Ich tożsamość nie jest płynna, frenetyczna, ale usztywniona, z „karkiem zgiętym do samej ziemi”. Nie ma tu mowy o emancypacyjnym wymiarze wyjazdu za granicę, gdyż podejmowana praca nie tyle wyzwala z tradycyjnych ról płciowych, ile sprzyja ich reprodukowaniu.
61Teresa Święćkowska, analizując migracje Polek w celach zarobkowych po 1989 roku, zauważa, że prace wykonywane przez kobiety za granicą odtwarzają czynności wykonywane przez nie w kraju pochodzenia, czy szerzej – tradycyjnie kobiece: opiekuńcze, domowe. To zwykle zajęcia mało prestiżowe, często też słabo płatne, wykonywane pod presją, w warunkach niezbyt komfortowych, niekiedy z narażeniem zdrowia czy nawet życia. Opieka nad dziećmi i osobami starszymi, sprzątanie, gotowanie, pranie, robienie zakupów – wszystkie te czynności wykonywane przez kobiety w gospodarstwach domowych na całym świecie nieodpłatnie, w ramach „naturalnych”, płciowo zdeterminowanych, obowiązków – stają się wprawdzie zawodem, opłacanym według określonych stawek, ale wciąż niewidzialnym i niezbyt poważanym. Płciowy podział prac determinuje hierarchię ich ważności, decyduje o wysokości wynagrodzeń, wpływa też na poczucie sprawczości pracowników i pracownic. Zajęcia wykonywane w domu sytuują kobiety – pomoce domowe, sprzątaczki, opiekunki – w sferze nieformalnej (prywatnej), w której przebywają one de facto od stuleci: milczące, niewidoczne, rozproszone. W odróżnieniu od mężczyzn – hydraulików, ogrodników, robotników budowlanych – mających większe możliwości oddzielania czasu pracy od czasu wolnego, a tym samym większe możliwości socjalizacji, kobiety pracujące w domu zmuszone są do ciągłych kontaktów z pracodawcą/pracodawczynią, pozbawione intymności, łatwiej narażone na ryzyko przemocy, szczególnie seksualnej76.
62Niemal wszystkie bohaterki omawianych przeze mnie utworów doświadczają jakiejś formy molestowania seksualnego – werbalnego lub fizycznego. Narratorka American dream co rusz trafia na pracodawców, którzy najpierw ją uwodzą, a gdy stawia opór – podglądają, obściskują, usiłują zgwałcić. Bohaterka Numerów czuje się jak przedmiot, na który goście patrzą bez skrępowania, spojrzeniem zaznaczając swoją władzę, niemal domagając się, by oprócz zwykłych usług świadczyła także dodatkowe, seksualne:
Wiem, że teraz mężczyzna przy komputerze przygląda mi się bezczelnie. Jego wzrok dotyka mnie gdzieś w okolicach kołnierzyka, zamka błyskawicznego, ale ja już jestem po drugiej stronie łóżka. Jeszcze raz powinnam przejść koło niego i położyć małe poduszeczki, ale znowu musiałabym stanąć tyłem do tego drapieżnego wzroku, więc rzucam po prostu poduszeczki na łóżko. Kucając na brudną pościel, pościel tego faceta, który na mnie patrzy, czuję, że moje ciało napęczniało i chce wyskoczyć z mundurka. Czy miałabym się tłumaczyć? I jakim tonem, językiem, dlaczego? Wycofuję się do drzwi ze spuszczonym wzrokiem (Numery: 32).
63Także Przystupa, bohaterka powieści Plebanek, narażona jest na przemoc, której sprawcami są zarówno mężczyźni, jak i kobiety: wyzwiska, ciągłe pouczenia, nakazy i zakazy przeplatają się w jej historii migrantki zarobkowej z obłapianiem, przeszukiwaniem rzeczy osobistych, ograniczaniem przestrzeni życiowej.
64Przystupa to bohaterka inna niż wspomniane wyżej: prosta, niewykształcona, uboga dziewczyna, widząca w pracy szansę na wyrwanie się ze wsi i pomoc rodzinie w trudnej sytuacji życiowej: „To, że w końcu uciekła ze swojej wsi, mogło się wydawać oczywiste – większość dziewczyn wyjeżdżała, bo nie miały co tu robić, zostawały tylko te, które zaszły w ciążę i powychodziły za mąż. (…) Przystupa kończyła krawiecką zawodówkę. Do kościoła nie chodziła. I znów, jak w dzieciństwie – była sama. Aż w końcu zrozumiała, że musi stąd odejść” (Przystupa: 17–18). Przeświadczona, że w rodzinnej wsi nie spotka jej nic wyjątkowego, ufna w możliwości otwierające się tuż za progiem domu, wyrusza w świat: najpierw do Warszawy, a później do Szwecji. Podejmując pracę gosposi i opiekunki do dzieci u kolejnych pracodawców, Przystupa ma okazję podglądać ich życie od kuchni czy nawet wychodka: mroczne tajemnice, skrywane przed światem sekrety. Bardziej niż inne bohaterki omawianych utworów funkcjonuje ona zatem jako „szkło powiększające”, które pozwala bacznie przyjrzeć się rzeczywistości, a nawet zajrzeć pod jej podszewkę.
65Powieść Plebanek to klasyczna pikareska77 – bohaterka wędruje po świecie, zdobywając wiedzę o nim, i napełnia się doświadczeniami, które w przyszłości będzie mogła wykorzystać przy kształtowaniu własnego życia. Przyglądając się pikaresce jako gatunkowi popularnemu od czasów renesansu, Anna Wieczorkiewicz zwraca uwagę na ogromny potencjał kryjący się w wędrówce bohatera: „Ludzie, o których opowiada [pikareska – przyp. A. M.], są niezwykle ruchliwi, wciąż zmieniają miejsce zarówno w planie horyzontalnym, to znaczy w przestrzeni geograficznej, jak i w wertykalnym, w rzeczywistości społecznej”78. Zdaniem badaczki sedno wędrówki pikara tkwi w kolekcjonowaniu doświadczeń, które w odpowiednim momencie przełożą się na poprawę jego/jej sytuacji życiowej, także materialnej. Nie to wydaje się jednak najważniejsze. Swobodne wędrowanie przez świat, nieskrępowane konwenansami, jakim muszą podlegać ludzie z warstw wyższych, służy przede wszystkim uformowaniu się (czy też ugruntowaniu) określonego systemu wartości, którym pikaro pozostaje wierny/a: „U kresu wędrówki włóczęga stanie się Kimś, będzie można go określić jako «osobę» pod względem społecznym i osobowościowym. Stosunki, w które wejdzie z innymi ludźmi, będą stałe, a system wartości, któremu będzie hołdował – stabilny”79.
66Ów gatunek, wyrastający z ducha kapitalizmu i etyki protestanckiej (w rozumieniu Webera)80, zakłada, że życie człowieka to ciągła wędrówka, u której kresu spotka go/ją nagroda: wysiłek, wierność sobie, podejmowanie kolejnych wyzwań jawią się tu jako konieczny warunek sukcesu, natomiast przemoc, upokorzenia, cierpienie niedostatku to cena, jaką człowiek musi za ów sukces zapłacić. W tej opowieści, stanowiącej nie tyle metaforę ludzkiego losu, ile wzorzec prestiżu, do którego przede wszystkim niższe warstwy mają aspirować, dokonuje się całkowita indywidualizacja doświadczeń człowieka: przeświadczenie, że życie spoczywa w jego/jej rękach, odwraca uwagę od systemowych źródeł nierówności, a tym samym utrudnia szukanie rozwiązań dotyczących poprawy bytu nie tylko jednostek, ale całych grup społecznych. Sprawczość pikara często okazuje się przy tym pozorna i mieści się w granicach stosunków władzy; opowieść odtwarza je i reprodukuje. Widać to w historii Przystupy, która pragnie uniknąć tradycyjnej kobiecej roli żony i matki, a kończy jako pomoc domowa i opiekunka do dzieci: równie niewidoczna, niema i de facto bierna wobec losu będącego jej udziałem. Jedyną formą buntu, na jaką potrafi się zdobyć, jest ucieczka, nie zawsze zresztą możliwa z uwagi na jej status nielegalnej migrantki.
67Świat oglądany przez Przystupę ogranicza się do sfery prywatnej: to świat kolejnych domów, kuchni, w których gotuje, łazienek, które szoruje na kolanach, niekiedy ogrodów i sklepów, gdzie robi zakupy. To także świat kobiet: pań i służących, między którymi toczy się nieustanna walka o władzę. Plebanek pokazuje fiasko feministycznego projektu siostrzeństwa: trudno o współpracę i zrozumienie między kobietami pochodzącymi z różnych warstw społecznych, pozostającymi w rozproszeniu i nieumiejącymi się zjednoczyć w walce o (przynajmniej niektóre) wspólne interesy, uwikłanymi w wewnętrzne gry o władzę, która sprowadza się do spraw domu i rodziny. O ile w wymiarze indywidualnym powieść kończy się swoistym sukcesem bohaterki (wydostaje się ona z przemocowych relacji i wraca do kraju z bagażem nabytej „mądrości życiowej”), o tyle w wymiarze „globalnym” nie udaje się podważyć status quo: praca domowa i opiekuńcza pozostaje w gestii kobiet, z których jedne nadzorują czynności wykonywane przez inne. Powstaje „łańcuch opieki”81; na jego końcu znajdują się dobrze sytuowani biali mężczyźni z bogatych krajów, czerpiący korzyści z nierówności ekonomicznych i płciowych w światowej gospodarce.
68Siła współczesnej literatury (kobiet) podejmującej problem migracji zarobkowych tkwi w demaskowaniu mitu sukcesu osiąganego za granicą dzięki ciężkiej pracy i wytrwałości. W omawianych utworach wyobrażenia bohaterek o zachodnich kulturach – szczycących się szacunkiem dla praw człowieka, podtrzymujących wiarę w równość szans i możliwości – podlegają konfrontacji z rzeczywistością, w której ludzi dzieli się na lepszych i gorszych w zależności od miejsca pochodzenia, płci, przynależności do grupy etnicznej. Brutalne przebudzenia bohaterek, a także ich gniew, rodzący się ze świadomości własnego miejsca w globalnych stosunkach społecznych, pozostają jednak sprawą indywidualną. Do końca trwają one w przeświadczeniu, że ich własny los spoczywa w ich rękach, a przed upokorzeniami czy przemocą potrafią obronić się same: ironią, kpiną, poczuciem humoru, sprytem, inteligencją. Ostatecznie, jak pokazują ich historie, zawsze mogą odejść z pracy i podjąć nową, jeśli tylko odczują zmęczenie obowiązkami: „I koniec. Jadę ostatni raz koleją do Chicago. Wytrwałam, nie wybuchłam, nie zbiłam tych dzieci ani razu. Z pogodną twarzą wytrzymałam do końca” (Pani na domkach: 153) – mówi „pani na domkach”, która rezygnuje z pracy niani po dwóch miesiącach. Z kolei pokojówka z hotelu „Capital” każdego dnia robi przymiarkę do odejścia: gdy zrzuca swój różowo-biały mundurek, czuje się znów kobietą świadomą swoich możliwości: „(…) zdejmuję różowo-biały mundurek i przez chwilę stoję naga, bez właściwości. Żeby Przemiana mogła się odbyć w drugą stronę, muszę włożyć kolczyki, kolorową sukienkę, zmierzwić włosy i zrobić makijaż” (N: 38–39)82.
69Trudno nie zauważyć, że współczesna polska literatura (re)konstruuje doświadczenia jednej tylko grupy kobiet (e)migrujących za pracą: młodych, zdrowych, inteligentnych, bezdzietnych; wyjazd z kraju traktują one jako szansę, a powrót nie oznacza dla nich końca świata. W ich życiu wszystko rozpatrywane jest w kategoriach wyboru, możliwości, indywidualnych decyzji. Nawet porażka staje się lekcją, z której potrafią wyciągnąć wnioski, a następnie zacząć wszystko od nowa. Stanowią one ucieleśnienie człowieka „nowego kapitalizmu”, który u kresu jednego mitu widzi początek kolejnego83. Marginalizując głosy innych migrantek zarobkowych – kobiet starszych, gorzej wykształconych, obarczonych rodziną, którą muszą wykarmić, a zatem startujących z innej pozycji społecznej i często gotowych na więcej wyrzeczeń i upokorzeń, byle tylko utrzymać pracę – literatura uczestniczy w reprodukowaniu dyskursu dominującego, w którego ramach określone doświadczenia konstruowane są jako wzorce prestiżu, a zatem i społecznych aspiracji, podczas gdy inne podlegają wykluczeniu84. Wciąż czekamy na teksty, które te ostatnie wydobędą z milczenia85.
IV. Rozstania i powroty
70Maria Janion pisała wielokrotnie, że „pożegnania z Polską” to proces długi i bolesny, nieciągły, przerywany okresowymi powrotami, nigdy ostateczny86. Trafność tego rozpoznania potwierdza analiza tendencji występujących we współczesnej prozie kobiet, a także w dyskursie feministycznym, gdzie w ostatnich latach motyw „rozstań z Polską” przeplata się z motywem „powrotów” do niej, a nawet mu ustępuje. Przyczyn takiego stanu rzeczy upatruję w splocie czynników biograficznych (prywatnych) oraz ideowych (politycznych).
71Literatura przełomu lat 80. i 90., a także myśl feministyczna tamtego okresu tworzone były przez pokolenie kobiet, które rozwoju artystycznego i stymulacji intelektualnej szukały za granicą: tam się kształciły, pracowały, tworzyły. Biografie polskich feministek – badaczek, krytyczek, działaczek, ale też artystek, pisarek – pokazują, że emigracyjny status feminizmu to na gruncie polskim nie tyle metafora określonego stanu świadomości (wyobcowania, nieprzystosowania do patriarchalnej rzeczywistości, mentalnego jej opuszczenia), ile realne zjawisko społeczne. Kobiety, które w latach 80. i 90., a niektóre nawet wcześniej, wyjeżdżały na Zachód (przede wszystkim w celach naukowych – na stypendia, studia, staże), przyznają, że spotkanie z tamtejszymi feministkami, dyskusje i lektury feministyczne zmieniły ich życie: „Należę chyba do kategorii «wybranych», które zetknęły się z feminizmem dzięki temu, że wyjechały za granicę w odpowiednio wczesnym wieku” – mówi Anna Titkow, uczestniczka projektu Feministki własnym głosem o sobie (2005)87. Inne, jak Joanna Regulska czy Agnieszka Graff, zwracają uwagę na rolę emigracji w procesie zyskiwania świadomości feministycznej i wpływ obu tych doświadczeń na wzrost poczucia wyobcowania z rzeczywistości społecznej: wyzwalający, rozwojowy („Bycie inną ma swoje duże zalety, powoduje, że możemy sięgnąć po zupełnie inne środki, możemy wykorzystać tę swoją marginalną pozycję, by popatrzeć inaczej na sprawy” – ocenia Regulska88), ale też alienujący („[…] szok powrotu do Polski. W 95 roku już była nowa Polska. […] I w tej polskiej demokracji w ogóle nie było miejsca na myślenie o prawach kobiet” – konstatuje Graff89).
72Literatura autorstwa kobiet doskonale uchwyciła atmosferę tamtych czasów: ciasność i duchotę polskiego zaścianka – narodowo-katolickiego i na dorobku – przegrywającego w zderzeniu z uwodzicielską siłą Zachodu, który kusił ideami wolności, demokracji, szacunku dla odmienności. Celebrując swobodę, ruch, wydostawanie się z ciasnej narodowej klatki, czerpała ona garściami z imaginarium zachodniego feminizmu, gdzie idea mobilności postrzegana jest jako fundament emancypacji kobiet. W rozumieniu feministek fizyczna zmiana miejsca (opuszczenie czterech ścian pokoju, murów domu, granic kraju) stanowi wstęp do zmiany świadomości i zmiany tej warunek: sprzyja porzuceniu tradycyjnych wyobrażeń o relacjach między kobietami i mężczyznami oraz inicjuje proces otwierania się na różnorodność doświadczeń – płciowych, seksualnych itd. Jak zwracałam uwagę, debiutanckie powieści i opowiadania Goerke, Filipiak, Gretkowskiej, Rudzkiej rejestrowały zarówno owo zmęczenie Polską – narodowo-katolicką retoryką, patriotyzmem, który narzucał członkom i członkiniom wspólnoty określone obowiązki oraz wymagał od nich określonych zachowań – jak i fascynację wolnością przemieszczania się i wyboru stylu życia niezależnego od społecznych oczekiwań. Utwory te były również swoistym manifestem na rzecz wyswobadzania literatury z patriotycznych powinności, zerwania z jej interwencyjnością, przymusem angażowania się w politykę.
73Koniec lat 90. przyniósł wyraźne zmiany w tej materii. Wynikały one przede wszystkim z osobistych doświadczeń pisarek i feministycznych krytyczek, spośród których wiele zdecydowało się – często po latach – na powrót do Polski, co znalazło odbicie w ich twórczości i działalności publicznej. W 1997 roku wracająca ze Stanów Zjednoczonych Izabela Filipiak opublikowała zbiór opowiadań Niebieska menażeria, stanowiący według Przemysława Czaplińskiego przejaw „szukania własnych słów dla wyrażenia etapów powrotu – od tęsknoty za dawnym czasem i obcości względem nowego, poprzez powolne oswajanie, aż do odnalezienia w sobie języka zdolnego wypowiedzieć pełnię uczuć”90. Z kolei w latach 2001–2008 ukazywał się „dziennik” Manueli Gretkowskiej (Polka, Europejka, Obywatelka), którego części stanowiły zapis kolejnych etapów powrotu pisarki do kraju: jako matki, zakorzenionej w kulturze europejskiej autorki, a wreszcie poczuwającej się do odpowiedzialności za kraj polskiej patriotki. Zdaniem Czaplińskiego ów zwrot autobiograficzny w polskiej literaturze (nie tylko kobiet) nie oznacza jednak wyłącznie „przejścia od wymyślania fabuł w stronę fabularyzowania własnych przeżyć. To także (…) wprowadzenie nowego stosunku do własnej tożsamości, czyli centralnego problemu, jaki nasza młoda literatura eksploatowała, konstruując bohatera nieuwiązanego i niezakorzenionego, i uznając brak zakorzenienia za pełnię wolności. Autobiografizm w tym względzie wprowadza zmianę fundamentalną, ponieważ oznacza zgodę na siebie. To jakby początek powrotu do tożsamości, akt przyznania, że jest się tym, kim i skąd się jest”91.
74Owo „przyznawanie się” do własnej (czytaj: polskiej) tożsamości przyspieszyła (a może nawet wymusiła) zmieniająca się rzeczywistość społeczno-polityczna Polski: konserwatywny backlash przełomu wieków skłonił wiele feministycznych intelektualistek do upomnienia się o prawa kobiet, do przypomnienia ich zasług w walce o demokrację. W 1999 roku tekst Agnieszki Graff Patriarchat po Seksmisji zainicjował w „Gazecie Wyborczej” dyskusję o roli kobiet w „Solidarności”, wywołując prawdziwą burzę. Po latach publicystka, która sporo czasu spędziła w Anglii i Stanach Zjednoczonych, przypomniała, dlaczego zdecydowała się napisać ów artykuł: „(…) uważam się za patriotkę. Mam bardzo silny, emocjonalny stosunek do Polski i uważam moją działalność feministyczną (…) za działalność patriotyczną. Chcę odzyskać dla kobiet Polskę, a nie Amerykę na przykład. Amerykański feminizm interesuje mnie jako podglądaczkę, ale chcę robić feminizm w Polsce”92. Rozwijający się pod rządami prawicy projekt polityki historycznej i polityki tożsamości, określający ramy dyskursu publicznego, nie mógł pozostawić feministek obojętnymi. Fundamentalna dla ruchu feministycznego idea angażowania się wszędzie tam, gdzie naruszane są prawa kobiet, przyświecać miała kolejnym przedsięwzięciom nakierowanym na rozbijanie narodowych mitów, wyznaczających kobietom rolę Matek Polek, a mężczyznom – „dzielnych synów ojczyzny”.
75Proces rewidowania romantycznych mitów, na których zbudowano zręby polskiej tożsamości – monoetnicznej, heteroseksualnej, katolickiej, korzeniami tkwiącej w kulturze szlacheckiej – zaowocował zwrotem ku lokalności: procesem przeszukiwania dalszej i bliższej historii w celu odnalezienia innych źródeł tożsamości zbiorowej i indywidualnej – nie jednorodnej, ale wielowarstwowej, na pograniczu różnych kultur, na przecięciu Wschodu i Zachodu. Tu bowiem, by sparafrazować słowa Julii Kristevej, leży istota projektu feministycznego: zasadza się on nie na tworzeniu własnych mitów i konstruowaniu alternatywnych tożsamości (kobiecej wspólnoty?), ale na dekonstrukcyjnym stosunku do już istniejących93. Stąd tak silny w polskich badaniach feministycznych94, ale też literaturze autorstwa kobiet95 ostatnich lat ruch w kierunku łączenia koncepcji nomadycznych (krytycznych wobec tradycyjnych, niezmiennych wzorców tożsamości) i polityki umiejscowienia (uznającej wpływ różnych czynników na formowanie się tożsamości człowieka): rekonstruowanie szlaków lokalnych/regionalnych migracji, śledzenie losów kobiet (i całych społeczności rodzinnych, sąsiedzkich) przesiedlonych przymusowo w czasie wojny, a później w okresie PRL-u, ale też przemieszczających się dobrowolnie ze wsi do miast w poszukiwaniu lepszego życia. Z indywidualnych i grupowych świadectw kobiecych wędrówek na terenie Polski i w regionie Europy Środkowo-Wschodniej96 wyłania się nieznana dotąd historia; dotarcie do niej pozwala zrewidować nasze wyobrażenia na temat polskiej tożsamości – pozornie monolitycznej, a w rzeczywistości złożonej, wielowarstwowej. Czytanie tej historii komplikuje także feministyczne opowieści o emancypacyjnym wymiarze wędrówki: nie każda (e)migracja jest dobrowolna, nie każda kończy się wyzwoleniem z tradycyjnych ról płciowych, nie każda gwarantuje poprawę warunków życia97.
76„Powrót do Polski”, obserwowany w ostatnim czasie w literaturze autorstwa kobiet oraz w dyskursie feministycznym, odczytywać można jako nieśmiały zwrot ku lewicowym korzeniom feminizmu, rozumianym jako wrażliwość na los osób i grup wykluczonych z dyskursu, która staje się impulsem do upominania się o ich miejsce w społecznej historii. Głosy kobiet wypędzonych lub przesiedlonych, repatriantek, ale też migrantek zarobkowych powoli wsączają się do głównego nurtu opowieści o historii Polski ostatnich dziesięcioleci, rozbijając jej jednolity wzór. Rozsadzają one również mity samego feminizmu: siostrzeństwa, kobiecej wspólnoty, wzorców emancypacji, zakłócając dotychczasowy (często wyidealizowany) obraz stosunków między kobietami, ich historii oraz miejsca w szerszym planie historycznym.
77Nie da się jednak nie zauważyć, że na tej mapie wciąż wiele jest białych plam: głosów, które nie doczekały się możliwości artykulacji, i doświadczeń, dla których brakuje miejsca w dyskursie98. Rolą feminizmu jest ciągłe upominanie się o nie.
Notes de bas de page
1 B. Ehrenreich, A. Russell Hochschild, Introduction, [w:] Global Woman. Nannies, Maids, and Sex Workers in the New Economy, red. B. Ehrenreich, Russell Hochschild, New York 2003, s. 5.
2 P. Scheffer, Druga ojczyzna. Imigranci w społeczeństwie otwartym, przeł. E. Jusewicz-Kalter, Wołowiec 2010, s. 23.
3 Współczesne badania nad migracjami przechodzą od analizy sytuacji emigrantów, oscylującej wokół ich związków z krajem pochodzenia i emocji towarzyszących decyzji o wyjeździe, do opisu kondycji imigrantów zmagających się z problemami adaptacji do nowych warunków życia. Pojawiają się także nowe kategorie – transnarodowcy/migranci wahadłowi – akcentujące czasowy pobyt poza krajem pochodzenia (głównie w celach zarobkowych), wielokrotne przekraczanie granic, a co za tym idzie – pośrednictwo między różnymi krajami: wyjścia, dojścia, przejścia. Zjawiska te nie pozostają bez wpływu na tożsamości wędrowców, dotykając różnych ich wymiarów (nie tylko narodowej czy etnicznej przynależności). Por. np. Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski i Zachodu, red. E. Jaźwińska, M. Okólski, Warszawa 2001; Migracje kobiet. Perspektywa wielowymiarowa, red. K. Slany, Kraków 2008.
4 Por. M. Błędowska, Uchodźcy, półemigranci, kosmopolici. Doświadczenie emigracyjne w prozie lat dziewięćdziesiątych (M. Gretkowska, J. Rudnicki), [w:] Literatura utracona, poszukiwana czy odzyskana. Wokół problemów emigracji, red. Z. Andres, J. Wolski, Rzeszów 2003, s. 369–379.
5 B. Karwowska, Oswajanie samotności. Kobiecy dyskurs imigracyjny „drugiego świata” w polskiej perspektywie, „Przegląd Humanistyczny” 2008, nr 5, s. 119–120.
6 Por. P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Warszawa 2006.
7 Z. Pucek, Arjun Appadurai i antropologia bez granic, [w:] A. Appadurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, przeł. Z. Pucek, Kraków 2005, s. XIV.
8 Ibidem, s. XXIII.
9 Inny amerykański badacz globalizacji, Gordon Mathews, komplikuje jednak analizy Appaduraia. Zwraca uwagę, że we współczesnym świecie tożsamości modelowane są przez państwo (narodowe) oraz rynek. Wzmocnienie lub osłabienie jednego z czynników nie powoduje rozbicia struktury, a to oznacza, że możliwości kształtowania (wyboru) tożsamości są w istocie ograniczone. G. Mathews, Supermarket kultury. Kultura globalna a tożsamość jednostki, przeł. E. Klekot, Warszawa 2005.
10 W. Welsch, Tożsamość w epoce globalizacji – perspektywa transkulturowa, [w:] Estetyka transkulturowa, red. K. Wilkoszewska, Kraków 2004, s. 33.
11 Wallerstein porównuje restrykcyjną politykę emigracyjną byłego Związku Radzieckiego i współczesną zachodnią politykę imigracyjną, dostrzegając między nimi wiele podobieństw w zakresie łamania praw człowieka. Podkreśla, że ten sam Zachód, który do niedawna ostro krytykował ZSRR za ograniczanie swobód obywatelskich, dziś bez wahania stosuje surowe ograniczenia względem imigrantów m.in. zza dawnej „żelaznej kurtyny”. I. Wallerstein, Imigranci, „Czas Kultury” 2008, nr 4, s. 26.
12 M. Buchowski, I. Kłobon, Współcześni wędrowcy: od cudzoziemca do obywatela, „Czas Kultury” 2008, nr 4, s. 20.
13 Ibidem.
14 W obszernym reportażu Wyspa klucz (2009) Małgorzata Szejnert odsłania kulisy polityki imigracyjnej Stanów Zjednoczonych, pokazując na przykładzie Ellis Island – małej wyspy u wybrzeży Nowego Jorku, na której w latach 1892–1954 mieściło się centrum przyjmowania imigrantów – jej okrucieństwo i cynizm: segregację, upokarzające kontrole, nieludzkie warunki, w których przybysze tygodniami oczekiwali na otwarcie się bram „amerykańskiego raju”.
15 Pisze o tym Paul Scheffer: „Europa przestała być punktem startowym, stała się natomiast celem wielu migrantów. W pewnym sensie jest to odwrócenie poprzedniej sytuacji. Wzorce migracji z naszych czasów mają zresztą dużo wspólnego z historią kolonialną: przez wiele stuleci Europejczycy wtrącali się do innych społeczeństw, więc teraz do macierzystych krajów wyruszyły miliony byłych mieszkańców mocarstw kolonialnych”. P. Scheffer, Druga ojczyzna, op. cit., s. 251.
16 Z. Bauman, Tożsamość – jaka była, jest, i po co?, [w:] Wokół problemw tożsamości, red. A. Gawłowska, Warszawa 2001, s. 11.
17 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, s. 149.
18 Por. Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe, „Studia Socjologiczne” 1993, nr 2, s. 7–31.
19 Por. D. MacCannell, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, przeł. E. Klekot, Warszawa 2002.
20 Jak zauważają socjologowie turystyki, obcość, inność, z którą przestają turyści, jest w pełni kontrolowana. To właśnie w „bezpieczeństwie starych nawyków i ekscytacji zmianą” tkwi sedno doświadczenia turysty. Por. K. Podemski, Socjologia podróży, [w:] Wędrować, pielgrzymować, być turystą. Podróż w dyskursach kultury, red. P. Kowalski, Opole 2003, s. 123.
21 V. Woolf, Trzy gwinee, [w:] eadem, Własny pokój. Trzy gwinee, przeł. E. Krasińska, Warszawa 2002, s. 282.
22 Por. m.in. H. Ghorashi, When the Boundaries are Blurred: The Significance of Feminist Methods in Research, „European Journal of Women’s Studies” 2005, nr 12, s. 363–375.
23 R. Braidotti, Podmioty nomadyczne. Ucieleśnienie i różnica seksualna w feminizmie współczesnym, przeł. A. Derra, Warszawa 2009, s. 10, 28.
24 Ibidem, s. 39. W myśl terminologii Renato Rosaldo nomada jest podmiotem hybrydycznym, „tożsamością «pomiędzy» dwiema sferami «czystości»”. Z kolei Gloria Anzáldua, autorka książki Borderlands/La Frontiera (1999) ukuwa określenie mestiza („nowa kobieta”): „«niepewna» i niedomknięta tożsamość «graniczna» stanowiąca wyzwanie dla wszelkich purytanizmów, granic i wąsko zdefiniowanych obszarów podmiotowości”. Cyt. za: M. Grabowska, Pomiędzy Wschodem i Zachodem: problem tożsamości polskiego feminizmu w kontekście współczesnych debat, [w:] Kobiety – Feminizm –Demokracja, red. B. Budrowska, Warszawa 2009, s. 311.
25 R. Braidotti, Podmioty nomadyczne, op. cit., s. 42–43.
26 Ibidem, s. 37, 38.
27 Ibidem, s. 50.
28 Ibidem, s. 284.
29 Ibidem, s. 64.
30 Por. analizy sytuacji kobiet zmuszanych do niewolniczej pracy domowej, świadczenia usług seksualnych itp., którym zabiera się paszporty, by uniemożliwić im ucieczkę. Global Woman, op. cit.; Migracje kobiet, op. cit.
31 Por. m.in. Tożsamość i obywatelstwo w społeczeństwie wielokulturowym, red. E.H. Oleksy, Warszawa 2008; Ponad granicami. Kobiety, migracje, obywatelstwo, red. M. Warat, A. Małek, Kraków 2010.
32 Por. J. Maciejewski, Czy współczesna literatura polska na obczyźnie jest jeszcze emigracyjna?, [w:] Powroty w zapomnienie. Dekada literatury emigracyjnej 1989–1999, red. B. Klimaszewski, W. Ligęza, Kraków 2001, s. 17–25.
33 M. Błędowska, Uchodźcy, półemigranci, kosmopolici, op. cit., s. 370.
34 Por. H.-Ch. Trepte, Aspekty obalenia tabu w polskiej literaturze emigracyjnej, [w:] Powroty w zapomnienie, op. cit., s. 249–257.
35 Por. I. Iwasiów, Siostry – szkic o prozie (młodej) kobiet, „Teksty Drugie” 1996, nr 5, s. 85–100; G. Borkowska, Zeskrobać starą zaprawę z pomnika polskiej literatury, (O „młodej ” prozie kobiecej), [w:] Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej, red. A. Brodzka, L. Burska, Warszawa 1998, s 387-402.
36 Słownik literatury polskiej urodzonej po 1960 roku, red. P. Dunin-Wąsowicz, K. Varga, Warszawa 1995, s. 138 (hasło: Olga Tokarczuk). Warto nadmienić, że w swoim szkicu Inga Iwasiów zaklasyfikowała Tokarczuk (obok Tulli i Kowalewskiej) do pisarek „osiadłych”. Por. I. Iwasiów, Siostry, op. cit., s. 95.
37 W niniejszym fragmencie omawiam następujące utwory: M. Gretkowska, My zdies’ emigranty, Warszawa 1999, Tarot paryski, Warszawa 1999, Kabaret metafizyczny, Warszawa 1999, Podręcznik do ludzi, Warszawa 1999, Namiętnik, Warszawa 1999, Silikon, Warszawa 2005, Światowidz, Warszawa 2005; N. Goerke, Pożegnania plazmy, Wołowiec 1999, Fractale, Warszawa 2004; J. Bator, Japoński wachlarz, Warszawa 2004; B. Helbig, Anioły i świnie. W Berlinie!, Szczecin 2005; A.E. Kamieniecka, Dziewczyna z Buenos, Wołowiec. 2005; I. Filipiak, Śmierć i spirala oraz Niebieska menażeria, [w:] eadem, Magiczne oko. Opowiadania zebrane, Warszawa 2006; O. Tokarczuk, Bieguni, Kraków 2007. Numery stron lokalizuję w tekście.
38 K. Wilkoszewska, Wariacje na postmodernizm, Kraków 2000, s. 67–69. Płynność, hybrydyczność tożsamości przekłada się na język, sposób prowadzenia narracji i konstruowania bohaterów oraz przedstawionej rzeczywistości. Fragmentaryczność, nieciągłości, (auto)ironia są przejawem dystansowania się względem świata i siebie, wyrazem pozbycia się roszczeń do przedstawień totalnych. Por. W. Browarny, Emigracja z konwencji, [w:] idem, Opowieści niedyskretne. Formy autorefleksyjne w prozie lat dziewięćdziesiątych, Wrocław 2002, s. 176–199. Jednocześnie nie można nie zauważyć, że rozpad (zachodniej) tożsamości totalizuje i uniwersalizuje rozpad świata: sytuując się w centrum tego rozpadającego się świata, człowiek Zachodu, nawet roztrzaskany, kontroluje opowieść o jego losach. Postmodernistyczne gry fabularne, zabawy konwencjami literackimi – reakcja na kryzys „wielkich narracji” – grożą destrukcją opowieści (o) tych, którzy nie zdążyli jeszcze zrekonstruować swojej postkolonialnej historii, unieważnieniem głosów, które nie zdołały się jeszcze wyartykułować. Stąd odpowiedzią na ów proces zawłaszczania opowieści o świecie staną się sagi rodzinne, literatura wspomnieniowa – spiżarnie pamięci i rezerwuary tożsamości.
39 A. Mizerka, O publicznym wizerunku Manueli Gretkowskiej i estetyce kampu, „Podteksty” 2006, nr 1 (3), http://podteksty.amu.edu.pl/podteksty/?action=dynamic&nr=4&dzial=4&id=109, dostęp 30.09.2012. Owo „wybieranie” sobie tożsamości po 1989 roku nie było cechą „specyficznie polską”. Jak pokazują opowieści kobiet z dawnego bloku wschodniego – zwłaszcza tych urodzonych pod koniec lat 60. bądź na początku lat 70. – dla których przełom 1989 roku okazał się „doświadczeniem pokoleniowym”, „strojenie się” w (szczególnie) zachodnią tożsamość nie było niczym dziwnym ani wyjątkowym. Stanowiła ona rodzaj kamuflażu przysłaniającego pochodzenie osób, które po otwarciu granic pragnęły wyrwać się na Zachód. Por. np. J. Simon, Moja pechowa włoska biografia, przeł. I. Łatwińska, [w:] Kobiety w czasach przełomu 1989–2009, red. A. Grzybek, Warszawa 2009, s. 147–156.
40 Por. G. Mathews, Supermarket kultury, op. cit.
41 M. Błędowska, Uchodźcy, półemigranci, kosmopolici, op. cit., s. 376.
42 Nie wiemy, czy bohaterka opowiadania Filipiak jest Żydówką; takie stwierdzenie nie pada wprost. Jednak wiele aluzji, wyczuwalnych, choć niewyartykułowanych, pozwala wnioskować, że zarówno jej poczucie obcości w kraju, jak i „bycia u siebie” wśród żydowskich emigrantów w Ameryce może mieć podłoże etniczne. Po raz pierwszy w życiu bohaterka odczuwa „pragnienie rodziny”, bycia częścią jakiejś wspólnoty. Podobnie rzecz ma się z Dominiką Chmurą, bohaterką powieści Chmurdalia (2010) Joanny Bator. Także w jej przypadku prawda o żydowskich korzeniach, tak trudna do przyjęcia w kraju, okazuje się wyzwoleniem w Ameryce, gdzie kłopotliwa inność zyskuje rys egzotyczny, wyjątkowy. Żydowska tożsamość Dominiki staje się kluczem do serca Eulalii Barron – przedstawicielki przedwojennej inteligencji, ocalonej z wojennej zawieruchy. Spotkanie tych dwóch kobiet ma charakter symboliczny: to moment, kiedy strzeżona przez Eulalię pamięć o międzywojniu nie umiera, ale przechodzi na kolejne pokolenie. Powieść Bator wpisuje się tym samym w nurt nostalgii za międzywojniem jako mitycznym początkiem współczesności.
43 Halina Stephan pisze, że przez całe dziesięciolecia polskich pisarzy emigracyjnych w Ameryce Północnej „publiczność amerykańska postrzegała przede wszystkim przez pryzmat geograficznej bliskości Związku Sowieckiego. Jedynie przez krótki czas w okresie «Solidarności» wzbudzali zainteresowanie jako Polacy (…). (…) oczekiwano od nich, że zdefiniują swoje pochodzenie poprzez odniesienie do geograficznej bliskości Rosji i rzekomą znajomość sowieckiej kultury, wpisując w ten sposób swoją prywatną historię w wielką historię imperium”. H. Stephan, Wprowadzenie, przeł. T. Kunz, [w:] Życie w przekładzie, red. H. Stephan, Kraków 2001, s. 6, 12.
44 M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Kraków 2006, s. 235. Peggy Watson zauważa, że wybór tożsamości zachodniej i równoczesne „wyrzeczenie” się tożsamości wschodniej były po 1989 roku częścią dyskursu transformacji, w którego ramach „Zachód przedstawiany jest jako jedyne «miejsce», gdzie ludzie są «wolni»”. Utożsamienie Wschodu z niewolą prowadziło do jego patologizacji, a tym samym racjonalizowało decyzje tych, którzy obierali – dosłownie i w przenośni – kurs na Zachód. Stał się on niekwestionowaną normą i jako kierunek podróży, i jako punkt odniesienia dla tych, którzy zostali w kraju pochodzenia i tu reorganizowali swoje życie w „zachodnim stylu”. P. Watson, Gender and Politics in Postcommunism, [w:] Gender in Transition in Eastern and Central Europe Proceedings, red. G. Jähnert, H. M. Nickel, J. Gohrisch, Berlin 2001, s. 37–48.
45 P. Czapliński, Wobec tożsamości: tożsamość i wolność, czyli bohatera nowej prozy portret zbiorowy, [w:] idem, Ślady przełomu. O prozie polskiej 1976–1996, Kraków 1997, s. 242–253.
46 Ibidem, s. 247.
47 Por. J. Jarzębski, Pożegnanie z emigracją. O powojennej prozie polskiej, Kraków 1998, s. 241.
48 Por. K. Krowiranda, Wizerunek emigranta w prozie polskiej lat 90. Natasza Goerke, Manuela Gretkowska, [w:] Pisarz na emigracji. Mitologie, style, strategie przetrwania, red. H. Gosk, A.S. Kowalczyk, Warszawa 2006, s. 492–502.
49 Podobny obraz Polski zarysowali uczestnicy i uczestniczki dyskusji, która w 2004 roku przetoczyła się na łamach „Gazety Wyborczej”. Brali w niej udział m.in. Michał Olszewski (autor książki Do Amsterdamu [2003], a także tekstu inicjującego debatę Kraj sportów ekstremalnych, „Gazeta Wyborcza”, 24–25 stycznia 2004), Magdalena Miecznicka i Adam Leszczyński. Tuż przed przystąpieniem do Unii Europejskiej młodzi pisarze, dziennikarze, krytycy literaccy obojga płci pokazali Polsce „czerwoną kartkę”, krytykując brak perspektyw, zacofanie, marazm, szarzyznę. Część dyskutantów uznała, że nie widzi dla siebie przyszłości w kraju i po otwarciu granic poszuka szczęścia za granicą. Inni postulowali inicjowanie zmian na miejscu.
50 Por. Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, przeł. J. Bauman, Warszawa 1995, s. 133–137.
51 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, op. cit., s. 113–131.
52 M. Błędowska, Uchodźcy, półemigranci, kosmopolici, op. cit., s. 376.
53 P. Czapliński, Wobec tożsamości, op. cit., s. 234.
54 Zbiór opowiadań Kai Malanowskiej Imigracje z 2011 roku potwierdza tę tezę. Pisarka kreśli portrety osób, które w różnych sytuacjach zdradzają swoje lęki, natręctwa, fobie, dziwactwa. Występująca w warszawskich klubach drag queen, ojciec z córką na wycieczce w Stambule, Polka, która przyjechała do Bombaju na ślub koleżanki Hinduski, lub inna Polka, która robi doktorat w Stanach – każda z tych osób cierpi na „chorobę” zwaną „uczuciem wyobcowania”. Wyjazd za granicę, do innego miasta, spotkanie z nowym człowiekiem – każda z tych sytuacji może stać się „wyzwalaczem” owej choroby. Ale uczucie obcości dopada bohaterów także w najbardziej bezpiecznych – wydawałoby się – sytuacjach: w domu, podczas spotkania z przyjaciółką, w czasie rozmowy z rodzicami. Malanowska przekonuje, że dziwność, obcość, inność tkwią w człowieku, a nie „na zewnątrz”; paradoksalnie też „obcego w nas” najtrudniej oswoić.
55 J. Butler, Uwikłani w płeć. Feminizm i polityka tożsamości, przeł. K. Krasuska, wstęp O. Tokarczuk, Warszawa 2008.
56 Por. P. Bourdieu, Męska dominacja, przeł. L. Kopciewicz, Warszawa 2004; L. Irigaray, Rynek kobiet, przeł. A. Araszkiewicz, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2003, nr 1(3), s.15–30.
57 Podróże na Daleki Wschód Gretkowskiej (Chiny, Tybet, Nepal, Australia) oraz Bator (Japonia) wpisują się w tradycję podejmowanych od romantyzmu prób przezwyciężania zachodniego kryzysu duchowości, poszukiwania autentyczności i odkrywania siebie poprzez spotkania z Innym. Celem jest tu nie tyle poznanie obcych kultur, ile raczej zapanowanie nad poczuciem wewnętrznej obcości. Przez zanurzenie się w kulturach, których obcość doświadczana jest wprost cieleśnie, narratorki tych beletryzowanych „dzienników podróży” przewartościowują wszystko, co wiedzą o Dalekim Wschodzie i o sobie: „W pewnym sensie przestałam być dawną mną. (…) Japonia pozbawiła mnie pewności co do własnej osoby. Stałam się nagle kobietą innego rozmiaru, dużą blondynką w tłumie drobnych ciemnowłosych osób. Ta nagła translokacja «ja» uświadomiła mi, że podróż do Japonii będzie się różniła od wszystkich innych” (Japoński wachlarz: 15); „Będąc tutaj, powinnam być kimś innym. Zostawić na delhijskim wzgórzu buty, europejskie bagaże i samą siebie. Jest jeszcze za dużo mnie, chociaż już nie w pierwszej osobie” (Światowidz: 26). Uczestniczki dalekowschodnich podróży czują się porażone odmiennością tamtejszych kultur, wycofują się więc przed nimi w głąb siebie. Inność, której doświadczają, nie ma nic wspólnego z tym, co znają; niekiedy czują się nią zafascynowane, innym zaś razem przerażone: „Nie mogę pokazać wrzeszczącym nade mną ludziom, że się zgubiłam, że jestem bezbronna. Przecież jeszcze dzisiaj byłam w Europie, kupowałam angielską gazetę” (Światowidz: 10). Pragnienie okiełznania nieznanego okazuje się silniejsze niż „pójście na żywioł”. Narzędzi dostarcza posiadana już wiedza: mity, legendy, wierzenia religijne, literatura, sztuka, a nawet kultura popularna. Spotkanie z innością jest tu więc w pełni kontrolowane: ekscytację nowością równoważy bezpieczny kontekst, w którym sytuuje się Innego. Ostatecznie podróżniczki przemieszczają się wzdłuż szlaków, które istniały w ich świadomości na długo przed rozpoczęciem podróży: „To, gdzie poniosą nas stopy w obcym kraju, nie jest do końca przypadkowe. Wybór każdej trasy, w jaką udaje się flaneur, dyktuje jego albo jej historia oraz wcześniejsze doświadczenia, osobiste preferencje i tysiące innych rzeczy, które każą spacerowiczowi skręcić właśnie w tę, a nie inną uliczkę, zatrzymać się dłużej przy tym właśnie konkretnym widoku” (Japoński wachlarz: 270). Podróże prowadzą zatem nie tyle do poznania Innego – rzeczywistości, w której funkcjonuje, problemów, z którymi się zmaga – ile do konfrontacji z własnymi wyobrażeniami na jego/jej temat. Por. m.in. E.W. Said, Orientalizm, przeł. M. Wyrwas-Wiśniewska, Poznań 2005.
58 Por. J. Heath, A. Potter, Bunt na sprzedaż. Dlaczego kultury nie da się zagłuszyć, przeł. H. Jankowska, Warszawa 2010.
59 B. Karwowska, Oswajanie samotności, op. cit., s. 130–131.
60 Por. A. Małek, Matka, żona, migrantka, [w:] Ponad granicami, op. cit., s. 257–276; P. Pustułka, Jeszcze „matki Polki” czy już „matki Europejki”? O macierzyństwie Polek w Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, [w:] Ponad granicami, op. cit., s. 277–299.
61 Por. A. Giddens, Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, przeł. A. Szulżycka, Warszawa 2006.
62 Por. S. Smith, G. Brinker-Gabler, Introduction: Gender, Nation, and Immigration in the New Europe, [w:] Writing New Identities: Gender, Nation, and Immigration in Contemporary Europe, red. S. Smith, G. Brinker-Gabler, Minneapolis 1997, s. 1–27.
63 Por. U. Bröckling, Upłciowienie przedsiębiorczego „Ja”. Programy upodmiotowienia i różnice płciowe w poradnikach sukcesu, przeł. E. Charkiewicz, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, 2009, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0069brockling.pdf, dostęp 30.09.2012.
64 Por. M. Hansen Shaevitz, The Superwoman Syndrome, New York 1984.
65 Por. Gender i ekonomia opieki, red. E. Charkiewicz, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Warszawa 2009.
66 Bożena Karwowska zauważa, że w zglobalizowanym świecie „tożsamość społeczna wiąże się nie tyle z rodziną, narodem, religią, sympatiami politycznymi, ile z przynależnością zawodową”. W przypadku migrantów, przemieszczających się przecież głównie w poszukiwaniu lepszych warunków życia, kwestia formowania się i utrzymania tożsamości zawodowej wydaje się szczególnie ważna: rodzaj wykonywanej pracy przekłada się nie tylko na wynagrodzenie, zapewniające utrzymanie w nowym miejscu osiedlenia lub czasowego pobytu, ale przede wszystkim na społeczny prestiż. Niekiedy, jak w przypadku artystów, pisarzy, intelektualistów, definiuje też wspólnotę o charakterze więcej niż zawodowym. B. Karwowska, Tożsamość postmigracyjna – przypadek (między innymi) Czesława Miłosza, „Przegląd Humanistyczny” 2005, nr 4, s. 11.
67 Por. np. P. Czapliński, P. Śliwiński, Gorszycielka na rynku książki, [w:] iidem, Kontrapunkt. Rozmowy o książkach, Poznań 1999, s. 215–218.
68 Por. K. Kłosińska, Post-strukturalizm i dekonstrukcja na scenie pisania, [w:] eadem, Feministyczna krytyka literacka, Katowice 2010, s. 405–471.
69 Wyjątkiem jest Izabela Filipiak, która wielokrotnie odwoływała się do biografii i pisarstwa Marii Komornickiej. Poświęciła jej nie tylko dramat Księga Em (2005), ale także wiele artykułów naukowych oraz rozprawę Obszary odmienności. Rzecz o Marii Komornickiej (2006).
70 Geograficzne rozproszenie, ale też dość tradycyjna w gruncie rzeczy wizja świata (np. odważne z pozoru relacje seksualne rzadko wykraczają poza heteroseksualizm zarówno w literaturze, jak i w życiu) sprawia, że pisarki (e/i)migrujące z Polski pod koniec XX wieku nie zbudowały kobiecej, intelektualnej enklawy podobnej do tej, która na przełomie XIX i XX wieku powstała w Paryżu za sprawą pisarek amerykańskich i francuskich, m.in. Colette, Edith Wharton, Gertrude Stein, Anaïs Nin. Te wielkie indywidualności światowej literatury stworzyły wyjątkową kobiecą kulturę artystyczną z własnymi wydawnictwami, salonami, prasą, księgarniami, a ich wkład w rozwój literatury i sztuki pierwszej połowy XX wieku jest nie do przecenienia. Por. S. Benstock, Kobiety z Lewego Brzegu. Paryż 1900–1940, przeł. E. Krasińska, P. Mielcarek, Warszawa 2004.
71 J. Pawluśkiewicz, Pani na domkach, Kraków 2006, s. 154.
72 W niniejszym fragmencie omawiam następujące utwory: O. Tokarczuk, Numery, [w:] eadem, Szafa, Wałbrzych 1998; J. Pawluśkiewicz, Pani na domkach, op. cit.; G. Plebanek, Przystupa, Warszawa 2007; N. Bielawska, American dream. Niedopowieść, Poznań 2009. Numery stron lokalizuję w tekście.
73 B. Ehrenreich, Za grosze. Pracować i (nie) przeżyć, przeł. B. Gadomska, Warszawa 2006.
74 B. Ehrenreich, „Maid to Order”, [w:] Global Woman, op. cit., s. 85.
75 Z. Bauman, Życie na przemiał, przeł. T. Kunz, Kraków 2005, s. 15.
76 T. Święćkowska, Migracja i gender z perspektywy pracy domowej i opiekuńczej, Instytut Spraw Publicznych, 2009, http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/readarticle.php?article_id=353, dostęp 30.09.2012.
77 Por. A. Zawiszewska, Dzieje przygód Przystupy i jej towarzysza Pana Narratora, „Portret” 2008, nr 1, http://www.feminoteka.pl/readarticle.php?article_id=503, dostęp 30.09.2012.
78 A. Wieczorkiewicz, Wędrowcy fikcyjnych światów. Pielgrzym, rycerz i włóczęga, Gdańsk 1996, s. 109.
79 Ibidem, s. 155.
80 Por. M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, przeł. B. Baran, P. Miziński, Warszawa 2010.
81 Por. A.R. Hochschild, Global Care Chains and Emotional Surplus Value, [w:] On the Edge. Living with Global Capitalism, red. W. Hutton, Giddens, London 2000, s. 130–146.
82 Do pewnego stopnia praca niani czy pokojówki okazuje się w najnowszej polskiej prozie (e)migracyjnej rolą do odegrania, kostiumem, mundurkiem założonym na „balową kreację”, którego dość łatwo można się jednak pozbyć; „obserwacją uczestniczącą”, w której równowaga między statusem obserwującego i obserwowanego nie zostaje zachowana.
83 Por. R. Sennett, Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, przeł. J. Dzierzgowski, Ł. Mikołajewski, Warszawa 2006. Od początku 2009 roku ukazuje się luksusowy kwartalnik „Polki w Świecie” poświęcony kobietom robiącym karierę za granicą, a także tym, które kontynuują w Polsce karierę zapoczątkowaną na emigracji.
84 Także w konkursach medialnych czy wydawniczych na (e)migracyjne dzienniki/pamiętniki najczęściej biorą udział osoby młode i wykształcone, o dużych kompetencjach językowych, ułatwiających im werbalizację własnych przeżyć. Por. Na końcu świata napisane. Autoportret współczesnej polskiej emigracji (prace nadesłane na konkurs literacki Polish Books, Londyn 2007), Chorzów 2008. Spora grupa migrantek i migrantów zarobkowych – zwykle osób starszych, z wykształceniem podstawowym, samotnych matek – pozostaje jednak niewidoczna w języku, a ich doświadczenia nie są reprezentowane w dyskursie. Próbę wydobycia ich z milczenia podjęły organizatorki i organizatorzy konkursu „Własnym głosem. Pamiętnik emigrantki”, Think Tank Feministyczny, http://www. ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/articles.php?cat_id=25, dostęp 30.09.2012.
85 Jeśli chodzi o literaturę ostatnich lat, taki wielogłos emigracyjnych doświadczeń rozbrzmiewa chociażby w opowiadaniach amerykańskiej pisarki ukraińskiego pochodzenia Sany Krasikov, Jeszcze rok, przeł. M. Kłobukowski, Wołowiec 2010. Pokazując świat emigrantek i emigrantów zza żelaznej kurtyny, którzy szukają szczęścia w Stanach Zjednoczonych, odsłania ona ich trudne doświadczenia, wynikające z uwikłania w skomplikowane sytuacje osobiste zarówno w kraju pochodzenia, jak i w miejscu nowego pobytu (przemoc, utrata kontaktu z rodziną, nieszczęśliwa miłość, poczucie przegranego życia), ale też kształtowane pod wpływem złożonych czynników politycznych, religijnych, ekonomicznych (ucieczka przed rewolucją, biedą, religijną ortodoksją). Bohaterowie i bohaterki okazują się bezbronni w konfrontacji z własną pamięcią o dawnym życiu, które nie pozwala o sobie zapomnieć, jak też z nową rzeczywistością, która często rozczarowuje. Przed demonami przeszłości i niepewną przyszłością nie chroni ich ani posiadana wiedza, ani poczucie humoru, ani językowa sprawność. Prostota (czy nawet beznamiętność) narracji, przemilczenia, luki w opowieści mówią więcej o doświadczeniach bohaterów/bohaterek niż znany z polskiej prozy potok ironiczno-kpiących komentarzy, które budują dystans nie tylko między bohater(k)ami i światem (przedstawionym), ale również między bohater(k)ami i czytelni(cz)kami.
86 Por. m.in. M. Janion, Rozstać się z Polską?, [w:] eadem, Niesamowita Słowiańszczyzna, op. cit., s. 303–337.
87 A. Titkow, Poza fasadą, [w:] Feministki własnym głosem o sobie, red. S. Walczewska, Kraków 2005, s. 41.
88 J. Regulska, Emigrantka jako inna, [w:] Feministki własnym głosem o sobie, op. cit., s. 78.
89 A. Graff, Dziewczyna opozycjonisty, [w:] Feministki własnym głosem o sobie, op. cit., s. 97.
90 P. Czapliński, Przetwarzanie nostalgii, [w:] idem, Wzniosłe tęsknoty. Nostalgie w prozie lat dziewięćdziesiątych, Kraków 2001, s. 173.
91 P. Czapliński, Rozstania i powroty, [w:] idem, Wzniosłe tęsknoty, op. cit., s. 249–250.
92 A. Graff, Dziewczyna opozycjonisty, op. cit., s. 105.
93 J. Kristeva, C. Clement, The Feminine and the Sacred, przeł. J.M. Todd, New York 2001. Za: B. Karwowska, Konstruowanie kobiecego języka narracji migracyjnej w prozie polskiej po roku 1989, [w:] Nowe dwudziestolecie (1989–2009). Rozpoznania, hierarchie, perspektywy, red. H. Gosk, Warszawa 2007, s. 293.
94 Por. np. Kobiety i procesy migracyjne, red. A. Chlebowska, K. Sierakowska, Warszawa 2010.
95 Por. np. E. Kujawska, Dom Małgorzaty, Wołowiec. 2007; I. Iwasiów, Bambino, Warszawa 2008; J. Bator, Piaskowa Góra, Warszawa 2009; I. Iwasiów, Ku słońcu, Warszawa 2010; J. Bator, Chmurdalia, Warszawa 2010.
96 Por. np. Kobiety wędrowne, red. H. Lipowska-Teutsch, H. Grzymała-Moszczyńska, Kraków 2008; Pamięć wędrówki – wędrówka pamięci, red. H. Lipowska-Teutsch, E. Ryłko, Kraków 2008; M. Weber, Kobiety wypędzone. Opowieść o zemście zwycięzców, przeł. G. Kowalski, Zakrzewo 2008.
97 Ostatnie powieści Bator oraz Iwasiów pokazują, jaki wpływ na kształt polskiego społeczeństwa miały wydarzenia historyczne, wstrząsy polityczne i przeobrażenia ekonomiczne na tej długości i szerokości geograficznej: wojenne i powojenne migracje, polityka klasowa, socjalistyczny projekt równouprawnienia płci. Przynoszą one obraz społeczeństwa w permanentnym ruchu, zmianie, dokonującej się w planie horyzontalnym (w przestrzeni geograficznej) oraz wertykalnym(w przestrzeni społecznej), lecz – co istotne – nie zawsze wypływającej z indywidualnych pobudek, za to często wymuszonej przez czynniki zewnętrzne. Ukazane w konwencji dramatycznej (u Iwasiów) bądź satyrycznej (u Bator) historie życia głównych bohaterek, wyruszających ze wsi do miasta, z jednego końca Polski na drugi w poszukiwaniu lepszego życia, a ostatecznie grzęznących w skostniałych strukturach rodzinnych, sąsiedzkich, zawodowych, stają się przykładem na to, że zmiana przymusowa – jako powierzchowna, krótkoterminowa, „nieautentyczna” – nie może wróżyć niczego dobrego. Życie powieściowych matek, o którym zdecydowała w dużej mierze historia, zyskuje rys tragiczny bądź groteskowy dopiero w zderzeniu z losem córek, których wędrówki, ukazane przez pryzmat indywidualnej decyzji, wolnego wyboru, jawią się jako fascynująca, inspirująca przygoda. PRL ze swym projektem klasowej (ale i geograficznej) mobilności służy tu za kontrast dla współczesnych, mocno indywidualistycznych (a często też elitarnych) feministycznych koncepcji nomadyzmu. Zbudowane na szeregu opozycji – PRL a III RP, matki a córki, homogeniczność a różnorodność, stagnacja a ruch – powieści Bator i Iwasiów odzwierciedlają charakterystyczne dla feminizmu głównego nurtu przekonanie, że emancypacja jest kwestią świadomości, indywidualnej decyzji i wolnego wyboru. W ich utworach, będących swoistym peanem na cześć współczesnej swobody przemieszczania się, brakuje jednak głosów tych, których prawa w tej materii są wciąż ograniczane, a także tych, dla których podjęta świadomie decyzja o zmianie miejsca pobytu, życia, pracy nie stała się przepustką do raju.
98 Mimo iż Polska wciąż jest krajem emigracyjnym w takim rozumieniu, że nadal wiele osób wyjeżdża za granicę w poszukiwaniu lepszego życia, stopniowo staje się ona „ziemią obiecaną” dla rzesz legalnych i nielegalnych migrantów i migrantek zza wschodniej granicy (przede wszystkim z Ukrainy, ale też z Rumunii czy Wietnamu), jak również azylem dla uchodźców i uchodźczyń z m.in. Czeczenii (dla przedstawicieli wielu grup etnicznych i narodowych Polska jest oczywiście tylko przystankiem w ich podróży na Zachód). Jeszcze do niedawna ich sytuacja była przedmiotem umiarkowanego zainteresowania polskich badaczek i badaczy. W ostatnich latach zaczęło się to zmieniać. Przybywa prac naukowych, raportów, projektów nakierowanych na analizę warunków życia imigrantów w Polsce. Wiele z nich pisanych jest i prowadzonych z feministycznej perspektywy badawczej. Por. np. Migracje kobiet. Perspektywa wielowymiarowa, op. cit.; konkurs „Pamiętnik emigrantki”, op. cit.; publikacje Lewicowej Sieci Feministycznej Rozgwiazda (www.rozgwiazda.org.pl) na temat sytuacji ukraińskich i wietnamskich migrantek w Polsce; projekty organizacji La Strada (www.strada.org.pl), która od lat 90. monitoruje zjawisko handlu kobietami na terenie Polski i w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Jeśli jednak chodzi o literaturę imigracyjną, to wciąż, jak się wydaje, czeka ona w Polsce na swoich narratorów i narratorki.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021