„Rewolucja zaczęła się od kobiet…”. Pojęcia, procesy, problemy
p. 23-60
Texte intégral
1Pisanie o literaturze i kulturze współczesnej, o otaczającej nas rzeczywistości, o społeczeństwie, w którym żyjemy, stanowi nie lada wyzwanie, gdyż podlegają one nieustannym zmianom. Zmiany te dokonują się na naszych oczach, a co więcej – my zmieniamy się wraz ze światem, którego częścią jesteśmy. Zbigniew Kloch zauważa, że badacze i badaczki współczesności przypominają reporterów komentujących rzeczywistość1: wyróżnia nas czujność i błyskawiczne reagowanie na to, co się dzieje, ale też świadomość otwartości projektu, nad którym pracujemy, i niemożności postawienia kropki nad „i”. Tym, co może się jednak okazać pomocne w naszej pracy badawczej, jest sprawne operowanie narzędziami humanistyki, znajomość procesów historycznych oraz kontekstów społecznych i kulturowych; takie podejście umożliwia bardziej uporządkowane, a często też bardziej krytyczne spojrzenie na rzeczywistość.
2W tym miejscu omawiam podstawowe pojęcia występujące w niniejszej książce, takie jak tożsamość (płci), literatura kobieca, dyskurs feministyczny, rewolucja. Wyznaczają one pole, w jakim się poruszam, a zarazem tworzą instrumentarium, z którego korzystam w kolejnych częściach pracy.
I.Uwikłan(i)e w tożsamość
1.Czy i jaka tożsamość?
3Według Zygmunta Baumana fenomen popularności kategorii „tożsamości” w ostatnich latach wskazuje na pogłębiający się kryzys samej tożsamości: intensywne myślenie o czymś pojawia się w sytuacji niepewności posiadania tego czegoś, lęku przed utratą: „Kiedy ludzie zaczynają mówić, «jak to dobrze mieć tożsamość» znaczy to, że zwątpili, czy aby na pewno ją mają i nie bardzo wiedzą, co należałoby zrobić, by ją mieć. Tymczasem mieć tożsamość, to nie czuć potrzeby zastanawiania się nad nią. Świadomość czy potrzeba posiadania tożsamości pojawiają się wówczas, kiedy okazuje się, że odpowiedź na pytania «kim jestem?» i «gdzie należę?» – co w praktyce wychodzi na jedno – wcale nie jest jasna ani prosta”2. Bauman zwraca uwagę na istotną kwestię: przymus posiadania tożsamości wskazuje, że nie jest ona czymś danym, ale zadanym (to samo powie Anthony Giddens3), a to oznacza, że nie jest to kategoria naturalna, ale konstruowana społecznie, przy uwzględnieniu szeregu komponentów, takich jak płeć, rasa, etniczność, orientacja seksualna, klasa. Tożsamość nie jest stanem, ale procesem: kształtuje się w ciągu całego życia, podlega różnym zmianom, jest ruchliwa i plastyczna. Jednak to właśnie świadomość owej „płynności” prowadzi do wzmożenia wysiłków jednostek i zbiorowości na rzecz wypracowania stabilnej tożsamości. Jak bowiem zauważa Aldona Jawłowska, „posiadanie tożsamości, czy raczej doświadczanie jej posiadania, uważane jest za warunek niezbędny zdrowia psychicznego i społecznego ładu”4.
4W zależności od ujęcia kategoria „tożsamości” odsłania szereg wątpliwości dotyczących zasadności posługiwania się tym pojęciem. Zdaniem Michela Foucaulta tożsamość jest jedną z wielu kategorii, za których pomocą społeczeństwo dyscyplinuje jednostki i grupy, i jako narzędzie władzy powinna zostać zniesiona5. Z kolei Bauman wskazuje, że przymus posiadania tożsamości jest równie opresywny jak groźba braku tejże. Na przykładzie lokalnych i globalnych zmian społecznych, ekonomicznych i kulturowych omawia zjawisko poszerzania (tożsamościowych) możliwości jednych i odbierania ich drugim: „W ruchliwym świecie wolność przemieszczania się szybko staje się najgoręcej pożądaną i najżarliwiej kontestowaną wolnością oraz głównym wyznacznikiem nowego światowego i wewnątrzspołecznego uwarstwienia”6. Jeśli zatem jedni podejmują wysiłki na rzecz „upłynnienia” tożsamości, inni robią wszystko, by zyskać określoną tożsamość. Dotyczy to nie tylko jednostek, ale i zbiorowości, które na wyzwania globalizacji reagują uspójnieniem własnych biografii. W przypadku społeczności postkolonialnych bądź pozostających w innej (niekolonialnej) relacji zależności od władzy imperium7, fundamentem, na którym konstruowana jest tożsamość, staje się historia i pamięć, co uwidacznia moja analiza kobiecego pisarstwa wspomnieniowego.
5Według Stuarta Halla rozwiązanie problemów związanych z kategorią „tożsamości” mogłaby przynieść inna kategoria – „identyfikacji”, która „jest procesem dyskursywnym (…). (…) podejście dyskursywne każe postrzegać identyfikację jako nigdy nie kończące się budowanie – zawsze «w budowie». Identyfikacja nie jest zdeterminowana, bo można ją «zdobyć» albo «stracić», «zatrzymać» albo «zarzucić». (…) Identyfikacja okazuje się ostatecznie względna i zdana na przygodność”8. Jeśli tożsamość postrzegana jest jako pewna całość, to identyfikacje funkcjonują jako „elementy czy części składowe tej całości, odnoszące się do różnego rodzaju społecznych przynależności jednostki czy jej sposobów określania się względem poszczególnych grup lub kategorii społecznych”9. W tożsamość wpisana jest pewna nieuchronność decyzji i konieczność dokonania wyboru określonych komponentów, z których następnie budowana jest całość (np. tożsamość polska lub żydowska). Z kolei identyfikacje dają możliwość wyboru pewnych komponentów kosztem innych („tożsamość sytuacyjna”), ale też łączenia różnych komponentów („tożsamość hybrydalna”), a nawet rezygnacji z jednych komponentów na rzecz innych („tożsamość trzeciej drogi”). Mówienie o identyfikacjach raczej niż o tożsamości(ach) otwiera przestrzeń dla jednostek (lub grup) poczuwających się do „podwójnej identyfikacji”, „tożsamości pogranicznej” czy „wieloskładnikowej” (multiple identities), np. polsko-żydowskiej10. Jednocześnie przygotowuje ono grunt pod inne uprawianie polityki, gdzie sojusze buduje się w imię konkretnych (często doraźnych) celów, nie zaś w oparciu o sztywnie (esencjalistycznie) pojmowaną podmiotowość11. Ta myśl pojawia się w niniejszej książce wielokrotnie, szczególnie we fragmentach problematyzujących kwestię wypracowywania feministycznych strategii działania w Polsce.
6Ostatnie z omawianych tutaj, a zarazem fundamentalne dla mojej pracy ujęcie tożsamości pochodzi od Anthony’ego Giddensa. W jego rozumieniu tożsamość jest „projektem refleksyjnym”, za którego realizację odpowiadają same jednostki. W późnej nowoczesności, a o niej mówi Giddens, „tożsamość (…) nie jest po prostu czymś danym jako wynik ciągłości jej działania, ale czymś, co musi być rutynowo wytwarzane i podtrzymywane przez refleksyjnie działającą jednostkę”12. Zdaniem Giddensa jednostki wytwarzają swą tożsamość w drodze „podtrzymywania ciągłości określonej narracji. Aby jednostka mogła na co dzień utrzymywać normalne relacje z innymi, jej życiorys nie może być całkowicie fikcyjny. Jednostka włącza do niego bieżące wydarzenia ze świata zewnętrznego, które układa w nieprzerwaną «historię» o sobie”13. Giddensowska „refleksyjna tożsamość” jest więc „tożsamością narracyjną”, polegającą na snuciu opowieści na własny temat, przy czym opowieści te muszą być zanurzone w kulturze, w której funkcjonuje jednostka. Refleksyjność tożsamości zakłada „mniej lub bardziej ciągłą dyskusję z przeszłością, dniem dzisiejszym i przyszłością”14. W prowadzeniu tej dyskusji pomocne okazują się, zdaniem Giddensa, różne środki: poradniki, terapie, programy telewizyjne lub czasopisma, służące organizowaniu i zmianie określonych aspektów życia społecznego i jednostkowego.
7Katarzyna Rosner omawia Giddensowskie rozumienie tożsamości jako jedno z wielu narracyjnych ujęć tożsamości. Podkreśla, że pojęcie narracji jest szczególnie cenne w dyskusjach o tożsamości, gdyż zarówno tożsamość, jak i narracja są „strukturą czasową, tj. rozwijającą się w czasie, a zarazem skończoną, mającą początek i zakończenie”15. Badaczka zauważa, że człowiek wytwarza narracje – teksty kultury, ale też ludzkie procesy mentalne mają charakter narracyjny: sposób, w jaki przepracowujemy i interpretujemy nasze doświadczenia oraz projektujemy nasze przyszłe działania, zorganizowany jest w „całościowe struktury sensu”. „Narracja – zdaniem Rosner – jest strukturą rozumienia, w którą ujmujemy zdarzenia naszego życia; jest to struktura rozwijająca się w czasie, dynamiczna i samokorygująca (…). Narracyjne pojęcie tożsamości zdaje sprawę z tego, że człowiek się zmienia, że w różnych okresach życia i sytuacjach zachowuje się inaczej”16. W zależności od ujęcia narracja jest albo prymarną ludzką strukturą rozumienia, którą utwory literackie eksploatują i sublimują (np. prace Barbary Hardy17), albo strukturą nabytą, którą ludzie przyswajają sobie w toku swojego życia, np. słuchając bajek czy innych reprezentatywnych dla danej kultury opowieści (np. studia Alasdaira MacIntyre’a18). Indywidualne narracje nie istnieją jednak w oderwaniu od kontekstu społecznego i kulturowego, tradycji i historii, lub inaczej – narracji zbiorowości, zanurzonych w głębokiej strukturze zmian społecznych, kulturowych, ale i ekonomicznych.
8Narracyjne rozumienie tożsamości jest mi szczególnie bliskie. W książce tej analizuję bowiem narracje produkowane przez kobiety na własny temat, wskazując, że owe kobiece narracje – miłosne, rodzinne, inicjacyjne, buntownicze – odsyłają do narracji zakorzenionych w kulturze patriarchalnej – mitycznych, utopijnych, nostalgicznych – podlegających następnie rewizji lub petryfikacji. Opowieść o kobietach/Polkach/kobietach w Polsce wyłania się w toku (przemian) opowieści o polskim społeczeństwie, uwikłanym w wewnętrzne dyskusje na temat pamięci, historii, tradycji, a z drugiej strony rzuconym na głębokie wody globalizacji, kapitalizmu, rozbudzonych indywidualnych pragnień. Analiza struktur kobiecych narracji (sag rodzinnych, romansów, powieści inicjacyjnych czy eskapistycznych) pozwala dotrzeć do struktur tożsamości Polek (matek, przedsiębiorczyń, strażniczek pamięci), wytwarzanych w obrębie dynamicznie zmieniającej się po 1989 roku rzeczywistości społecznej w Polsce. Książka pokazuje, że popularność pewnych narracji, idąca w parze z aspirowaniem do określonych wzorców tożsamości, znajduje legitymizację w dominacji jednych dyskursów (neoliberalizm, nacjonalizm) przy równoczesnej marginalizacji innych (szeroko rozumiane dyskursy emancypacyjne).
2.Tożsamość płci – feministyczne dylematy
9Spory o tożsamość płci oraz podmiotowość kobiet mają w dyskursie feministycznym długą tradycję. Powstało wiele prac teoretycznych, gdzie kwestie te zostały szczegółowo omówione19. Referuję więc wyłącznie te stanowiska, do których będę się odwoływać w toku dalszego wywodu.
10Mówienie o „tożsamości płci” wymaga wyjaśnienia pojęcia „płeć” i naświetlenia problemów, których to pojęcie nastręcza. W zależności bowiem od stanowiska – esencjalistycznego, konstruktywistycznego bądź materialistycznego – „płeć” definiować będziemy w kategoriach biologicznych, kulturowych bądź ekonomiczno-politycznych20.
11W tym pierwszym ujęciu „płeć” definiowana jest jako zespół cech cielesnych, fizjologicznych i anatomicznych, wyznaczających różnice między kobietami i mężczyznami. Różnice te uznaje się za prymarne, a ich źródeł upatruje się w naturze. Fizjologia i anatomia decydować mają o nieredukowalnej, ponadczasowej „naturze” kobiet i mężczyzn. To tradycyjne stanowisko przez stulecia kształtowało myślenie o kobietach i mężczyznach, wywierając wpływ na politykę, w której ramach zapadały realne decyzje dotyczące praw i obowiązków każdej płci. Różni filozofowie, poczynając od Arystotelesa, autora traktatu O rodzeniu się zwierząt (IV w. p.n.e.), postrzegali kobiety jako istoty nadmiernie emocjonalne, a zatem nieobliczalne w swych działaniach, niegodne zaufania, niezdolne do sprawowania władzy. „Tajemnicza”, a przez to groźna, cielesność i seksualność kobiet (krwawienia miesięczne, fizjologia ciąży i porodu) rzutować miała na ich psychikę, charakter i osobowość, które nie mogły dorównywać predyspozycjom psychicznym mężczyzn, ich cechom charakteru i osobowości. Niezależnie od wieku kobiety menstruujące, ciężarne bądź w okresie menopauzy przedstawiane były jako pozostające w bliskim kontakcie z naturą, a zatem jak natura – nieobliczalne, irracjonalne, ale też bierne (czekające na podbój). Z kolei mężczyźni uosabiać mieli wszystko, co kulturowe i cywilizacyjne, czyli dominujące i władcze: przewidywalność, rozum, aktywność. W biologii szukano zatem wytłumaczenia różnic psychicznych, charakterologicznych oraz osobowościowych kobiet i mężczyzn; różnice te traktowano następnie jako uzasadnienie decyzji politycznych, na czele z podziałem na to, co prywatne (kobiece, naturalne) i publiczne (męskie, kulturowe)21.
12Pracom antropolożki Margaret Mead Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych (1935) i filozofki Simone de Beauvoir Druga płeć (1949) zawdzięczamy rewizję esencjalistycznego ujęcia kategorii „płci” i stworzenie zrębów „szkoły” konstruktywistycznej. Na podstawie obserwacji plemion melanezyjskich Mead doszła do wniosku, że niezmienne i naturalne różnice między kobietami i mężczyznami nie istnieją, gdyż dane zachowania, cechy charakteru i role społeczne, definiowane jako „męskie” lub „kobiece”, zależą od określonej kultury. Z biologii nie można zatem wyprowadzać twierdzenia o „naturalnych różnicach płci”, na których ufundowany miałby zostać ściśle określony porządek społeczny. Z badań Mead wynika, że różnice płci są konstruowane kulturowo: to, co w jednej kulturze uchodzi za „typowo męskie”, w innej przedstawiane jest jako „typowo kobiece”, i na odwrót22. Stąd w fundamentalnej dla rozwoju myśli feministycznej pracy de Beauvoir pojawiło się już wyraźne rozróżnienie na płeć biologiczną (sex) i płeć kulturową (gender) – konstruowaną społecznie rolę, zespół atrybutów, wyobrażeń, oczekiwań i norm, nadpisanych nad płeć biologiczną. Pisząc, że „nikt nie rodzi się kobietą, ale się nią staje”, de Beauvoir uwypukliła aspekt społeczny, kulturowy i historyczny w myśleniu o płci; w jej rozważaniach wysunął się on na pierwszy plan.
13W Drugiej płci filozofka prześledziła cykl życia kobiety, demonstrując, jak na każdym etapie podlega ona procesom socjalizacji, przysposabiającym ją do wypełniania tradycyjnej „kobiecej roli”23. Rodzina, szkoła, Kościół, media – wszystkie te instytucje stoją na straży porządku wyznaczającego kobiecie podrzędną rolę żony i matki, zamkniętej między kuchnią, sypialnią i pokojem dziecinnym. Sięgając do słownika filozofii egzystencjalnej, de Beauvoir dowiodła, że w społeczeństwie patriarchalnym „Ja” jest męskie, kobieta zaś sytuuje się wyłącznie w pozycji „Innego”. Kobieca „inność” – konstruowana kulturowo, nadbudowana na „odmienności” cielesnej – decyduje o gorszym miejscu kobiety w społeczeństwie (przypisaniu jej do sfery prywatnej), więc aby to zmienić, czas zdaniem de Beauvoir zerwać z dotychczasowym postrzeganiem kobiet jako „płci specjalnej troski”. Kobiety powinny być wychowywane i kształcone w tym samym duchu co mężczyźni, czy szerzej – myślenie o kobietach i mężczyznach nie powinno być zdeterminowane przez różnicę płci, lecz wyznaczane przez wartości uniwersalne, humanistyczne. Kobieta, tak jak mężczyzna, jest człowiekiem i jako człowiekowi należą się jej równe prawa i obowiązki24.
14Ujęcie de Beauvoir, które zrewolucjonizowało rozumienie płci oraz stosunek do kobiecej podmiotowości, spotkało się z jednej strony z aplauzem, z drugiej zaś – ze zdecydowaną krytyką25. Apologetki Drugiej płci upatrywały zasług autorki w ustanowieniu czytelnego rozróżnienia na płeć biologiczną, definiowaną przez atrybuty cielesne, i kulturową (konstruowaną społecznie rolę), a także w demaskacji swoistego „fetyszyzmu różnicy płci”. Uniwersalistyczne stanowisko de Beauvoir, nakazujące w kobiecie i mężczyźnie widzieć ludzi, nie zaś wytrenowane społecznie „byty płciowe”, bliskie okazało się zarówno feministkom liberalnym (w rodzaju Betty Friedan, autorki Mistyki kobiecości [1963]), domagającym się równouprawnienia kobiet i mężczyzn we wszystkich sferach życia prywatnego i politycznego, jak i feministkom radykalnym (w rodzaju Shulamith Firestone, autorki The Dialectic of Sex [1970]), które postulat równych praw rozciągały także na obszar prokreacji (zapłodnienie pozaustrojowe i sztuczna macica miały uwolnić kobiety od „terroru macierzyństwa” – ciąży i porodu). Wskazanie, że kobieca „inność” jest społecznie konstruowana, miało stanowić wstęp do jej odrzucenia, a tym samym do uczynienia (neutralnego płciowo) człowieka miarą i wzorcem istnienia26.
15Argumenty de Beauvoir i kontynuatorek jej myśli spotkały się z dwojaką krytyką. Przede wszystkim dla grupy badaczek, nazwanych później „feministkami różnicy”, uniwersalistyczne stanowisko francuskiej filozofki oznaczało absolutyzację męskiego doświadczenia i lekceważenie kobiecej podmiotowości, gdyż ustanowiony „miarą wszechrzeczy”, pozornie neutralny płciowo podmiot był w istocie męski. Jean Bethke Elshtain w książce Public Man, Private Woman (1981) i Geneviève Lloyd w książce The Man of Reason (1984) zwróciły uwagę, że de Beauvoir ocenia męski charakter jako aktywny, dominujący i transcendentny, lecz jego waloryzacja odbywa się kosztem charakteru kobiecego – pasywnego, podporządkowanego i immanentnego. W ich przekonaniu de Beauvoir, szczególnie ceniąc męski umysł, odbiera wszelką wartość umysłowi kobiecemu, negatywne zaś postrzeganie przez nią cielesności jest przede wszystkim negatywnym postrzeganiem kobiecego ciała – z jego miesięcznymi cyklami, deformacją w okresie ciąży i brzydotą starości. Dla de Beauvoir ciało jest źródłem słabości człowieka jako takiego; Elshtain i Lloyd zwracają jednak uwagę, że mowa tu przede wszystkim o kobiecym ciele, ściśle związanym z naturą. Według nich, kobieca wolność, która miałaby polegać na rezygnacji z własnej cielesności i na fetyszyzacji (męskiego) rozumu, nigdy nie będzie wolnością pełną27.
16Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku feministki amerykańskie i francuskie niezależnie od siebie zajęły się rewidowaniem kultury patriarchalnej: historii, języka, estetyki, budując zręby nowego porządku, w którym to, co kobiece, podlegać by miało afirmacji, a nawet celebracji.
17Inspirowane m.in. psychoanalizą freudowsko-lacanowską, studiami (post)strukturalistycznymi i semiotycznymi Rolanda Barthes’a, teorią dialogowości Michaiła Bachtina oraz dekonstrukcją Jacques’a Derridy, prace Luce Irigaray, Hélène Cixous i Julii Kristevej koncentrowały się na poszukiwaniu kobiecego języka, który miałby być językiem kobiecego ciała (La Révolution du langage poétique [1974], Śmiech Meduzy [1975]), a także na odkrywaniu zapomnianej więzi między matką a córką (I jedna nie ruszy bez drugiej [1979], Ciało-w-ciało z matką [1981])28.
18W tym samym czasie w (również inspirowanych psychoanalizą) pracach Dorothy Dinnerstein The Mermaid and the Minotaur (1977) oraz Nancy Chodorow The Reproduction of Mothering (1978) pojawiły się nie tyle analizy kulturowych reprezentacji relacji matka – córka, ile rozważania nad psychicznymi predyspozycjami kobiet do bycia matkami. Autorki tych studiów podkreślały, że odmienny niż u mężczyzn psychoseksualny rozwój kobiet (z jego źródłami w fazie preedypalnej, nie zaś edypalnej, jak chciał Freud), mający wiele implikacji społecznych, sprawia, że kobiety zaczynają postrzegać siebie jako matki, nawet jeśli wcześniej nie myślały o macierzyństwie. W tych i kolejnych pracach należących do tego nurtu – m.in. In a Different Voice (1982) Carol Gilligan, The Development of Women’s Sense of Self (1984) Jean Baker Miller, Caring (1984) Nel Noddings – wyodrębniło się ujęcie kobiecej tożsamości jako relacyjnej, nastawionej na kontakt z drugim człowiekiem (mężczyzną, dzieckiem), przy czym to właśnie ten typ tożsamości – w odróżnieniu od indywidualistycznej, egoistycznej tożsamości męskiej – miał się okazać szczególnie pożądany dla harmonijnego rozwoju społeczeństwa29. Szala, na której znalazły się „cechy kobiece” (etyka troski, empatii, odpowiedzialności) i „męskie” (etyka sprawiedliwości, autonomii, obowiązku), zaczęła się w latach 80. przechylać na stronę kobiet: ich predyspozycje zostały uznane za szczególnie cenne nie tylko w sferze prywatnej, ale i publicznej30.
19„Kobiece cechy”, niegdyś źródło nierównego (gorszego) statusu kobiet w społeczeństwie, w ujęciu „feministek różnicy” stały się cechami pożądanymi, wręcz niezbędnymi w sprawowaniu władzy, a nawet cenionymi wyżej niż „cechy męskie”. Kobiety, niezależnie od wieku, wykształcenia, rasy, orientacji seksualnej, klasy, okrzyknięto moralnie wyższymi od mężczyzn. Ahistoryczna, pojmowana esencjalistycznie kobiecość – bliska naturze, pokojowa, macierzyńska (jak w pracach Gyn/Ecology [1978] Mary Daly czy Maternal Thinking [1989] Sary Ruddick) – stała się fundamentem, na którym kobiety miały budować swą polityczną podmiotowość; z kolei wokół kobiety – podmiotu feminizm jako ruch społeczno-polityczny budować miał swoją (tożsamościową) strategię działania31.
20Ten esencjalistyczny nurt w obrębie feminizmu spotkał się jednak z ostrą krytyką. Główne zarzuty dotyczyły umacniania przez „feminizm różnicy” tradycyjnych ról płciowych i relacji między płciami w społeczeństwie, zamykania się w „getcie płci”, odwracania praktyk dyskryminacyjnych (mężczyzna jako sprawca zła), a także pomijania różnic seksualnych, kulturowych, narodowych, etnicznych i ekonomicznych między samymi kobietami.
21Feministki materialistyczne zarzuciły „feministkom różnicy” ujmowanie problemów kobiet i definiowanie różnicy płci wyłącznie w kategoriach psychologicznych i kulturowych z pominięciem kategorii ekonomicznych, politycznych i ideologicznych. Według Monique Wittig, kobiety postrzegać należy jako klasę wyzyskiwaną przez mężczyzn: kobiety nie istnieją poza płcią, a ta jest wtórna względem różnicy płciowej, służącej interesom grupy dominującej. Jak pisze Maria Solarska, „to relacja «różnica płci» wytwarza płcie, a nie płcie istniejące uprzednio utrzymują ze sobą takie czy inne relacje. Owa «różnica» jest relacją hierarchiczną, produkującą nierówność (i to nierówność, a nie różnica, jest opozycją do równości, wbrew temu, co usiłuje nam wmówić określenie «równości w różnicy»). (…) ustanowiona jako naturalna, relacja różnicy rodzi «naturalne» kategorie [płci – przyp. A.M.]”32. Kobiety istnieją w kulturze wyłącznie w kontekście własnej płci: jako córki, żony, matki, i z racji przynależności do tejże wykonują pracę, z której korzyści czerpią mężczyźni (Wittig demaskuje patriarchalny ciąg myślowy: kobiety rodzą dzieci, a zatem również je karmią; troszczą się o nie, a zatem i o całą rodzinę; zajmują się domem, wykonując szereg prac, za które nie otrzymują wynagrodzenia itd.)33.
22W głośnym tekście Nie rodzimy się kobietą (1980), którego tytuł nawiązuje do słynnego zdania z Drugiej płci de Beauvoir (a zarazem stanowi polemikę z nim), Wittig postulowała, by „zawsze uważnie oddzielać «kobiety» (klasę, wewnątrz której walczymy) i «kobietę» (mit). (…) Kobieta nie jest żadną z nas, ale konstrukcją polityczną i ideologiczną, która neguje «kobiety» (wytwór relacji wyzysku). Kobieta jest tu tylko po to, aby czynić rzeczy bezładnymi i by ukryć rzeczywistość «kobiet»”34. W ten sposób sprzeciwiała się uniwersalizacji kobiecego doświadczenia: kobiety nie są monolitem różniącym się wyłącznie od mężczyzn – różnice występują także między kobietami. Nie znaczy to jednak, że kobiety nie mogą się zjednoczyć w walce przeciwko męskiej dominacji i – szerzej – przeciwko (re)produkowaniu różnicy płciowej, stanowiącej wytwór stosunków władzy. Zdaniem Wittig świadomość opresji stanowi wstęp do organizowania się kobiet w ruch polityczny, który przyniesie wyzwolenie kobietom jako klasie, a następnie – jako indywidualnym, autonomicznym podmiotom. Jednak w dłuższej perspektywie warunkiem wyzwolenia społeczeństwa jest zniesienie różnicy płciowej (i płci) jako takiej: „Kategoria płci jest produktem społeczeństwa heteroseksualnego, które czyni połowę populacji bytami seksualnymi/płciowymi przez to, że płeć jest kategorią, poza którą kobiety nie istnieją. (…) musimy ją [kategorię płci – przyp. A.M.] zniszczyć i zacząć myśleć naprawdę; w ten sam sposób musimy zniszczyć płcie jako rzeczywistości socjologiczne, jeśli chcemy zacząć istnieć”35.
23Marksizm wraz ze studiami postkolonialnymi dostarczyły impulsu do rozwoju tych nurtów feminizmu, które oprócz nierówności na bazie różnic płciowych identyfikowały nierówności na bazie wielu innych czynników, takich jak rasa, etniczność, klasa, miejsce zamieszkania, wiek, orientacja seksualna; zwracały one również uwagę na przecinanie się różnych mechanizmów opresji36. Rozwój feminizmu Czarnego i Chicana w Stanach Zjednoczonych, feminizmu krajów tzw. Trzeciego Świata, feminizmu lesbijskiego w różnych zakątkach globu przyczynił się do zrewidowania wcześniejszych definicji tożsamości płciowej i kobiet(y) jako podmiotu, wokół którego oscylowały feministyczna refleksja teoretyczna i strategia polityczna. Jeśli w latach 60. i 70. feminizm koncentrował się na opresji kobiety w patriarchacie, za główny problem uznając kwestię reprezentacji kobiet w kulturze (powracająca wątpliwość „równe czy różne” dotyczyła równości z mężczyznami bądź różnicy względem nich), to w latach 80. i 90. punkt ciężkości feministycznych sporów wyraźnie przesunął się, obejmując z jednej strony zagadnienie krzyżowania się mechanizmów opresji (analiza intersekcjonalna), z drugiej zaś, o czym wspomniałam wyżej, analizę kategorii płci jako praktyki dyskursywnej, stanowiącej wytwór stosunków władzy37.
24W eseju Zapiski w sprawie polityki umiejscowienia (1984) amerykańska pisarka Adrienne Rich zwróciła uwagę, że doświadczenie kobiet(y) nie jest doświadczeniem uniwersalnym, lecz „umiejscowionym”: usytuowanym w konkretnej kulturze i historii, w konkretnym miejscu na mapie geograficznej. Polemizując ze zdaniem Virginii Woolf, która w Trzech gwineach (1938) pisała: „Jako kobieta nie posiadam ojczyzny. I nie chcę jej posiadać. Moją jedyną ojczyzną, jako kobiety, jest cały świat”38, Rich stwierdziła z całą mocą, że kobiety mają ojczyzny, choćby oficjalnie się od nich odcinały i potępiały je: „Polityka umiejscowienia. Nawet zaczynając od własnego ciała, muszę przyznać, że od samego początku ciało to ma więcej niż jedną tożsamość. (…) To ciało. Białe, żeńskie; albo: żeńskie, białe. (…) Ciało, w którym przyszłam na świat, nie było tylko żeńskie i białe, było również żydowskie”39. Wielość i złożoność czynników kształtujących nasze doświadczenia ma wpływ na nasze tożsamości: na to, kim jesteśmy i jak wygląda nasze życie, na to, co nas raduje, i na to, co nas rani. Trudno zatem powiedzieć, dla których z nas to patriarchat jest jedynym więzieniem, z jakiego pragniemy się wyzwolić, a dla których polem walki są rasizm, klasizm, homofobia, ageizm: większość kobiet i tak „toczy bój na wielu frontach jednocześnie”40.
25Inna feministka, czarnoskóra lesbijka Audre Lorde, ukuła z kolei frazę „siostry outsiderki”, by zwrócić uwagę na zjawisko wykluczenia z feministycznej refleksji kobiet innych niż białe heteroseksualne z klasy średniej, których doświadczenia posłużyły za egzemplifikację doświadczeń wszystkich kobiet. „Siostry outsiderki”, a zatem kobiety kolorowe, homoseksualne, ubogie, starsze, mieszkanki krajów tzw. Trzeciego Świata, demaskują utopijność (ale też fałszywe założenia) projektu „globalnego siostrzeństwa”, budowanego w oparciu o wspólnotę doświadczenia, które jest doświadczeniem Kobiety (w opozycji do doświadczenia Mężczyzny). „Siostry outsiderki” domagają się, by różnice między kobietami nie były unieważniane w imię celu nadrzędnego, za jaki w feministycznej retoryce „siostrzeństwa” uchodzi wspólna walka z patriarchalnym uciskiem41. Doświadczenia kobiet nie są bowiem uniwersalne, ale konstruowane społecznie, „uhistorycznione (historicized), podobnie jak tożsamości, które produkują”42, na co zwraca uwagę historyczka Joan Wallach Scott. Jej analiza pokazuje, że to nie jednostki mają doświadczenia, ale dany typ doświadczeń, ukształtowany w danym miejscu i czasie, konstytuuje określoną podmiotowość i tożsamość43. Doświadczenie, podobnie jak tożsamość, nie jest zatem kategorią naturalną, lecz wytworem stosunków władzy: jako praktyki dyskursywne doświadczenia (re)produkują określone tożsamości, umacniając tym samym hegemonię jednych dyskursów i marginalizując inne.
26Na koniec przywołajmy ujęcie tożsamości płci zaproponowane przez amerykańską filozofkę Judith Butler, której głośna książka Uwikłani w płeć (1990) okazała się w filozofii feministycznej wydarzeniem porównywalnym tylko z Drugą płcią Simone de Beauvoir. Praca Butler stanowi przegląd wcześniejszych koncepcji tożsamości płci, a zarazem rozrachunek z nimi. Jej główna teza zasadza się na stwierdzeniu, że w dokonane przez de Beauvoir rozróżnienie na płeć biologiczną i kulturową wpisane jest przeświadczenie o naturalności różnicy płci i samej kategorii płci. Rozróżnienie to zakłada bowiem, że istnieje pewien surowiec (ciało z jego atrybutami płci/seksualności), który w procesie kulturowej obróbki (socjalizacja) zyskuje określony kształt, wypełniając (lub nie) społecznie zaprojektowaną „formę” kobiecą bądź męską. Zdaniem Butler, już sama ta opozycja jest społecznie konstruowana, a u źródeł myślenia o niej leży przekonanie, że istnieje coś naturalnego (jakaś esencja), nad czym można nadpisywać kulturowe wyobrażenia o męskich/kobiecych sposobach zachowania, społecznych rolach, wzorcach osobowych. Tymczasem ciało – domniemany wyznacznik esencji płci – jest w takim samym stopniu konstruowane społecznie jak wszystkie inne komponenty tożsamości. Dowodzi tego wielość represyjnych praktyk, jakim ciało jest poddawane (np. osoby, których płeć biologiczna nie jest jednoznacznie określona, bywają zmuszane do poddania się operacjom plastycznym, mającym na celu zdefiniowanie jej), jak również wielość strategii oporu, rodzących się właśnie w ciele (np. różne formy transgresji płciowej/seksualnej)44.
27Butler proponuje, by kwestię „bycia” kobietą lub mężczyzną ujmować w kategoriach „odgrywania” kobiecości i męskości, posługiwania się określonym repertuarem gestów, zachowań, kostiumów. Sięgając do teorii aktów mowy, badaczka mówi o performatywności płci: nieustannym odgrywaniu roli kobiety lub mężczyzny, co zaczyna się już w chwili narodzin człowieka (akt nazwania ludzkiego ciała słowami „to chłopiec/dziewczynka” jest wstępną kategoryzacją, wyznaczeniem danemu człowiekowi określonego miejsca w świecie, utrwalanego następnie w procesie socjalizacji, w którego trakcie człowiek uczy się bycia kobietą/mężczyzną zgodnie z obowiązującą normą). Przykłady osób posługujących się rekwizytami płci odmiennej od własnej (drag king i drag queen) podważają przekonanie o biologicznej substancjalności płci. Transwestyci, osoby transseksualne, transgenderowe stanowią dowód, że to, co kobiece i męskie, jest umowne, a możliwość przekraczania norm płci – biologicznych i społecznych – de facto uwalnia podmiot od tejże: pozwala odrzucić restrykcyjne podziały i tożsamości. Podział na dwie płcie zostaje zastąpiony kategorią wielopłciowości na zasadzie tworzenia dowolnych genderowych mutacji45.
28Teoria Butler, ale też inne radykalnie konstruktywistyczne ujęcia kobiecej podmiotowości, jak teoria cyborga Donny Haraway, podmiotu nomadycznego Rosi Braidotti czy kobiety jako bytu poza językiem („w szczelinach istnienia”) – projektu popularnego we francuskim środowisku écriture féminine46 – są zbieżne z różnymi ponowoczesnymi koncepcjami podmiotu, definiującymi go nie w kategoriach esencjalnych, trwale wyznaczających jednostce miejsce w świecie, ale procesualnych. Płeć nie jest już czymś stałym i niezmiennym, lecz wpisana zostaje w niekończący się proces konstruowania własnej tożsamości, dowolnie (samo)określanej, hybrydycznej. Jak pisze Monika Wasilewska: „Zamiast stałej, ciasnej tożsamości narodowej wybieramy kosmopolityzm, swoboda wyznaniowa zwalnia z podporządkowania jednej religii, spójność kulturową czy rasową wyparła transgresja i przenikanie się różnych tradycji, stała identyfikacja płciowa czy seksualna wyznaczona prymatem biologii dryfuje zaś w kierunku tożsamości płynnych, nieograniczonych”47. Według Butler takie ujęcie tożsamości – procesualne, hybrydyczne, płynne – możliwie najpełniej chroni ją przed uwikłaniem w relacje władzy, co nie jest łatwe w sytuacji, gdy politykę prowadzi się w oparciu o tożsamości: „Mobilizowanie kategorii tożsamości do politycznej aktywizacji może zawsze doprowadzić do tego, że tożsamość stanie się narzędziem władzy, której się sprzeciwiamy. Nie ma jednak żadnego powodu, dla którego z tożsamości moglibyśmy nie korzystać lub nie dać się jej wykorzystać. Żadna pozycja polityczna nie znajduje się poza zasięgiem władzy: może właśnie z ich wzajemnych związków wypływa zdolność działania, rodzi się potencjał naruszenia i odwrócenia regulatywnych porządków”48.
29Teoria Butler doczekała się wielu polemik49. W krytykach jej stanowiska powtarzają się argumenty dotyczące z jednej strony unikania przez nią kontekstu społeczno-ekonomicznego, z drugiej zaś – wzmacniania „fikcji kobiecości”, która z kolei prowadzić ma do osłabienia feministycznego dyskursu oscylującego wokół „kobiecego my”. Feministki inspirujące się marksizmem, jak na przykład Nancy Hartsock czy Susan Bordo, zauważają, że postmodernistki w rodzaju Butler, krytykując kategorie takie jak płeć czy opresja, nie wysuwają żadnych propozycji społecznej transformacji. Rezygnując z ważnych narzędzi społecznej krytyki, uniemożliwiają wyjaśnienie społecznych relacji władzy oraz ich zmianę. Z kolei Seyla Benhabib zwraca uwagę, że dekonstrukcja kobiecego podmiotu grozi osłabieniem emancypacyjnego potencjału feminizmu. Jeśli bowiem „kobieta nie istnieje”, jak możliwe jest prowadzenie walki w imię kobiecych interesów? „W jaki sposób sam projekt kobiecej emancypacji byłby w ogóle do pomyślenia bez takiej zasady regulującej jak sprawczość, autonomia czy tożsamość?”50 – pyta Benhabib.
30W dyskusji, która od lat toczy się w obrębie feminizmu i w której uczestniczą reprezentantki różnych „szkół”: konstruktywistycznej, esencjalistycznej i materialistycznej, interesujący wydał mi się głos Ann Snitow, będący próbą wypracowania płaszczyzny porozumienia w kwestii podmiotu feministycznej polityki. W tekście Gender Diary (1990) Snitow analizuje obecny od początku w feminizmie podział na postawę akcentującą konieczność posługiwania się kategorią „kobiety”, rekonstruowania historii kobiet, uwzględniania kobiecej perspektywy itd., oraz na postawę zalecającą rezygnację z owej kategorii z uwagi na groźbę wpadnięcia w pułapkę „wiecznej kobiecości”. Snitow zauważa, że podział ów wymusza konieczność opowiedzenia się po którejś ze „stron”, gdyż – mimo usilnych poszukiwań – trzeciej drogi wciąż nie odnaleziono. Chociaż sama Snitow skłania się raczej ku rezygnacji z kategorii „kobiety”, postuluje mimo wszystko wybór „mniejszego zła”: prowadzenie polityki emancypacyjnej wymaga podmiotu zbiorowego. Powinno się ono jednak odbywać z całą świadomością istnienia różnorodnych kobiecych doświadczeń, wynikających ze specyfiki usytuowania i kontekstu, a zatem ze świadomością, że każda próba zdefiniowania „kobiecego my” będzie doraźnym kompromisem: „Schwytane pomiędzy byciem niesłyszanymi, ponieważ jesteśmy różne, a byciem niesłyszanymi, ponieważ jesteśmy niewidoczne, feministki stają wobec konieczności dokonania wyboru strategii za każdym razem, gdy planują polityczne działanie. (…) Wybieramy naszą strategię – jako kobiety, jako obywatelki – zawsze poświęcając część tego, co wiemy”51. Świadomość ta przyświeca również autorce tej książki.
II.Feminokracja? O (kłopotliwej) obecności kobiet w polskiej literaturze i kulturze52
31Jeśli chodzi o historię jej recepcji, literatura kobieca przeszła długą drogę. Pejoratywne określenia w rodzaju „babska”, „menstruacyjna” lub „feministyczna” otwarcie stawiały pod znakiem zapytania wartość tej twórczości i wykluczały istnienie jej pozytywnych aspektów. Przytaczając sądy krytyków z drugiej połowy XIX wieku, wypowiadających się na temat kobiecego pisarstwa, Krystyna Kłosińska wymienia jednym tchem (aprioryczne) niedostatki tej literatury: „infantylność”, „odtwórczość”, „niekompletność”, „ułomność”, „drobiazgowość”, „obsceniczność”53. Miarą oceny kobiecej literatury i lustrem, w którym mogła się przeglądać, była Literatura przez duże „L”, „literatura po prostu”: wielka, uniwersalna, ogólnoludzka. Nikt w XIX wieku nie odważył się stwierdzić, że ten typ „literatury uniwersalnej” odbijał wyłącznie doświadczenia, ambicje twórcze, styl myślenia jednej tylko grupy społecznej – mężczyzn. Nikt nie dzielił literatury na męską i kobiecą; wyróżniano jedynie Literaturę i literaturę kobiecą – tę drugą już z definicji gorszą, słabszą.
32Notowania kobiecego pisarstwa nie poprawiły się u męskich krytyków także w początkach XX wieku, mimo że „trzy pierwsze dekady minionego stulecia należały do kobiet”54 – i to na całym świecie. Gertruda Stein, Virginia Woolf, Dorothy Richardson, Kate Mansfield, Djuna Barnes, Jean Rhys – to nazwiska tylko niektórych piszących kobiet, znanych i rozpoznawanych (choć niekoniecznie uznanych) w Europie i poza jej granicami. W Polsce dwudziestolecia międzywojennego nastąpiła prawdziwa eksplozja kobiecego pisarstwa: Maria Dąbrowska, Zofia Nałkowska, Irena Krzywicka, Aniela Gruszecka, Pola Gojawiczyńska, Helena Boguszewska, Maria Kuncewiczowa sygnowały swymi nazwiskami powieści psychologiczne, obrazki społeczne, reportaże, sagi rodzinne. Dla krytyków pozostały jednak te „rzeczy pochodzenia kobiecego” „rzemiosłem”: „bezmyślnymi”, „bezładnymi”, oderwanymi od życia produktami „ciotek kulturalnych”, „ćwierć-autorek” i „babiszonów w opłotkach”55. Równie pejoratywne określenia kobiecej literatury pojawiły się po 1989 roku. Wówczas to grupa pisarek urodzonych w latach 60., związanych ze środowiskiem „bruLionu”, z impetem wdarła się na salony literackie, przynosząc zdaniem jednych „powiew świeżości”56, a zdaniem innych „nie wnosząc niczego nowego poza powielaniem tego, co już było”57. Twórczość Izabeli Filipiak, Manueli Gretkowskiej, Olgi Tokarczuk, Nataszy Goerke, Zyty Rudzkiej, Hanny Kowalewskiej i kilku innych pisarek dość szybko opatrzono etykietką „literatury menstruacyjnej” czy „feministycznej”, w pierwszym przypadku klasyfikując ją jako „nieczystą”, „brudną”, „maciczną”, „fizjologiczną” (w domyśle: nieczysta fizjologia kobiety), w drugim zaś jako „ideologiczną”, „nadmiernie zaangażowaną”.
33W ujęciu krytyków największym problemem była zbyt duża (sic!) liczba kobiet wdzierających się do literatury: „Jesteśmy świadkami inwazji kobiecych piór” – przestrzegał w 1995 roku jeden z nich, dowodząc, że „na szalenie wąskim i zmarginalizowanym rynku samo pojawienie się w krótkim czasie czterech-pięciu pisarek powoduje poważne zamieszanie”58. Ten nadmiar próbowano zatem oswoić, redukując liczbę piszących kobiet do kilku „wybranych” i wkładając ich twórczość do osobnych szuflad: „Było ich po prostu za wiele. Ciągle dochodziły nowe. Stąd zapewne liczba pisarek, wymienianych w podsumowujących artykułach, była zwykle ograniczana do czterech. (…) Następnie z tych czterech recenzent wybierał jedną i przeciwstawiał ją pozostałym trzem. Ta jedna spełniała oczekiwania konkursu, poruszała się w świecie wysokich wartości i nieosiągalnych prawd. Nadobecność pozostałych (…) zamieniała się tym samym w nieobecność. Pozycja «czystej między niewiastami» była bardzo przyjemna”59 – pisała Filipiak.
34Pisarka zwraca uwagę, że sama znalazła się w tej „uprzywilejowanej” pozycji tylko raz (nie pisze wszakże, czym zasłużyła sobie na uznanie krytyków). Warto dodać, że przed nią zaszczytne miano „pierwszej z kobiet”, „jedynej z kobiet” otrzymała na przykład Eliza Orzeszkowa, wyróżniająca się w masie kobiecych autorek XIX wieku „męską głową”60. Podobnie pisano o Zofii Nałkowskiej, której twórczość – pełna „ładu artystycznego” – wyróżniać się miała na tle „chaotycznego” pisarstwa innych kobiet w dwudziestoleciu międzywojennym: „Istnieje ład Nałkowskiej, ład, który odsłaniając ukryte zależności, dekomponuje życie i komponuje je na nowo, w literackiej formie”61.
35Twórczość Orzeszkowej, Nałkowskiej, Szymborskiej czy Hartwig – chociaż autorstwa kobiet – nie jest więc „kobieca”, na co zwracają uwagę Joanna Krajewska i Maciej Duda: „(…) istnieją dwa pojęcia odnoszące się do ich [kobiet – przyp. A.M.] literatury: dla książek słabszych, stylistycznie barokowych lub/i eksponujących tematykę emancypacyjną, śmiałych obyczajowo stosuje się termin «literatura kobieca», a dla intelektualizujących, o prostym, przejrzystym stylu – «literatura pisana przez kobiety»”62. Tylko ta druga jest/może stać się „wielką literaturą”, spełniającą standardy wyznaczane przez pisarzy i męskich krytyków. Ta pierwsza zaś – określana jako „babska” – funkcjonuje jako synonim literatury podrzędnej, masowej, „dla kucharek”: nadmiernie emocjonalna, drobiazgowa, sentymentalna, ale też „obsceniczna”, „fizjologiczna”, „menstruacyjna”, jak w 1995 roku pisano o Absolutnej amnezji. Określenie to stało się zresztą synekdochą na oznaczenie literatury autorek debiutujących po 1989 roku. Za jego sprawą uchwycone przez pisarki problemy ciała, seksualności, stłumionych pragnień i przemilczanej przemocy zostały wyśmiane i/lub skarcone jako nienadające się do tekstowej obróbki; zaangażowanie polityczne oraz „feministyczna ideologia” miały negatywnie rzutować na warstwę artystyczną literatury kobiet.
36Krajewska i Duda zwracają uwagę, że w recenzjach krytyków szczególnie mocno „oberwała” Filipiak, której twórczość z miejsca określono jako „interwencyjną”, „ideologiczną”, „tendencyjną”, „feministyczną”, przy czym feminizm nie funkcjonował tu jako „nazwa”, ale „przezwa”. Odniosła się do niej m.in. Kinga Dunin: „Nazwanie czyichś poglądów ideologią jest zabiegiem wykluczającym. Wskazuje na ich partykularyzm i nieobiektywny charakter, a przez to mniejszą wartość poznawczą. Zakłada też, że są one narzędziem walki. (…) Na przykład walczące feministki, które są ideologiczne. Typowy myślowy i retoryczny liczman polskiego dyskursu od prawa do lewa”63. „Feministyczność” konotuje stronniczość, walkę, agresywność, polityczne zaangażowanie, a te – chociażby ze względu na traumę po komunizmie – w latach 90. nie kojarzyły się zbyt dobrze. Dlatego też „konceptualne pisanie” Gretkowskiej czy Goerke – „biorących w nawias płciowość i na równi, na uniwersalnym poziomie grających symbolami męskimi i żeńskimi, co miało być z kolei przejawem postfeminizmu”64 – wywoływało mniej niechęci niż zaangażowane, otwarcie feministyczne pisanie Filipiak.
37Zarzucając Filipiak „tendencyjność”, krytycy odmawiali jej utworom walorów artystycznych. Krzysztof Varga sytuował je w kręgu XIX-wiecznej powieści tendencyjnej wraz z jej socrealistyczną odmianą, sugerując, że tekstom, w których „narrator dąży nie do wszechstronnego pokazania świata, lecz do udowodnienia pewnych tez”65, bliżej jest do publicystyki czy wiecowych wystąpień niż do wielkiej literatury. „Głos kobiet w kwestii kobiecej” powinien jego zdaniem rozbrzmiewać na łamach zaangażowanych periodyków, nie zaś na salonach literackich. Wydaje się, że nawet mimo błyskotliwej polemiki Anety Górnickiej-Boratyńskiej, która udowodniła, że przez swą „wielogłosowość”, „stylistyczną hybrydyczność” i „wieloznaczność” Absolutna amnezja wymyka się formule tendencyjności66, zdanie niektórych krytyków na temat literatury feministycznej przez długi czas nie zmieniło się67.
38Zauważmy wszakże, iż w toku sporów o „płeć literatury”, elektryzujących krytykę literacką w Polsce w połowie lat 90., pojawiły się – oprócz głosów ironicznych, prześmiewczych, pogardliwych – także konstruktywne próby wypracowania definicji pisarstwa kobiet lub szerzej – znalezienia formuły na określenie ich aktywności w życiu publicznym.
39I tak w książce Kobiety i duch inności (1996) Maria Janion zaproponowała, by wszelką twórczość kobiet czy – co więcej – ich obecność w sferze publicznej rozpatrywać w kategoriach inności, odmienności, zepchnięcia na margines, który miałby jednak, jak w koncepcji bell hooks, stanowić „miejsce radykalnego otwarcia”. W tym ujęciu twórczość kobiet definiowano jako niekanoniczną, „inną” niż dominująca, lecz była to inność twórcza, otwarta na różnice, wzbogacająca. Jak zauważa Iwasiów, w projekcie Janion „inność była tożsamością, a Inny upragnionym Ja i głównym bohaterem narracji kobiecej”68.
40Z kolei w tekście Grażyny Borkowskiej Solidarne i samotne (1993)69, zapowiadającym tezy późniejszych Cudzoziemek (1996), pojawiła się próba zrekonstruowania kobiecej tradycji intelektualnej i estetycznej współczesnego pisarstwa kobiet w jego wydaniu „rewolucyjnym”, feministycznym: Nataszy Goerke, Manueli Gretkowskiej, Izabeli Filipiak70. Dostrzegając szansę we wspólnym, pokoleniowym udziale młodych pisarek w literaturze, badaczka szukała dla nich jednocześnie „formuły indywidualnej”: „formuły ucieczki przed niekorzystną etykietką”71. Odwołując się tyleż do feministycznych wzorców zachodnich, co do polskiej tradycji, zwracała uwagę, iż pisanie kobiet sytuuje się między intymistyką i prywatnością a tym, co oficjalne, przeznaczone dla szerokiego odbiorcy. Twórczość Żmichowskiej (podziemna, ciemna, ukryta) i Zapolskiej (usytuowana w otwartej przestrzeni, m.in. za sprawą teatru, dla którego pisała) wyznaczać miały dwa bieguny obecności kobiet w literaturze i początki dwu kobiecych poetyk: zaangażowanej, wspólnotowej oraz indywidualistycznej, intymnej. Pisząc o wspólnym wysiłku kobiet na rzecz zbiorowości – narodowej, sąsiedzkiej, rodzinnej, wreszcie zaś na rzecz interesów samych kobiet, badaczka zwracała uwagę na ich samotność, wykluczenie, niezrozumienie, a także na potrzebę odszukania własnej tożsamości i wyrażenia indywidualnych doświadczeń72. W definicji pisarstwa kobiecego, zaprezentowanej w innym głośnym tekście Metafora drożdży (1995), kładła jednak nacisk nie tyle na płeć autora/autorki, ile – w nawiązaniu do koncepcji francuskich psychoanalityczek feministycznych Luce Irigaray i Julii Kristevej – na związek ciała i tekstu, fakt „odsłonięcia płciowości” podmiotu utworu, dokonania przez niego/nią „seksualnej samoidentyfikacji”73. Znajdując na określenie literatury kobiecej „metaforę drożdży”, pisała:
(…) wszędzie tam, gdzie akcentuje się płciowość podmiotu mówiącego, wszędzie tam, gdzie ujawnia się związek między ciałem a tekstem – mamy do czynienia z przypadkiem literatury/poezji kobiecej. Bez względu na biologiczną płeć faktycznego autora. Przed mężczyznami, którzy patrzą na swą twórczość poprzez kategorie seksualności, którzy wierzą (…) w jakkolwiek rozumiany związek ciała i tekstu, w jednorodność gestów erotycznych i pisarskich, i w równowartość rozmaitej natury spełnień, świat literatury/poezji kobiecej stoi otworem.74
41Inną definicję literatury kobiecej zaproponowała Ewa Kraskowska, która skoncentrowała się na językowo-tematycznych – a zatem konwencjonalnych i historycznie zmiennych – wyznacznikach utworów autorstwa kobiet, a także na kategorii odbiorcy:
Nie chodzi mi o to, by całkowicie „kobiecość” jako kategorię literacką izolować, ale by znaleźć dla niej jakieś inne odniesienia. Dla mnie bowiem jest ona nade wszystko konwencją literacką, a więc sprawą
umowy między uczestnikami komunikacji literackiej, a więc repertuarem chwytów, z którego czerpać mogą pisarze płci obojga. (…) Jako konwencja,
„kobiecość” nadpisuje się nad gatunkami, stylami, estetykami i innymi konwencjami. (…) Ma własną retorykę, czego wyrazem jest choćby występowanie w jej obrębie charakterystycznych toposów.75
42W tekście O tak zwanej „kobiecości” jako konwencji literackiej (1999) wymieniła owe toposy i preferencje: tematyczne, stylistyczne, dotyczące wyboru konwencji literackich, kreowania postaci czy szerzej – obrazu świata76, by następnie – co istotniejsze z jej punktu widzenia – przejść do kategorii odbiorcy: „(…) adresatem literatury kobiecej, w tym zwłaszcza sztandarowego jej gatunku, czyli powieści kobiecej, jest dzisiaj kobieta dojrzała, dość dobrze wykształcona, mająca niejako «we krwi» zdobycze feminizmu, uwikłana zarazem i w tradycyjne, i w nowoczesne układy społeczne”77.
43Inaczej niż Borkowska, która dla własnej definicji literatury kobiecej szukała umocowania w koncepcjach francuskiej psychoanalizy, Kraskowska odwoływała się do anglosaskich badań nad kategorią tożsamości i jej odbiciem w literaturze78. Zwracała uwagę na pakt między czytelniczką a autorką, zasadzający się na wymianie podobnych życiowych doświadczeń i ustanawiający kobiecą wspólnotę – „namiastkę i zastępnik dawnych form obcowania kobiet ze sobą, na przykład w trakcie wykonywania tradycyjnie kobiecych wspólnych prac, jak przędzenie czy darcie pierza, które były okazją do wymiany doświadczeń, (…) wzajemnego pokrzepienia się w trudach życia”79. Według Kraskowskiej istota literatury kobiecej polega na „zmniejszaniu dystansu między autorką, bohaterką i czytelniczką, czemu sprzyja występowanie czynnika autobiograficznego”, stąd za angielską pisarką Margaret Drabble powtarza ona: „Większość z nas, kobiet, czyta książki, mając w głowie takie oto pytanie: co mi to mówi o moim własnym życiu?”80. Kategoria doświadczenia, tożsamościowych poszukiwań, uwarunkowań biograficzno-egzystencjalnych miałaby zatem stanowić uzasadnienie kobiecych preferencji tematycznych: romansowo-matrymonialnych, rodzinnych i towarzyskich, ale i upodobań stylistycznych do „kobiecego realizmu, czyli wszechstronnego, drobiazgowego i zarazem analitycznego ukazywania codziennego życia w rodzinie i najbliższym otoczeniu”81.
44Natomiast jeśli chodzi o literaturę feministyczną, Kraskowska postrzega ją, podobnie jak lesbijską bądź czarną lesbijską, jako „podzbiór” literatury kobiecej. Za jej wyróżnik poczytuje z jednej strony ujęcie rewizjonistyczne, demaskujące mechanizmy płciowej i seksualnej opresji kobiet reprodukowane w mitach, literackich fabułach i historii, z drugiej zaś – zaangażowanie na rzecz zmiany pozycji kobiet w strukturze społecznej, przejawiające się na przykład w prze-pisywaniu patriarchalnych opowieści82.
45Tymczasem zdaniem Anety Górnickiej-Boratyńskiej „feminizm musi się w tekście ujawnić, zostać wyraźnie wypowiedziany jako światopoglądowa perspektywa kreacji świata przedstawionego albo (i) forma świadomości podmiotu tekstu (autora, narratora, bohatera). (…) rozpoznanie sytuacji «opresji» – głębokiej kulturowej podrzędności oraz, z drugiej strony, otwarcie się ku wolności i samorealizacji”83. Obierając twórczość Izabeli Filipiak za przykład rodzimej literatury feministycznej, Górnicka-Boratyńska kładzie nacisk na świadomość osoby organizującej wypowiedź literacką: jej przekonanie o panujących w kulturze patriarchalnej stosunkach dominacji mężczyzn nad kobietami i towarzyszącą mu wolę działania na rzecz zmiany owych stosunków. Literatura jest przy tym jednym z wielu narzędzi wykorzystywanych w walce o równość szans i szacunek dla odmienności. Jej skuteczność polegać ma na „mnogości stosowanych strategii wyrazu, dostępności alternatywnych scenariuszy życiowych i myślowych, obecnej w tekście perspektywie wątpienia i krytyki, polifoniczności tekstu, jego jednostkowości, «osobistości» także cielesnej”84.
46Borkowska przypomina wszakże, iż takie rozumienie pisarstwa kobiet – bez dookreślania go mianem feministycznego – formułowała już w połowie XIX wieku Żmichowska. Stosowała je przy tym do tekstów publicystycznych, rozpraw naukowych, ale i utworów literackich, sądząc, że „sprawy związane z nowym wizerunkiem kobiet nie poddają się łatwym rozstrzygnięciom, że wymagają przywołania różnych punktów widzenia, różnych racji i argumentów. Jednopłaszczyznowa przestrzeń utworu publicystycznego nie sprzyjała takim roztrząsaniom. Dlatego też Żmichowska przeniosła je na teren powieści, w dodatku powieści «sylwicznej», nastawionej na różnorodność i bogactwo, wielogłosowej, polemicznej, «otwartej»”85.
47Niemal analogiczne rozpoznanie, poczynione przez Górnicką-Boratyńską przy okazji analizy twórczości Filipiak, pozwala wysnuć wniosek nie tylko na temat powinowactwa myślowego i estetycznego dwóch autorek i ich poetyk, ale przede wszystkim upewnić się co do istnienia tradycji pisarstwa kobiecego/feministycznego w Polsce, której rekonstrukcji podjęła się po 1989 roku krytyka feministyczna. Działalność obu pisarek – literacka, dydaktyczna i społeczna – potwierdza przy tym strategiczną ofensywność projektu feministycznego, który jako „szczególny przykład krytyki kultury”86 uaktywnia się na wielu przecinających się polach.
III.Kobieta jako rewolucja – rewolucje kobiet
48W Rewindykacjach (2002) Inga Iwasiów pisała, że po 1989 roku nastąpił prawdziwy „boom kobiecego pisarstwa”, które to zjawisko badaczka określiła mianem „rewolucji” nie tylko na gruncie literatury, ale i kultury87. Iwasiów wskazywała, że różnorodna, ciekawa fabularnie i narracyjnie literatura kobieca podjęła szereg zagadnień wcześniej przemilczanych lub podejmowanych sporadycznie, takich jak: cielesność, seksualność, pożądanie, codzienność, społeczne role płci i relacje między płciami, modele rodziny, wykluczenie, przemoc, co stanowić miało wstęp do szerszej refleksji nad kondycją polskiej literatury, kultury oraz społeczeństwa. Podniesienie tych kwestii – uznawanych dotąd za prywatne, a za sprawą feminizmu zyskujących status polityczny – zainicjowało ożywioną debatę publiczną; angażowały się w nią nie tylko pisarki, ale też krytyczki literackie, akademiczki i działaczki organizującego się po 1989 roku ruchu feministycznego. Literatura kobieca okazała się częścią szerszego procesu społecznego i kulturowego, w którego obrębie podjęto wysiłek „odnawiania znaczeń” płci, seksualności, narodu, grupy etnicznej, prze-pisywania kanonu, redefiniowania dyskursu dominującego88. Zwracała na to uwagę również inna badaczka literatury i kultury, Ewa Kraskowska:
Feminizm jako ruch społeczny, jako ideologia i jako teoria czerpie swoją energię w znacznej mierze z tego, że od początku swego istnienia zyskał zasięg ponadnarodowy, że przekraczał granice państw i kontynentów, że wpływał na życie i mentalność ludzi z różnych kultur, wspólnot etnicznych i warstw społecznych. Podobnie literatura (…) powstająca w kręgu oddziaływania myśli prokobiecej, w różnych punktach zachodniego
świata rozwijała swoje narracje wedle porównywalnych scenariuszy: emancypacyjnego, wyzwoleńczego, rewindykacyjnego, odwetowego, tożsamościowego.89
49W „karnawale” lat dziewięćdziesiąt . różne grupy społeczne – dotychczas marginalizowane – stawały się widzialne i słyszalne90. Także kobiety, domagając się prawa i miejsca do wyrażenia swoich doświadczeń, zakładały stowarzyszenia i fundacje, organizowały dyskusje i spotkania poświęcone problemom płci, prowadziły działalność dydaktyczną mającą na celu zmianę świadomości społecznej. Rozkwitła prasa kobieca i feministyczna, w księgarniach pojawiły się uwzględniające feministyczną perspektywę badawczą prace z zakresu filozofii, psychologii, antropologii, historii bądź literaturoznawstwa91.
50Rewolucja, o której pisała Iwasiów, okazała się jednak przede wszystkim rewolucją ilościową (więcej kobiet pojawiło się w przestrzeni publicznej), a w mniejszym stopniu jakościową (nawet jeśli pewne wątki weszły do „obiegu”, nie zmieniły się reguły funkcjonowania tegoż). Dość szybko zresztą jej impet osłabł, powstrzymany nie tyle przez męskocentryczne gremia naukowe, artystyczne lub medialne, ile na skutek „małej stabilizacji”, której uległy zarówno awangardowe ruchy literackie oraz artystyczne (w tym literatura i sztuka kobiet), jak i ruchy społeczno-polityczne (feminizm). Iwasiów pisała: „Tak się składa, że świat wydaje się czuć dobrze m i m o feminizmu. Także w literaturze wszystko się ustabilizowało, feministyczny impet osłabł, kobiety zrobiły rewolucję, krytyka feministyczna wywalczyła sobie malutkie miejsce wśród innych języków, a hierarchie, salony literackie, nagrody, «prawdziwe życie» jest gdzie indziej”92. Refleksje krytyczki były gorzkie: w literaturze kobiecej – i dzięki niej – dokonał się pewien przełom, tąpnięcie, a może i rewolucja, jednak dotyczyła ona wąskiego obszaru działalności i twórczości kobiet; co więcej, siła oddziaływania owej rewolucji dość szybko osłabła. Iwasiów nie upatrywała winy w samych twórczyniach i działaczkach, ale w mechanizmach systemowych (m.in. gospodarczych), odpowiedzialnych za zablokowane kanały awansu kobiet i niski społeczny prestiż ich aktywności93.
51Nieco inaczej kwestię „stępionej rewolucji kobiet” w literaturze i kulturze postrzegał Przemysław Czapliński. Jego zdaniem same kobiety „przejadły” owoce swej rewolucji: zaprzestały dyskusji i sporów, decydując się na mówienie „konwencjonalne, słuszne, takie, które nie wywoła sprzeciwu”. W eseju Kobiety i duch tożsamości (2004), stanowiącym polemikę z główną tezą książki Janion Kobiety i duch inności, Czapliński mówił o „zablokowanej kobiecej ekspresji”: „(…) proza kobieca ostatnich kilku lat jest schematyczna, nudna, pretensjonalna i egotyczna”94. Kobiety odzywają się rzadko (widać to w mediach, polityce, a także w literaturze i nauce), a jeśli już, to mówią poprawnie, gładko, podtrzymując sztywne podziały i hierarchie. O ile w latach 90. w literaturze kobiecej dominował projekt „tożsamości rozproszonej, płynnej, zmiennej, idącej za głosem pragnienia”, o tyle dekadę później projekt ów „stopniowo przekształcił się w afirmację tożsamości twardej, definiowanej przez płeć”95. Można zatem powiedzieć, że literatura kobieca zatoczyła koło: w latach 90. kwestionowała naturalność, normalność, hierarchiczność relacji płciowych, seksualnych, narodowych, na początku XXI wieku zaś ponownie zaczęła je afirmować, umacniać i konserwować96.
52Zarzuty Czaplińskiego pod adresem literatury kobiecej ostatnich lat w ocenie innego krytyka, Igora Stokfiszewskiego, okazały się chybione. W książce Zwrot polityczny (2009) omawiał on szereg zjawisk, które w latach 90. złożyły się na tzw. zwrot ponowoczesny; podkreślał również rolę literatury kobiecej i krytyki feministycznej w procesie wiodącym do „zmiany paradygmatu”. Jego zdaniem „feminizm stał się narracją wyjątkowo ważną. Tylko on bowiem obejmował dwa procesy ponowoczesne: dekonstrukcję nowoczesnego kodeksu oraz budowanie tożsamościowej inności”97. Wskazując na nowatorstwo literatury kobiecej i krytyki feministycznej – zaangażowanych w budowę innego dyskursu, innej wizji wspólnoty – Stokfiszewski uświęcał i namaszczał rewolucyjny potencjał aktywności kobiet. Domagał się jednocześnie, by w sytuacji „konserwatywnej reakcji” na „świeżość karnawału lat 90.” wzięły one na siebie ciężar społecznego i politycznego zaangażowania. Tożsamościowy zwrot literatury kobiecej, który Czapliński postrzegał jako pułapkę i ciężar, Stokfiszewski definiował jako ożywczy projekt nowej wrażliwości społecznej: nie wsobny, ale zorientowany na rzeczywistość i wobec niej krytyczny. Na tym zwrocie miałaby się zasadzać różnica między współczesnym polskim pisarzem a współczesną polską pisarką: „Być dzisiaj polskim pisarzem oznacza podtrzymywać wyobrażenia o skończoności i ostatecznym porządku świata. Być dzisiaj polską pisarką (…) to znaczy uprawiać «poezję obywatelską», która stara się występować przeciw «popularnej ontologii» literatury i rzeczywistości”98.
53Zauważmy, że inaczej niż Iwasiów, która nie absolutyzowała „kobiecej rewolucji”, a wręcz przeciwnie: wskazywała na jej systemowe ograniczenia, Czapliński i Stokfiszewski domagali się od kobiet pełnej gotowości do rewolucyjnego zrywu oraz poświęcenia na rzecz idei zaangażowania i wolności. Twórczynie i aktywistki społeczne miałyby być nieustannie w awangardzie zmian: inicjować je, ale też symbolizować, jednak bez prawa do konsumowania ich owoców.
54W tym tradycyjnym w gruncie rzeczy podejściu kobiety funkcjonowały jako alegoria rewolucji: jej znak, emblemat, który można wypełnić dowolnymi treściami, na co wskazywała Maria Janion w eseju Bogini Wolności (Dlaczego rewolucja jest kobietą?) (1996). Jej zdaniem kobiety reprezentują pewien „model cywilizacji, w której dominują mężczyźni”: zarezerwowano dla nich rolę symbolu, ale to mężczyźni określają jego kształt i rangę99. Badaczka zauważa, że „rewolucja symboliczna poprzedza rewolucję strukturalną”100, jednak gdy mowa o kobietach, okazuje się, że ta druga znacząco je pomija. Chociaż bowiem problematyka kobieca w przewrotach politycznych pełni funkcję katalizatora zmian społecznych, kobiety rzadko są beneficjentkami tychże. Prawidłowość tę zauważa również Silke Wenk: „(…) mimo wielu różnic w krajach na całym świecie istnieje jedna wspólna cecha. Choć na całym świecie kobiety są niedoreprezentowane w sferze politycznej, w chwili kryzysu i w tradycji odgrywają zasadniczą rolę. Trudno się więc dziwić, że w historii ruchów politycznych kobiety zawsze z początku były ich aktywnymi uczestniczkami. Jednak z chwilą ustabilizowania sytuacji kobiety zmuszano do powrotu do podrzędnej pozycji”101.
55Widać to wyraźnie na przykładzie Polski doby transformacji, zarówno na obszarze literatury (czy szerzej: kultury), jak i rzeczywistości społeczno-politycznej. O tym pierwszym Iwasiów, którą warto ponownie przywołać, pisała: „Rewolucja zaczęła się od kobiet. Ale nie zaowocowała przejęciem «męskiego tekstu». Raczej jego, początkowo, zakwestionowaniem. Entuzjastycznym mówieniem «pełnym głosem»”102. Zrobiwszy, a raczej zaanonsowawszy rewolucję, kobiety-autorki zostały zepchnięte na margines życia kulturalnego: nie dla nich są salony, nagrody, festiwale; pozostaje im jedynie wąskie getto opatrzone „kobiecą etykietką”. „Kobiecość” literatury kobiet funkcjonuje przy tym jako synonim „popularności”, „masowości”, a zatem „gorszej jakości”. Stąd nawoływania Czaplińskiego i Stokfiszewskiego, by piszące kobiety ponownie wysunęły swój „drapieżny pazur”, błysnęły „oszalałym spojrzeniem”, gdzieś na „bezdrożach” szykowały kolejną rewolucję, która ożywczo natchnie gnuśniejącą literaturę/kulturę. Ironicznie o owych męskich fantazjach o „rewolucji, która jest kobietą”, a zarazem „o(d)bywa się bez kobiet”, pisała Iwasiów: „(…) od wielkiej literatury mamy chłopaków. Kobiety piszą: rynkowe opowiastki dla kobiet; niedoskonałe dziełka; niskonakładowe drobiazgi. Kiedy tak to uporządkujemy, pisanie kobiet staje się głównonurtowe, swojskie; mniej niepokoi i nie skłania już wobec tego do ostrych ataków. Coraz częściej może więc liczyć na łaskawość krytyki, która pozostaje w męskich rękach”103.
56Podobną prawidłowość obserwowały badaczki dyskursu publicznego. Z prac Sławomiry Walczewskiej, Agnieszki Graff, Ewy Kondratowicz czy Shana Penn, analizujących pozycję kobiet w „Solidarności”, wyłaniały się postacie opozycjonistek, działaczek podziemia, kurierek, dziennikarek zaangażowanych w działalność polityczną w latach 80., a po przełomie ustrojowym zepchniętych na boczny tor, zapomnianych, przemilczanych104. Dla wielu z nich ostatnim akordem aktywności politycznej okazał się bój o legalną i bezpieczną aborcję, zakończony porażką w 1993 roku. Wspomniane badaczki zwracały uwagę, że w Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, przełom ustrojowy zaowocował surowym ustawodawstwem antyaborcyjnym, które wyraźnie uderzyło w interesy kobiet: objęło kontrolą ich ciała i seksualność, uniemożliwiając im de facto delektowanie się wolnością. Młoda polska (czy szerzej: środkowoeuropejska) demokracja została ufundowana na zakazie wymierzonym w jedną tylko grupę społeczną. Stąd po 1993 roku ruch feministyczny na swoich sztandarach wypisał przede wszystkim żądanie liberalizacji ustawy antyaborcyjnej – jednej z najbardziej restrykcyjnych na świecie. W następnych latach doszły kolejne postulaty: równej płacy za pracę tej samej wartości, równego podziału obowiązków domowych i opieki nad dziećmi, równej partycypacji w życiu publicznym, a zarazem poszanowania kobiecej odmienności cielesnej i seksualnej – odmienności doświadczenia i tożsamości105.
57Podobnie zatem jak w przypadku wielu wcześniejszych zrywów politycznych, „kobieca rewolucja” oderwała się od głównego nurtu i potoczyła własnym torem106. Interesy kobiet przestały być zbieżne wyłącznie z interesem narodowym czy klasowym. Kobiety zaczęły aktywniej działać na rzecz własnych praw, domagać się głosu i możliwości decydowania o kształcie debaty publicznej i wizji społeczeństwa, w którym wartością będzie poszanowanie odmienności i wspieranie mniejszości, a przywileje i obowiązki rozdzielane będą równo. Również od kobiet wyszedł impuls redefinicji ról płciowych i relacji między płciami w społeczeństwie. Można wręcz zaryzykować twierdzenie, że dyskusja na temat kobiecości i macierzyństwa stała się przyczynkiem do dyskusji na temat męskości i ojcostwa czy szerzej: płciowych i seksualnych wymiarów tożsamości Polaków i Polek.
58Jest to zresztą, zdaniem Giddensa, pewna społeczna prawidłowość: brak władzy staje się napędem do zmian, a w kwestii relacji międzyludzkich impuls ten wychodzi często od kobiet. Kobiety żądają większej swobody seksualnej i możliwości budowania związków partnerskich: negocjowanych, nie zaś odsyłających do społecznych konwenansów. By zabezpieczyć swoje roszczenia, domagają się jednocześnie większej niezależności ekonomicznej, stąd ruch, który generują, obejmuje szereg kwestii socjalnych, bytowych, a nie wyłącznie obyczajowych i emocjonalnych. Rewolucja, z początku dotycząca kobiet, stopniowo obejmuje kolejne grupy społeczne, by wreszcie na „reformatorski celownik” wziąć strukturę społeczną jako taką107.
59Podsumowując, zwróćmy uwagę na pewną prawidłowość: nieusatysfakcjonowane występowaniem w roli symbolu rewolucji narodowej/klasowej/rasowej, kobiety podejmują działania na rzecz swoich interesów, wybijając się na podmiotowość w sferze publicznej. Trudno jednak osiągnąć stan, w którym aktywność kobiet ograniczałaby się do własnej grupy społecznej. Stąd inicjowane przez nie zmiany wcześniej czy później obejmą całe społeczeństwo. Problem w tym, by nie sprowadzać kobiet wyłącznie do roli inicjatorek reform, nie sytuować ich w pozycji misjonarek niosących dobrą nowinę, nie oczekiwać od nich poświęcenia na rzecz wolności, obywatelskości. Takie ujęcie grozi bowiem nakładaniem na kobiety tradycyjnych obowiązków społecznych edukatorek, reproduktorek wychowawczych treści. A stąd już tylko krok do idealizowania kobiecości: stawiania Kobiety na piedestale, z którego błogosławić będzie męską demokrację.
60Warto na koniec zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię, a mianowicie na mitologię samego ruchu feministycznego, gdzie figura rewolucjonistki zajmuje ważne miejsce. W tekście Rewolucja jest kobietą (2008) Kazimiera Szczuka odpowiadała na zarzuty Czaplińskiego, wskazując te kobiece utwory z końca pierwszej dekady XXI wieku, które potwierdzać miały rewolucyjny potencjał pisarstwa kobiet. Pojawiające się w prozie Manueli Gretkowskiej, Bożeny Umińskiej-Keff, Hanny Samson, Doroty Masłowskiej czy Sylwii Chutnik postacie dzielnych, aktywnych kobiet, zmagających się z dyskryminacją i wykluczeniem społecznym, odsyłają do feministycznego imaginarium, gdzie rewolucja nie tyle jest kobietą, ile zostaje przeprowadzona przez kobiety108. Bierności i posągowości Kobiety jako znaku (męskiej) rewolucji przeciwstawiona zostaje tu aktywność i żywotność kobiet, które walczą o inny porządek kultury109. W feministycznym panteonie rewolucjonistek znajdą zatem miejsce niegrzeczne dziewczynki, żołnierki, gorszycielki, „siostry”, stanowiąc „zaplecze” (a innym razem kontrapunkt) dla samotnych kobiecych mścicielek. Czerpiące z kultury masowej i „wysokiej”, ale też z narodowej historii, feministyczne ikony stają się ironicznym przetworzeniem, cytatem, parodią patriarchalnych fantazji na temat kobiet ucieleśniających różne abstrakcyjne idee: Wolność, Rewolucję, Ojczyznę.
61Problem pojawia się jednak wtedy, gdy feminizm, podobnie jak inne ruchy społeczno-polityczne, nie tyle kontestuje dominującą mitologię, ile zaczyna odczuwać potrzebę stworzenia własnej kontrmitologii, która odsyłać będzie do wspólnych początków, ustanawiać wspólną historię czy po prostu wspólnotę, zjednoczoną wokół określonych celów. Tym, co ją unifikuje, jest język (strategia retoryczna), odsyłający do pewnych wyobrażeń (np. kobiety jako siostry zjednoczone w walce przeciwko patriarchatowi), które w danym porządku ulegają naturalizacji, a tym samym odpolitycznieniu (tu: wystarczy obalić patriarchat, a problemy wszystkich kobiet zostaną rozwiązane). „Skradzione”, jak pisze Barthes, patriarchalne słowo w słowniku feministycznym z pewnością nie będzie już tym samym słowem, jednak sam gest jego „zastygania” – „kostnienia sensu” – zostaje powtórzony. Uśpione na chwilę mity odżywają w określonym momencie, by porwać za sobą tłumy, a de facto unieruchomić je, narzucić im myślenie, które będzie uniwersalne. Barthes konstatuje: „Bo ostatecznym celem mitów jest unieruchomienie świata: mity mają sugerować i naśladować pewną uniwersalną ekonomię, która raz na zawsze ustaliła hierarchię własności. (…) Mity są tylko nieustannym, niezmordowanym naleganiem, podstępnym i nieugiętym żądaniem, by wszyscy ludzie rozpoznali się w tym wiecznym – a przecież powstałym w określonym czasie – obrazie, który pewnego dnia im nadano, jakby miał odtąd obowiązywać zawsze”110.
62W feministycznym imaginarium „kobieta jako rewolucja” nie znika zupełnie: definiuje się ją wprawdzie inaczej niż w słowniku symboli patriarchalnych, dokonuje semantycznych przesunięć, jednak pragnienie namaszczenia własnej bogini nie znika zupełnie. Im bardziej ruch feministyczny traci swój polityczny (zaczepny, kontestujący, krytyczny) impet, tym chętniej celebruje swe bohaterki, wierząc w siłę i mądrość nowych (kobiecych) autorytetów, gotowych do zastąpienia autorytetów starych (męskich). Targane sprzecznymi pragnieniami – wejść do systemu, by zmieniać go od środka, lub zostać na marginesie i z tego miejsca kontestować system – feministki powtarzają gest innych środowisk; także tutaj wymiana symboli stanowi wstęp do przejęcia władzy111. Pisze o tym Barthes: „Bez wątpienia zdarzają się bunty przeciw ideologii mieszczańskiej. Jest to coś, co na ogół nazywają awangardą. Ale te bunty są społecznie ograniczone i dają się oswoić”112.
63Jestem zdania, że proces „oswajania” polskiego ruchu feministycznego po 1989 roku zakończył się organizacją Kongresu Kobiet Polskich w czerwcu 2009 roku. Dwudziestą rocznicę przemian ustrojowych kongresowiczki, w tym feministki, uczciły wyborem Polki Dwudziestolecia. Została nią Henryka KrzywonosStrycharska, która w sierpniu 1980 roku zatrzymała gdański tramwaj, inicjując tym samym strajki w komunikacji publicznej113. Nazywana „żeńskim Lechem Wałęsą”, Krzywonos została namaszczona na ikonę kobiecej (feministycznej?) rewolucji114, mimo iż jej aktywność polityczna ograniczyła się do działalności w ruchu („Solidarności”), który nie tylko nie upominał się o interesy kobiet, ale wręcz – wspierając ustawodawstwo antyaborcyjne – w interesy te uderzył115. Zapomniana przez lata Krzywonos została w geście odpamiętywania historii kobiet postawiona na feministycznym monumencie, poświadczając tym samym „solidarnościowy” rodowód ruchu kobiecego w Polsce116. Co ciekawe, dawna tramwajarka, „kobieta z ludu”, stała się symbolem ruchu wyrażającego interesy wykształconych, zamożnych kobiet z dużych miast, gdyż przede wszystkim takie zjednoczył Kongres. Inteligencki i robotniczy odłam „Solidarności” spotkały się więc ponownie, tym razem w swej „kobiecej odsłonie”, określając ramy wspólnoty kobiecej z jej mitem założycielskim, historią i tożsamością117.
64Problem w tym, że na sztandarach owej wspólnoty robotnica widnieje wyłącznie jako emblemat: „manekin”, „kobieta-przedmiot”, „znak”118 cudzych interesów. Niegdyś były to interesy mężczyzn, dziś są to interesy kobiet z klasy średniej. Kobieca rewolucja wyraźnie zatoczyła koło: kradnąc patriarchalny mit, uczyniła go własnym. Wiele feministek nie ma dziś wątpliwości, że „rewolucja jest kobietą”. Bez odpowiedzi pozostaje jednak pytanie, o czyje interesy toczy się walka119.
Notes de bas de page
1 Z. Kloch, Odmiany dyskursu. Semiotyka życia publicznego w Polsce po 1989 roku, Wrocław 2006, s. 223.
2 Z. Bauman, Tożsamość – jaka była, jest, i po co?, [w:] Wokół problemów tożsamości, red. A. Jawłowska, Warszawa 2001, s. 8.
3 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, przeł. A. Szulżycka, Warszawa 2006, s. 8.
4 A. Jawłowska, Tożsamość na sprzedaż, [w:] Wokół problemów tożsamości, op. cit., s. 53. Por. też W poszukiwaniu tożsamości. Humanistyczne rozważania interdyscyplinarne, red. H. Mamzer, Poznań 2007.
5 Por. M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. T. Komendant, Warszawa 1988; idem, Techniki siebie, [w:] idem, Filozofia, historia. polityka. Wybór pism, przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński, Warszawa–Wrocław 2000.
6 Z. Bauman, Tożsamość – jaka była, jest, i po co?, op. cit., s. 10.
7 W Polsce od dłuższego czasu toczy się dyskusja nad przydatnością kategorii wypracowanych w obrębie studiów postkolonialnych do opisania polskiej „specyfiki” historycznej i kulturowej ostatnich dziesięcioleci. Niektórzy badacze piszą o PRL-u jako o rzeczywistości „kolonialnej”, współczesną polską kulturę określając mianem „postkolonialnej”. Por. np. E. Domańska, Obrazy PRL w perspektywie postkolonialnej. Studium przypadku, [w:] Obrazy PRL. Konceptualizacja realnego socjalizmu w Polsce, red. K. Brzechczyn, Poznań 2008, s. 167–186. Inni wskazują wszakże na problematyczność używania określeń „kolonialny” oraz „postkolonialny” w badaniach nad dwudziestowieczną historią i kulturą Polski. Hanna Gosk proponuje na przykład, aby w badaniach nad kondycją polską nie używać słowa „postkolonialna”, ale „postzaborowa” w odniesieniu do okresu międzywojennego oraz „postzależnościowa” w odniesieniu do rzeczywistości po 1989 roku. Por. H. Gosk, Polskie opowieści w dyskurs postkolonialny ujęte, [w:] (Nie)obecność. Pominięcia i przemilczenia w narracjach XX wieku, red. H. Gosk, B. Karwowska, Warszawa 2008, s. 75–88. Kierunki rozwoju polskiej humanistyki „testującej” aparat postcolonial studies zarysował m.in. numer 5/2010 „Tekstów Drugich” pt. Postkolonialni czy postzależni?
8 S. Hall, Who Needs Identity?, [w:] Questions of Cultural Identity, red. S. Hall, P. du Gay, London 1996, s. 2–4.
9 M. Melchior, Wprowadzenie, [w:] eadem, Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni na „aryjskich papierach”. Analiza doświadczenia biograficznego, Warszawa 2004, s. 21.
10 M. Melchior, Tożsamość jednostki – rozróżnienia pojęciowe, [w:] eadem, Zagłada a tożsamość, op. cit., s. 389–407.
11 Por. np. koncepcja „polityki potożsamościowej” Judith Butler. Za: J. Mizielińska, (De)konstrukcje tożsamości. Podmiot feminizmu a problem wykluczenia, Gdańsk 2004, s. 185–251.
12 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, op. cit., s. 74.
13 Ibidem, s. 77.
14 Eadem, Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, przeł. A. Szulżycka, Warszawa 2006, op. cit., s. 44.
15 K. Rosner, Narracja, tożsamość i czas, Kraków 2003, s. 7.
16 Ibidem, s. 28.
17 Por. B. Hardy, Towards a Poetics of Fiction: An Approach through Narrative, „Novel” 1968, nr 2, s. 5–14.
18 Por. A. MacIntyre, Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności, przekład i wprowadzenie A. Chmielewski, Warszawa 1996.
19 Por. m.in. J. Bator, Feminizm, postmodernizm, psychoanaliza. Filozoficzne dylematy feministek „drugiej fali”, Gdańsk 2001; R. Putnam Tong, Myśl feministyczna. Wprowadzenie, przeł. J. Mikos, B. Umińska, Warszawa 2002; E. Hyży, Kobieta, ciało, tożsamość. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej końca XX wieku, Kraków 2003; J. Mizielińska, (De)konstrukcje kobiecości, op. cit.; J. Mizielińska, Płeć, ciało, seksualność. Od feminizmu do teorii queer, Kraków 2006.
20 Por. M. Wasilewska, Wytwarzanie płci, „Tygiel Kultury” 2008, nr 4–6, s. 133–134.
21 Por. M. Środa, Tożsamość jako brak oraz Wykluczenie kobiet (tradycja republikańska), [w:] eadem, Indywidualizm i jego krytycy. Współczesne spory między liberałami, komunitarianami i feministkami na temat podmiotu, wspólnoty i płci, Warszawa 2003, s. 225–230, 307–314. Referując poglądy różnych filozofów zachodnich na temat różnicy płci, Środa zwróciła uwagę, że wielu z nich postrzegało kobiety jako podmioty „wybrakowane” (m.in. Arystoteles, Rousseau, Hegel, Freud). Brak wywiedziony z biologii (brak penisa) przekładać się miał na niedostatek moralności, który z kolei uznawano za przeszkodę w sprawowaniu władzy.
22 Por. M. Mead, Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych, przeł. E. Życieńska, Warszawa 1986.
23 Por. S. de Beauvoir, Druga płeć, przeł. M. Leśniewska, G. Mycielska, Warszawa 2003.
24 Por. J. Mizielińska, Kobiety jako Inne – „Druga płeć” Simone de Beauvoir, [w:] eadem, (De)konstrukcja kobiecości, op. cit., s. 17–62.
25 Por. eadem, „Kobieta” jako podmiot feminizmu drugiej fali, [w:] eadem, (De)konstrukcja kobiecości, op. cit., s. 63–119.
26 Por. M. Środa, Tożsamość w obrębie dyskursu neutralności, [w:] eadem, Indywidualizm i jego krytycy, op. cit., s. 230–239.
27 Por. R. Putnam Tong, Krytyka feminizmu egzystencjalnego, [w:] eadem, Myśl feministyczna, op. cit., s. 249–251.
28 Por. J. Bator, „Écriture féminine” i postlacanowska debata o kobiecości, [w:] eadem, Feminizm, postmodernizm, psychoanaliza, op. cit., s. 159–256.
29 W zależności od ujęcia tożsamość relacyjną postrzegano albo jako brzemię kobiet (przyczynę ich niewidoczności w historii – wpisanie historii kobiet w historię rodziny), albo jako ich atut (wkład w podtrzymywanie więzi międzyludzkich i budowę wspólnoty). Por. M. Środa, Nieobecność, wykluczenie i feministyczna nadzieja, [w:] eadem, Indywidualizm i jego krytycy, op. cit., s. 291–343.
30 Por. R. Putnam Tong, Feminizm psychoanalityczny i feminizm kulturowy, [w:] eadem, Myśl feministyczna, op. cit., s. 171–228; M. Środa, Tożsamość w obrębie dyskursu różnicy, [w:] eadem, Indywidualizm i jego krytycy, op. cit., s. 239–250.
31 Por. M. Środa, Między Erosem i Tanatosem: erotyzacja wspólnoty, [w:] eadem, Indywidualizm i jego krytycy, op. cit., s. 329–339.
32 M. Solarska, Wprowadzenie. Francuski feminizm materialistyczny jako perspektywa oglądu świata (społecznego), [w:] Francuski feminizm materialistyczny. Wybór tekstów Colette Guillaumin, Christine Delphy i Monique Wittig, przeł. M. Solarska, M. Borowicz, Poznań 2007, s. 11.
33 Por. M. Wittig, Kategoria płci, [w:] Francuski feminizm materialistyczny, op. cit., s. 127–134. Por. też L. Irigaray, Rynek kobiet, przeł. A. Araszkiewicz, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2003, nr 1 (3), s. 15–30.
34 M. Wittig, Nie rodzimy się kobietą, [w:] Francuski feminizm materialistyczny, op. cit., s. 142. Christine Delphy demaskowała mit kobiety-matki. Zwracała uwagę, że sprowadzanie tożsamości kobiet do macierzyństwa i celebrowanie ich „cech matczynych” (opiekuńczość, wyrozumiałość, poświęcenie, troska, odpowiedzialność) jest niebezpieczne z co najmniej trzech powodów: po pierwsze oznacza powielanie argumentów konserwatystów (kobieta to matka); po drugie grozi homogenizacją kobiet (wszystkie kobiety były/są/będą matkami); po trzecie prowadzi do polaryzacji różnicy płci (kobiety lepiej niż mężczyźni wiedzą, co jest dobre dla dzieci). Ch. Delphy, Wyzwolenie kobiet czy prawa korporacyjne matek?, [w:] Francuski feminizm materialistyczny, op. cit., s. 95–126.
35 M. Wittig, Kategoria płci, op. cit., s. 133–134. Por. też M. Bugajewski, Feministyczny projekt nowej tożsamości, [w:] M. Solarska, M. Bugajewski, Współczesna francuska historia kobiet. Dokonania – perspektywy – krytyka, Bydgoszcz 2009, s. 176–188.
36 Por. np. J. Acker, Rewriting Gender and Class. Problems of Feminist Rethinking, [w:] Revisioning Gender, red. M. Marx Ferree, J. Lorber, B.B. Hess, Walnut Creek, CA, 2000, s. 44–69; R. Johnson, Gender, Race, Class, and Sexual Orientation: Theorizing the Intersections, [w:] G. MacDonald, R.L. Osborne, Ch.C. Smith, Feminism, Law, Inclusion. Intersectionality in Action, Toronto 2005, s. 21–37.
37 Por. R. Putnam Tong, Feminizm wielokulturowy i globalny, [w:] eadem, Myśl feministyczna, op. cit., s. 278–322.
38 V. Woolf, Trzy gwinee, [w:] eadem, Własny pokój. Trzy gwinee, przeł. E. Krasińska, Warszawa 2002, s. 282.
39 A. Rich, Zapiski w sprawie polityki umiejscowienia, przeł. W. Chańska, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2003, nr 1, s. 35.
40 Ibidem, s. 37.
41 Por. A. Lorde, Nie można przeprowadzić rozbiórki domu właściciela za pomocą jego własnych narzędzi, przeł. A. Mrozik, „LiteRacje” 2007, nr 1 (14), s. 71–72.
42 J.W. Scott, Experience, [w:] Women, Autobiography, Theory. A Reader, red. S. Smith, J. Watson, Madison 1998, s. 60.
43 W jednym z wywiadów Lorde zwracała uwagę, że każdy komponent jest istotny, gdy mówimy o budowli zwanej tożsamością: „Zawsze znajdzie się ktoś, kto cię poprosi, byś wybrała tylko jeden, najważniejszy element swojej tożsamości – bycie Czarną, kobietą, matką, lesbijką, nauczycielką – ponieważ chce się wyłącznie na tym skoncentrować. Wszystko inne ma zostać unieważnione. Ale jeśli to zrobisz, przegrasz, gdyż ten jeden składnik ciebie całej zdefiniuje cię na zawsze. I stracisz mnóstwo energii, by ukryć pozostałe elementy swojej tożsamości. Tylko jeśli nauczysz się żyć w zgodzie ze sobą – ze wszystkimi sprzecznościami, które w tobie tkwią – zwyciężysz”. A. Lorde, Interview, „Denver Quarterly” wiosna 1981, nr 16, s. 10–27.
44 Por. też M. Foucault, Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, wstęp T. Komendant, Warszawa 1995.
45 Por. E. Hyży, Kłopoty z materialnością ciał, [w:] eadem, Kobieta, ciało, tożsamość. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej końca XX wieku, Kraków 2003, s. 157–189; J. Mizielińska, Wyjście z pułapki wykluczenia – feminizm bez „kobiet” w ujęciu Judith Butler, [w:] eadem, (De)konstrukcje kobiecości, op. cit., s. 185–251.
46 Por. M. Środa, Kobieta jako nomada?, [w:] eadem, Indywidualizm i jego krytycy, op. cit., s. 251–254.
47 M. Wasilewska, Wytwarzanie płci, op. cit., s. 135.
48 J. Butler, Uwikłani w płeć. Feminizm i polityka tożsamości, przeł. K. Krasuska, wstęp O. Tokarczuk, Warszawa 2008, s. 31–32.
49 Głosy krytyczne wobec stanowiska Butler referuję za: J. Mizielińska, Krytyka ujęcia Butler, [w:] eadem, (De)konstrukcje kobiecości, op. cit., s. 227–241.
50 S. Benhabib, Feminism and Postmodernism, [w:] Feminist Contentions. A. Philosophical Exchange, red. L. Nicholson, London–New York 1995, s. 21. Por. też S. Nadgrodkiewicz, Seyla Benhabib – feminizm i polityka, Wrocław 2010.
51 A. Snitow, Gender Diary, [w:] Conflicts in Feminism, red. M. Hirsch, London–New York 1990, s. 13.
52 Por. też A. Mrozik, Feminokracja? Recepcja polskiej prozy kobiecej po 1989 roku, [w:] Literatura zaangażowana – koncepcje, programy, realizacje. Czy potrzebna nowa definicja, red. E. Ziętek-Maciejczyk, P. Cieliczko, Warszawa 2006, s. 93–107.
53 K. Kłosińska, Kobieta autorka, [w:] Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, Warszawa 2001, s. 94–116.
54 Tę tezę podaję za Malcolmem Bradburym, który uważa, że kobiety były w dużej mierze odpowiedzialne za pojawienie się tendencji awangardowych w prozie. Por. M. Bradbury, The Modern British Novel, London 1993, s. 138 i nast.
55 E. Kraskowska, Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia międzywojennego, Poznań 2003, s. 16–28.
56 Por. R. Praszyński, Tylko dla mężczyzn, „Nowy Nurt” 1994, nr 16, s. 1, 6.
57 Por. A. Zieniewicz, Babski przełom, „Wiadomości Kulturalne” 1995, nr 29 (60), s. 11.
58 Cyt. za: I. Filipiak, Literatura monstrualna, „OŚKa” 1999, nr 1 (6), s. 3.
59 Ibidem, s. 8.
60 K. Kłosińska, Kobieta autorka, op. cit., s. 96, 107.
61 E. Kraskowska, Piórem niewieścim, op. cit., s. 23. W Rewindykacjach (s. 36) Iwasiów podaje, że współczesnym przykładem poetki o „męskiej głowie” jest Julia Hartwig, której twórczość Ryszard Przybylski określił mianem „poezji kobiety” (w odróżnieniu od „poezji kobiecej”).
62 J. Krajewska, M. Duda, Wokół sporu o literaturę kobiecą, czyli u podstaw krytyki feministycznej w Polsce, [w:] Nowe dwudziestolecie (1989– –2009). Rozpoznania, hierarchie, perspektywy, red. H. Gosk, Warszawa 2010, s. 274. Referując spory o literaturę kobiecą w dwudziestoleciu międzywojennym i po 1989 roku, Krajewska i Duda zauważają, iż nie można mówić o płciowej polaryzacji konfliktu: męscy krytycy vs. kobiety autorki. Wskazują, że w międzywojniu jeden z poważniejszych „ataków” na koleżanki po piórze przypuściła Irena Krzywicka, zaś sztandarowa współczesna powieść feministyczna – Absolutna amnezja – stała się przedmiotem krytyki Ingi Iwasiów. Por. I. Iwasiów, Amnezja nie bywa absolutna, „Pełnym Głosem” 1995, nr 3, s. 166–169.
63 K. Dunin, Karoca z dyni, Warszawa 2000, s. 29–30.
64 J. Krajewska, M. Duda, Wokół sporu o literaturę kobiecą, op. cit., s. 277.
65 K. Varga, Tendencyjny feminizm magiczny, „Gazeta o Książkach” – dodatek do „Gazety Wyborczej”, 16 sierpnia 1995, s. 7.
66 A. Górnicka-Boratyńska, Odwrotna strona rzeczy, czyli dlaczego Izabela Filipiak jest pisarką feministyczną, [w:] Od kobiety do mężczyzny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze, red. J. Brach-Czaina, Białystok 1997, s. 330–352.
67 Po latach Przemysław Czapliński zauważył, że spór o literaturę kobiecą w połowie lat 90. oznaczał dla krytyki literackiej „utratę niewinności”: „Po tej debacie (…) wiemy już bowiem, że «poglądy uniwersalne» to nic innego niż poglądy większościowe – podzielane przez jakąś wspólnotę aksjologiczną, która własną przewagę w życiu społecznym mylnie utożsamia z reprezentowaniem racji absolutnych”. Zdaniem Czaplińskiego „spór o płeć literatury” okazał się także ważnym etapem w rozwoju krytyki feministycznej w Polsce, która „weszła na obszar metodologii”: „Dyskursy mniejszościowe nie tylko jednak przekształciły metodologię w krytykę, lecz także wprowadziły do kultury literackiej wartościowy zwyczaj samokrytycyzmu – nieufnego przyglądania się własnemu językowi i własnym poglądom. W ten sposób dyskursy owe, choć ostentacyjnie partykularne, żadnej metodzie i żadnej praktyce interpretacyjnej nie pozwalają na zgłaszanie roszczeń uniwersalistycznych”. P. Czapliński, Powrót centrali. Literatura w nowej rzeczywistości, Kraków 2007, s. 104–105.
68 I. Iwasiów, Pisarstwo kobiet w perspektywie zmian pokoleniowych i cywilizacyjnych, [w:] Napisać kobietę… Dyskusje bułgarsko-polskie w latach transformacji, red. M. Karabełowa, A. Nasiłowska, Sofia 2009, s. 42. Janion była także współredaktorką tomu zbiorowego poświęconego inności w kulturze. Por. Inny, inna, inne. O inności w kulturze, red. M. Janion, K. Szczuka, C. Snochowska-Gonzalez, Warszawa 2004.
69 G. Borkowska, Solidarne i samotne, „Res Publica Nowa” 1993, nr 10 (61), s. 35–38.
70 Pisarkom debiutującym po 1989 roku Borkowska poświęciła także szkic Zeskrobać starą zaprawę z pomnika polskiej literatury (O „młodej” prozie kobiecej), [w:] Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej, red. A Brodzka, L. Burska, Warszawa 1998, s. 387–402.
71 I. Iwasiów, Pisarstwo kobiet w perspektywie zmian pokoleniowych i cywilizacyjnych, op. cit., s. 44.
72 Wydana w 2009 roku antologia poezji kobiet Solistki nawiązuje do koncepcji Borkowskiej: indywidualistycznej i wspólnotowej, chociaż w zamierzeniu redaktorek zbioru – Marii Cyranowicz, Joanny Mueller oraz Justyny Radczyńskiej – wspólny projekt miał raczej posłużyć nagłośnieniu kobiecych poetyckich solówek niż wypracowaniu spójnej wizji obecności kobiet w przestrzeni publicznej: literackiej, artystycznej. Por. A. Mrozik, Solistki – jednym głosem, „Res Publica Nowa” 2009, nr 8 (198), s. 182–186.
73 G. Borkowska, Metafora drożdży. Co to jest literatura/poezja kobieca, [w:] Ciało i tekst, op. cit., s. 71. W swoim tekście badaczka nawiązywała do Kristevej z jej koncepcją języka matriarchalnego – „wyzwolonego od reguł logicznych dyskursu męskiego”, odsyłającego do preedypalnej fazy rozwoju człowieka; jego odkrycie miałoby stanowić gwarancję odzyskania przez słowo kontaktu z ciałem, a co za tym idzie – swobodę autoekspresji. W ujęciu Kristevej do języka matriarchalnego dostępu nie muszą mieć tylko kobiety; mogą nim przemawiać dzieci, wariaci, awangardowi poeci. Z kolei koncepcja Irigaray zasadza się na innym paradoksie: oto język kobiecy to język nieistniejący, nie do wymówienia, niedający się pomyśleć w ramach opozycji męskości i kobiecości. Stąd w swej krytyce écriture féminine anglosaska badaczka Mary Jacobus, której wypowiedź Borkowska także przywołała, podkreśla „utopijność postulatów badawczych” francuskiej krytyki feministycznej, która „stara się oswoić kategorie intuicyjnie wyczuwalne, ale trudne do precyzyjnego uchwycenia” (ibidem).
74 Ibidem, s. 76.
75 Por. E. Kraskowska, O tak zwanej „kobiecości” jako konwencji literackiej, [w:] Krytyka feministyczna – siostra teorii i historii literatury, red. G. Borkowska, L. Sikorska, Warszawa 2000, s. 203–204. Pierwsza wersja tego tekstu ukazała się w książce Kraskowskiej Piórem niewieścim, op. cit., s. 203–218. W zbliżony sposób definiuje literaturę kobiecą Anna Nasiłowska, dla której jest ona „serią osobnych praktyk, miejsc dyskursu i miejsc literatury (…), szczególnym punktem komunikacji”. Podobnie jak Borkowska, Nasiłowska zauważa jednak, że przed „kobiecością”, o ile „zechce zostać wyartykułowana, stoi trudne zadanie autookreślenia, skonstruowania specyfiki”. Jest to trudność tym większa, że „za poszczególnymi praktykami pisarskimi (…) nie stoi ciągły koncept kobiecej podmiotowości, ale próby znalezienia swego miejsca w nurcie dyskursu, wywalczenia go i negocjacji tego, co nie da się w żaden sposób – ani substancjalnie, ani esencjalnie – zakreślić jako stabilne, wspólne i bezdyskusyjne”. A. Nasiłowska, Kobiety, dyskurs, literatura w Polsce i w Bułgarii, [w:] Napisać kobietę…, op. cit., s. 21–22.
76 Por. też E. Kraskowska, Kilka uwag na temat powieści kobiecej, [w:] Ciało i tekst, op. cit., s. 235–249.
77 E. Kraskowska, O tak zwanej „kobiecości” jako konwencji literackiej, op. cit., s. 205.
78 Por. J. Kegan Gardiner, On Female Identity and Writing by Women, [w:] Writing and Sexual Difference, red. E. Abel, Chicago 1982, s. 177–191.
79 E. Kraskowska, O tak zwanej „kobiecości” jako konwencji literackiej, op. cit., s. 207.
80 Ibidem, s. 206.
81 E. Kraskowska, Kobieta jako czytelnik, czytelnik jako kobieta, [w:] eadem, Czytelnik jako kobieta. Wokół literatury i teorii, Poznań 2007, s. 20–21. Borkowska zwraca uwagę, że jedną z pierwszych definicji tak rozumianej literatury kobiecej znajdziemy u Żmichowskiej: „Mieściło się w niej nie wszystko to, co wyszło spod kobiecego pióra, lecz to, co kobiety napisały, nie tracąc z pola widzenia własnego losu, własnej egzystencji, własnej biografii; to, co odnosiło się do nich samych, co odpowiadało na ważne dla nich pytania”. G. Borkowska, Metafora drożdży, op. cit., s. 67.
82 E. Kraskowska, O tak zwanej „kobiecości” jako konwencji literackiej, op. cit., s. 208–210.
83 A. Górnicka-Boratyńska, Odwrotna strona rzeczy, op. cit., s. 334.
84 Ibidem, s. 335.
85 G. Borkowska, Metafora drożdży, op. cit., s. 67.
86 A. Górnicka-Boratyńska, Odwrotna strona rzeczy, op. cit., s. 348.
87 Inaczej niż Iwasiów Anna Nasiłowska twierdzi, że nie możemy mówić o żadnej – kobiecej czy jakiejkolwiek innej – rewolucji w literaturze po 1989 roku. Według badaczki, procesy, które zaszły w literaturze wczesnych lat 90., zostały zainicjowane wcześniej i nie należy określać ich mianem „rewolucyjnych”. A. Nasiłowska, Literatura po 1989 roku – czy czas na podsumowania?, [w:] Dwadzieścia lat literatury polskiej 1989–2009. Idee, ideologie, metodologie, red. A. Galant, I. Iwasiów, Szczecin 2008, s. 54.
88 I. Iwasiów, Rewindykacje. Kobieta czytająca dzisiaj, Kraków 2002, s. 7–57.
89 E. Kraskowska, Dyskurs feministyczny w słowiańskiej literaturze, krytyce i teorii, [w:] Literatury słowiańskie po roku 1989. Nowe zjawiska, tendencje, perspektywy, t. 2: Feminizm, red. E. Kraskowska, Warszawa 2005, s. 9. W innym miejscu Kraskowska zaznaczyła, że „zwrot ku płci (…), w którym literatura piękna i odnoszący się do niej dyskurs krytyczno-akademicki odegrały niebłahą rolę, nastąpił wskutek oddziaływania całego kompleksu czynników wewnętrznych, związanych ze specyfiką krajów ogarniętych zmianami, oraz zewnętrznych, importowanych, a czasem wręcz narzucanych ze strony ponadnarodowych struktur i idei europejskich”. Wśród tych czynników wymieniła przede wszystkim: 1. „adaptację, a następnie lokalną rekontekstualizację feminizmu zachodniego”; 2. „rozwój badań poświęconych rodzimym tradycjom kobiecej emancypacji i twórczości”; 3. „zwrot poststrukturalistyczny w naukach humanistycznych i społecznych”; 4. „asymilację estetyki postmodernistycznej na gruncie literatury i sztuki”; 5. „oddziaływanie instrumentów międzyrządowych (…), w tym zwłaszcza polityki UE i wynikających z niej dyrektyw Komisji Europejskiej, (…) formułujących zasady tzw. gender mainstreaming (…)”. E. Kraskowska, Płeć Słowiańszczyzny, [w:] eadem, Czytelnik jako kobieta, op. cit., s. 192–193.
90 Por. E. Matynia, Demokracja performatywna, przeł. M. Lavergne, Wrocław 2008.
91 Por. B. Darska, Głosy kobiet. Prasa feministyczna po roku 1989 wobec tożsamości i dyskursu, Olsztyn 2009.
92 I. Iwasiów, Rewindykacje, op. cit., s. 33. W innym tekście Iwasiów mówiła wręcz o „przerwanej dekadzie polskiego feminizmu”, o którego słabości – jako nurtu akademickiego – miałoby świadczyć rozdrobnienie badań feministyczno-genderowych (wysyp projektów indywidualnych i brak przedsięwzięć zespołowych), a na gruncie literatury pięknej – triumf pseudofeministycznych czytadeł à la Katarzyna Grochola i zepchnięcie do czytelniczej niszy mocnych, feministycznych głosów w rodzaju Izabeli Filipiak czy Tamary Bołdak-Janowskiej. Por. I. Iwasiów, Cofnięcie czy cofka? (O pisarstwie kobiet), „Pogranicza” 2005, nr 2 (55), s. 56–62.
93 W podobnym duchu o kondycji sztuki krytycznej w Polsce (uprawianej nie tylko przez kobiety, ale i mężczyzn) wypowiadali się Ewa Gorządek i Stach Szabłowski: „Jesteśmy świadkami czegoś, co można nazwać wyciszeniem buntu. (…) dopiero teraz następuje w sztuce konsumowanie buntu dekad poprzednich. (…) koniec lat 90. jest czasem pogodzenia się z rzeczywistością. Śmiejemy się z niej, ale nie krytykujemy”. Cyt. za: I. Kowalczyk, Ciało i władza. Polska sztuka krytyczna lat 90., Warszawa 2002, s. 305.
94 P. Czapliński, Kobiety i duch tożsamości, [w:] idem, Efekt bierności. Literatura w czasie normalnym, Kraków 2004, s. 125–126.
95 Ibidem, s. 106.
96 W innym miejscu, powołując się na rozważania Foucaulta o mechanizmach funkcjonowania dyskursów dyscyplinujących, Czapliński zauważał, że „karnawał, czyli moment transgresji praw i podziałów społecznych”, to w istocie okres „szczególnie wzmożonego eksperymentowania władzy”: „obmyślania warunków, które pozwoliłyby zapanować nad powszechnym zamieszaniem”. W tym ujęciu tożsamość – z racji tego, że jest tak pożądana – jawi się jako jedna z najbardziej niebezpiecznych pułapek dyskursu dominującego: „(…) kto ma tożsamość, ten w istocie jest przez nią kontrolowany. Kto strzeże swojej tożsamości, jest strażnikiem własnej celi”. P. Czapliński, Polityka literatury, czyli pokazywanie języka, [w:] Polityka literatury. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, s. 23–25.
97 I. Stokfiszewski, Zwrot polityczny, Warszawa 2009, s. 21.
98 Ibidem, s. 177.
99 M. Janion, Bogini Wolności (Dlaczego rewolucja jest kobietą?), [w:] eadem, Kobiety i duch inności, Warszawa 1996, s. 41.
100 Ibidem, s. 7.
101 S. Wenk, Women’s i gender studies w szkolnictwie wyższym w Niemczech, przeł. A. Grzybek, „Katedra” 2001, nr 3, s. 33–34.
102 I. Iwasiów, Rewindykacje, op. cit., s. 21.
103 Ibidem, s. 27–28.
104 Por. S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 2000; A. Graff, Świat bez kobiet. Płeć w polskim życiu publicznym, Warszawa 2001; E. Kondratowicz, Szminka na sztandarze. Kobiety Solidarności 1980–1989. Rozmowy, Warszawa 2001; S. Penn, Podziemie kobiet, przeł. H. Jankowska, wstęp M. Janion, Kraków 2003.
105 Por. S. Harding, Feminist Standpoint Epistemology, [w:] eadem, Whose Science? Whose Knowledge? Thinking from Women’s Lives, New York 1991, s. 119–134.
106 Janion zwraca uwagę, że w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej Olympe do Gouges domagała się praw obywatelskich dla kobiet, inicjując tym samym ruch na rzecz ich emancypacji. Por. M. Janion, Bogini Wolności (Dlaczego rewolucja jest kobietą?), op. cit., s. 23. Z kolei amerykański ruch feministyczny zarówno „pierwszej”, jak i „drugiej fali” początkowo łączył interesy kobiet z interesami Afroamerykanów, by ostatecznie wybrać własną drogę. Por. E. Fitzpatrick, E. Flexner, Century of Struggle. The Woman’s Rights Movement in the United States, Cambridge, MA, 1996. Także wśród polskich sufrażystek „pierwszej fali” pojawiły się postulaty, by odłączyć ruch emancypacji kobiet od ruchu narodowowyzwoleńczego. Por. S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki, op. cit.; A. Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1963–1939), Izabelin 2001.
107 A. Giddens, Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, przeł. A. Szulżycka, Warszawa 2006, s. 204.
108 K. Szczuka, Rewolucja jest kobietą, „Polityka” 2008, nr 50, s. 54–57.
109 Maria Janion pisze o „żywej alegorii” Rewolucji: „Żywy człowiek miał się przeciwstawiać nieruchomości posągu”. M. Janion, Bogini Wolności (Dlaczego rewolucja jest kobietą?), op. cit., s. 8.
110 R. Barthes, Mitologie, przeł. A. Dziadek, wstęp K. Kłosiński, Warszawa 2000, s. 292.
111 Por. I. Čolović, Polityka symboli. Eseje o antropologii politycznej, przeł. M. Petryńska, Kraków 2001.
112 R. Barthes, Mitologie, op. cit., s. 273.
113 Por. Tramwajem do domu dziecka. Henryka Krzywonos rozmawia ze Sławomirem Sierakowskim, „Krytyka Polityczna” 2008, nr 15, s. 16–51; A. Wiśniewska, Duża solidarność, mała solidarność. Biografia Henryki Krzywonos, Warszawa 2010.
114 Por. K. Szczuka, Kobieta dwudziestolecia, Krytyka Polityczna, 2009, http://www.krytykapolityczna.pl/Opinie/Szczuka-Kobieta-dwudziestolecia/menu-id-197.html, dostęp 30.09.2012.
115 Por. A. Graff, Świat bez kobiet. Płeć w polskim życiu publicznym, Warszawa 2001.
116 Co ciekawe, inna bohaterka sierpnia 1980 roku, Anna Walentynowicz, nie doczekała się słów uznania z ust członkiń Rady Programowej Kongresu Kobiet, mimo iż to ona, a nie Krzywonos, była po 1989 roku bardziej aktywna w życiu publicznym (m.in. kwestionowała polityczne posunięcia Lecha Wałęsy). Walentynowicz, często przedstawiana przez media jako intrygantka, osoba kłótliwa, napastliwa, zapisała się w najnowszej historii Polski jako wielka przegrana transformacji (schorowana, uboga, zapomniana). Być może zresztą dlatego nie stała się ikoną Kongresu, który okrzyknął transformację mianem sukcesu. Por. S. Cenckiewicz, Anna Solidarność. Życie i działalność Anny Walentynowicz na tle epoki (1929–2010), Poznań 2010.
117 Por. A. Mrozik, P. Szumlewicz, Kongres Kobiet: stracona szansa, „Gazeta Wyborcza”, 4–5 lipca 2009, s. 18–19; Kongres kobiecistyczny. O Kongresie Kobiet Polskich rozmawiają Anna Lipowska-Teutsch, Agnieszka Mrozik i Beata Kozak, „Zadra” 2009, nr 3–4 (40–41), s. 8–12; E. Charkiewicz, Nie w moim imieniu. O Kongresie Kobiet Polskich i neoliberalno-konserwatywnym zwrocie feminizmu w Polsce, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, 2009, http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/readarticle.php?article_id=268, dostęp 30.09.2012.
118 M. Janion, Bogini Wolności (Dlaczego rewolucja jest kobietą?), op. cit., s. 41.
119 Por. A. Mrozik, Polska jest kobietą. Ale jaką?, „Bez Dogmatu” 2009, nr 81, s. 23–26.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021