Wstęp. Literatura, tożsamość, władza
p. 9-22
Texte intégral
1Czy i co literatura mówi nam o społeczeństwie? Czy jest lustrem, w którym przegląda się rzeczywistość, czy zaledwie krzywym zwierciadłem, które rzeczywistość deformuje? A może literatura po prostu kreuje świat, którego podobieństwo do otaczającej rzeczywistości jest czysto przypadkowe, oparte wyłącznie na naszej wiedzy bądź grze skojarzeń?
2Zdaniem Kingi Dunin literatura jest tym, czym chcemy ją uczynić. Dla jednych będzie to niecodzienna gra słów i znaczeń, dla innych efekt natchnienia, a zarazem kod dostępu do genialnego umysłu twórcy, dla jeszcze innych źródło wiedzy o świecie. Za Ricoeurem Dunin powie: „(…) tekst literacki rozpościera potencjalny horyzont znaczenia, który może być aktualizowany w różnoraki sposób”1, by podążając za tą wskazówką, uczynić współczesną literaturę źródłem wiedzy o społeczeństwie polskim w dobie transformacji ustrojowej. We wstępie do swojej pracy autorka tłumaczy, że koncentrując się na funkcji poznawczej literatury, nie ogranicza potencjału dzieła literackiego, nie eliminuje innych jego znaczeń. Jej celem jest raczej zbudowanie narracji o świecie, a konkretnie o przemianach polskiego społeczeństwa po 1989 roku, przy założeniu, że literatura tworzona w interesującym badaczkę okresie jest ważnym uczestnikiem owych przemian. I nie chodzi tu wyłącznie o sam tekst literacki, ale także o społeczny, polityczny i kulturowy kontekst, w którym ów tekst powstał, czytelniczy i krytycznoliteracki obieg, w jakim funkcjonuje, oraz mechanizmy rynkowe i dyskursywne, legitymizujące wypowiedź i tym samym decydujące o jej miejscu w strukturze społecznej.
3Tak oto dochodzę do miejsca, gdzie rozpoczyna się moje spotkanie z literaturą: mój sposób rozumienia jej i praca, której efektem jest niniejsza książka. Postawione w niej pytanie o tożsamość współczesnych Polek wyznacza niejako mój sposób czytania tekstów literackich (literatury kobiet po 1989 roku); są one dla mnie przede wszystkim tekstami kultury, elementem procesów komunikacyjnych, dyskursywnych praktyk, uwikłanych w stosunki władzy politycznej, ekonomicznej i kulturowej2. Badając tożsamość Polek – zastanawiając się nad tym, kim są, czy i jak zmieniło się ich życie po transformacji ustrojowej, jak definiuje ich rolę dyskurs dominujący, a jak one same postrzegają siebie, jakie są ich pragnienia, lęki, namiętności, uprzedzenia – sięgam po teksty literackie, podobnie jak po teksty publicystyczne, naukowe, przekazy medialne. I choć nie stawiam znaku równości między nimi, to jednak uznaję je wszystkie za fragmenty dyskursu (re)produkującego wiedzę o rzeczywistości, w tym o kobietach, Polkach, kobietach w Polsce.
4Mojej pracy badawczej przyświeca założenie, że teksty literackie nie powstają w oderwaniu od rzeczywistości, lecz są w niej zanurzone: karmią się nią, a zarazem – za sprawą impulsów czy idei zawartych w nich samych – wyprzedzają bieżący namysł nad rzeczywistością (np. prowokując teoretyczną refleksję lub inicjując debatę publiczną). To swoiste sprzężenie zwrotne doskonale uchwycił Ian Watt, który zrekonstruował proces kształtowania się XVIII-wiecznej formy powieściowej jako niewolnej od wpływu prądów społeczno-ekonomicznych epoki – rodzącego się kapitalizmu i protestanckiego etosu pracy – a zarazem inspirującej filozoficzną refleksję nad tym, co znalazło się w polu widzenia nowoczesnego człowieka: „Zarówno w sferze literatury, jak filozofii i życia społecznego zainteresowanie starożytnych dla tego, co idealne, uniwersalne i zbiorowe, uległo przesunięciu i w polu widzenia człowieka nowoczesnego znalazło się to, co odrębne i szczegółowe, bezpośrednio dostrzegane przy pomocy zmysłów, autonomiczne i jednostkowe”3. Na przykładzie powieści Daniela Defoe, Samuela Richardsona i Henry’ego Fieldinga Watt ukazał literaturę (szczególnie jej realistyczną odmianę) jako społeczną praktykę komunikacyjną, której sukces lub porażka uzależnione są w dużej mierze od stopnia referencjalności tekstu: od tego, jak wiernie twórca uchwyci klimat epoki, zarejestruje doświadczenia współczesnych, wyłowi targające nimi namiętności, czyli jednym słowem – wyjdzie naprzeciw ich marzeniom o „ścisłym związku sztuki z życiem”4.
5W mojej pracy śledzę literacką (re)produkcję wiedzy o kobietach/ Polkach po 1989 roku. Przywołana tu literatura kobieca stanowi dla mnie źródło wiedzy wiarygodnej o tyle, o ile prawdy w niej zawarte odsyłają do rzeczywistości pozatekstowej będącej przedmiotem naukowej refleksji, zwłaszcza – z uwagi na obiekt badań – tej inspirowanej krytyką feministyczną. Jak bowiem pisze Terry Lovell: „Sztuka może wyrażać prawdziwe idee i może produkować wiedzę w tym sensie, że niektórzy ludzie uczą się tych prawd poprzez sztukę raczej niż poprzez historyczną i socjologiczną analizę. Sztuka może także dawać pewność. Jednak status tych prawd jako użytecznej wiedzy zależy od czegoś więcej niż to, czym jest sztuka: od jednobrzmiącego języka nauki i historii raczej niż od wieloznacznego języka sztuki”5. Innymi słowy wiedza o świecie, jakiej dostarcza literatura i sztuka, jeśli chce uchodzić za wiarygodną, musi zdaniem Lovell zyskać legitymizację naukowych teorii i praktyki społecznej: to one wykonują całą epistemologiczną pracę. Z drugiej jednak strony nie da się zaprzeczyć, że literatura i sztuka tworzą wyobrażone scenariusze, które sprawiają, że epistemologia otwiera się na kolejne pytania, podejmuje nowe wyzwania. A zatem teoria, pamięć i polityka wyznaczają ramy dyskursu (czy dyskursów) poświadczającego prawdziwość lub nieprawdziwość wiedzy produkowanej przez literaturę i sztukę.
6Na Zachodzie od lat powstają prace uznające teksty literackie oraz artystyczne za teksty kultury, które nie zrodziły się w społecznej próżni i w tym sensie zawierają pewną wiedzę na temat współczesnych zjawisk społecznych, a przynajmniej stanowią zapis określonej świadomości społecznej (nierzadko również ją kształtując). Także w Polsce takich prac przybywa. Wystarczy wspomnieć cytowaną już książkę Dunin czy podobną w założeniach rozprawę Przemysława Czaplińskiego6. Ich autorzy uznają literaturę za źródło wiedzy o społeczeństwie polskim doby transformacji: oczekiwaniach, nadziejach, rozczarowaniach Polaków i Polek, ich doświadczeniach, codzienności, tożsamościowych poszukiwaniach. W podobnym duchu teksty literackie wykorzystują socjolodzy, antropolodzy kultury, historycy, dla których literatura – przy odpowiednich zastrzeżeniach – stanowi coraz częściej taki sam materiał badawczy jak wywiady, statystyki, rejestry, obserwacje uczestniczące itd. Na przykład w pracach Małgorzaty Szpakowskiej i Beaty Łaciak7 teksty literackie (w tym szczególnie wypowiedzi autobiograficzne) na równi z przekazami medialnymi oraz badaniami opinii publicznej funkcjonują jako źródło wiedzy o przemianach sfery obyczajowości (Łaciak) i „samowiedzy obyczajowej” (Szpakowska) w Polsce po 1989 roku.
7Również sztuka, podobnie jak literatura, może dostarczać informacji o współczesnej rzeczywistości oraz „ujawniać strategie i stosunki władzy obecne w społeczeństwie, w działaniach politycznych, w szeroko pojętej kulturze, a także w nas samych”, na co zwraca uwagę Izabela Kowalczyk8. Z jej perspektywy polska sztuka krytyczna lat 90. stanowiła ważny głos w – zainicjowanej po przełomie ustrojowym – dyskusji o ciele jako „obszarze dyscyplinowania jednostek, a także istotnym miejscu określania własnej tożsamości”, o trybie funkcjonowania kultury konsumpcyjnej, a także o mechanizmach wykluczenia tego wszystkiego, co „odbiega od społecznie akceptowanych norm i podziałów”9.
8Oprócz wspomnianych prac, rejestrujących przemiany obyczajów, świadomości, wzorców prestiżu, modeli zachowań społeczeństwa polskiego po 1989 roku, o jakich literatura również zaświadcza, szczególnie ważnym punktem odniesienia są dla mnie te publikacje, których autorzy i autorki za przedmiot swych badań obierają literaturę kobiecą i/lub feministyczną traktowaną jako dukument historyczny i społeczny, dający świadectwo zmian w myśleniu o społecznych rolach kobiet, kobiecych wzorcach osobowych oraz o relacjach miedzy kobietami i mężczyznami oraz samymi kobietami. Takich prac wciąż jednak brakuje.
9Pionierska w tym zakresie publikacja Kamili Budrowskiej10, poświęcona analizie stereotypowych obrazów kobiet w tekstach współczesnych pisarzy obojga płci, koncentruje się na określonym stanie świadomości społecznej, w mniejszym zaś stopniu uwzględnia proces świadomościowego rozwoju czy wizerunkowych poszukiwań. Traci także z oczu dynamikę zmian społecznych, których literatura jest częścią, oraz specyfikę polskiego kontekstu historycznego, geograficznego, kulturowego. W ten sposób stereotypowy obraz kobiety, wyłaniający się z tej rozprawy, dołącza do katalogu podobnych obrazów, które budują patriarchalne uniwersum nieuwzględniające różnicy rasowej, etnicznej, klasowej.
10Z kolei praca Agnieszki Gajewskiej11 stanowi przegląd feministycznych koncepcji na temat (re)produkcji wiedzy, socjalizacji, małżeństwa, macierzyństwa, starości i Boga; układają się one wprawdzie w wieloaspektowy dyskurs tożsamościowy, jednak dotyczy on raczej polskiego feminizmu jako myśli krytycznej i (w mniejszym stopniu) praktyki społecznej niż tożsamości kobiet w Polsce. U Gajewskiej dyskurs formuje się w procesie przymierzania zachodnich feministycznych teorii i ich sukcesywnego przyjmowania bądź odrzucania, jeśli pasują bądź nie pasują do polskich warunków społecznych, politycznych, kulturowych; w mniejszym stopniu punktem wyjścia dla rodzimych koncepcji feministycznych (których słabość badaczka, chcąc nie chcąc, obnaża) jest polski kontekst – uwikłanie w dominujące w Polsce po 1989 roku dyskursy: kapitalistyczny i nacjonalistyczny.
11Tymczasem mój wysiłek badawczy zmierza raczej do zrekonstruowania procesu przemian tożsamości Polek, zarejestrowanego w literaturze kobiecej i feministycznych polemikach po 1989 roku. Interesują mnie uchwycone tam zmiany w podejściu Polek do własnej cielesności, seksualności, codzienności, wzorców prestiżu, oczekiwań, aspiracji, niepokojów wywołanych zmianą społecznych ról kobiet (i mężczyzn) w transformującej się rzeczywistości politycznej, ekonomicznej i kulturowej Polski.
12Symptomatyczne okazują się próby kwestionowania tożsamości: pytania o to, czym jest tożsamość kobiet/Polek/kobiet w Polsce, pragnienie ucieczki od tradycyjnych jej wyznaczników – kobiecych powinności żony, matki i patriotki. W mojej książce sięgam zatem po studia socjologiczne diagnozujące zmiany sytuacji kobiet w Polsce w ciągu minionych dwudziestu lat. I tak Anna Titkow12 zwraca uwagę na wciąż silną w polskiej kulturze obecność wzorca Matki Polki – opiekunki ogniska domowego, animatorki życia społecznego – ale też rodzący się opór kobiet przed wejściem w tę rolę. Z kolei Małgorzata Fuszara13 podkreśla, że w transformującej się rzeczywistości zmianom podlegają nie tylko role społeczne kobiet, ale i mężczyzn, podobnie jak relacje między płciami w ogóle, które coraz rzadziej można wpisać w tradycyjny „kontrakt płci”: ten, w którym kobieta jest damą, a mężczyzna rycerzem. Jeśli dołączyć do tego prace z zakresu studiów gender, teorii queer oraz krytyki feministycznej, które kładą nacisk na konstruowany społecznie charakter tożsamości płciowej, a samą kategorię tożsamości postrzegają jako praktykę dyskursywną uwikłaną w relacje władzy i w związku z tym postulują jej odrzucenie14, kuszące okażą się próby zdemontowania tożsamości Polek i zakwestionowania sensowności posługiwania się tą kategorią.
13Z drugiej jednak strony demontaż wydaje się gestem zbyt łatwym, niewymagającym takiego wysiłku, jakiego wymaga na przykład przedefiniowanie tożsamości kobiet i mężczyzn, Polaków i Polek, matek i ojców, pracowników i pracownic w rzeczywistości, której kształt wyłania się w toku zderzania, a innym razem dopełniania się dyskursów: nacjonalistycznego, kapitalistycznego, katolickiego, ponowoczesnego. To zresztą wydaje mi się najbardziej interesujące: rekonstrukcja procesu zmian świadomościowych, tożsamościowych poszukiwań, ale też tropienie dyskursywnych mechanizmów wytwarzania podmiotów podporządkowanych (ujarzmionych, jak powiedziałby Foucault15) i śledzenie pojawiających się punktów oporu, protestu wobec władzy dyskursu.
14Pytanie o tożsamość Polek po 1989 roku jest zatem w niniejszej książce pytaniem nadrzędnym, które ponawiam przy okazji analizy tekstów literackich, publicystycznych, naukowych, przekazów medialnych, debat publicznych. Odpowiedź na to pytanie nie jest oczywiście jednoznaczna, a złożoność problemu prowokuje wręcz do zadawania kolejnych pytań. Stąd moja opowieść o Polkach po 1989 roku jest opowieścią otwartą, opartą na szeregu pytań i wątpliwości; rzadziej wchodzą one ze sobą w dialog, a częściej w spór. Jednocześnie opowieść ta ma swoją wewnętrzną dynamikę, która nie jest bynajmniej niezależna od tego, co dzieje się w otaczającej rzeczywistości. W opowieści tej można wyróżnić kilka faz i etapów kształtowania się i przekształcania tożsamości Polek; współczesna literatura kobieca i/lub feministyczna staje się zaś kroniką czy raczej mapą tych przemian, zachodzących w rytmie przeobrażeń, którym podlega całe społeczeństwo, a w szerszym planie – region geograficzny, a nawet cały świat.
15Na mapie tożsamości współczesnych Polek znajdziemy zatem takie punkty jak: ucieczka od tożsamości jako kategorii zawsze uwikłanej w dyskursy władzy i przez nakaz wyboru (określenia się) będącej źródłem przemocy wobec jednostek i zbiorowości; ucieczka od polskości w kobiecość, czyli od sposobu definiowania tożsamości Polek przez pryzmat ich ofiarnej służby na rzecz „narodowej sprawy” w stronę odkrywania przez nie własnej cielesności, seksualności, indywidualności; rewizja tradycyjnych ról społecznych i prze-pisywanie starych figur wyznaczających pozycję kobiet w narodowej wspólnocie (różne wcielenia mitu Matki Polki, ale też feministycznego mitu siostrzeństwa jako remedium na alienujący charakter figury Matki Polki); rekonstrukcje tradycyjnie pojętej kobiecości w „dziennikach polskich Bridget Jones”, a także polskiej kobiecości/kobiecości w Polsce na kartach kobiecej literatury wspomnieniowej.
16Jak zaznaczyłam wcześniej, tożsamościowe poszukiwania Polek należy sytuować i rozpatrywać w kontekście szerzej zakrojonych zmian, którym podlega całe polskie społeczeństwo, rzucone po 1989 roku na głębokie wody wolnego rynku i globalnej polityki, a zarazem uwikłane w wewnętrzne spory wokół historii, pamięci, tradycji. Dyskusję na temat ról płciowych i relacji między płciami poczytywać można za odprysk tamtych „wielkich narracji”, choć wcale nierzadko od owej dyskusji, a właściwie od jej inicjatorek – kobiet, zaczyna się krytyczna refleksja i dążenie do społecznej zmiany. Zdaniem niektórych badaczy i badaczek16 kobiety znajdują się w awangardzie zmian społecznych, a ożywająca w okresie przełomów politycznych i kulturowych kobieca twórczość zdaje się wskazywać i/lub projektować kierunek tych zmian. Stąd ostatni rozdział niniejszej książki poświęcony jest kwestii męskości i ojcostwa w najnowszej literaturze, jako że pytanie o role kobiet nieuchronnie prowokuje pytania kolejne: o role mężczyzn, czy szerzej – o relacje płci w społeczeństwie.
17Jako praktyka dyskursywna literatura – tu zaś literatura kobieca i/lub feministyczna – współtworzy rzeczywistość. Niekiedy jako część dominującego dyskursu wzmacnia tradycyjne role kobiet, z lekka tylko podretuszowane i dostosowane do wymogów dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości (np. w „dziennikach polskiej Bridget Jones” dokonuje się przemiana umęczonej Matki Polki w przedsiębiorczą kobietę sukcesu, chociaż i jeden, i drugi wzorzec osobowy okazuje się nie tyle wyzwaniem, ile obciążeniem dla Polek). Innym zaś razem jako część kontr-dyskursu demaskuje mechanizmy wykluczenia kobiet z przestrzeni publicznej, a także obnaża techniki władzy produkującej podporządkowane (kobiece) podmioty (np. w wielu tekstach pisarek powraca motyw Matki Polki – dziś już nie aseksualnej i wyidealizowanej kobiety pomnika, ale kobiety realnej, targanej namiętnościami, zmagającej się z okrucieństwem życia, w tym z brakiem pracy bądź samotną opieką nad dziećmi).
18Tak rozumiana literatura funkcjonuje jako część stosunków władzy, które na wiele sposobów reprodukuje, a w innych momentach kwestionuje. Zaskakujące niekiedy badaczy i czytelników zwroty w twórczości tych czy innych pisarzy/pisarek, literackich grup czy całych pokoleń, jak również zjawiska wyłaniania się określonych tematów i stylów, które wchodzą do literatury, podczas gdy inne z niej znikają, wiążą się często ze zmianami „politycznego klimatu”; zmieniają się wówczas nie tylko percepcja twórców i oczekiwania odbiorców, ale też warunki komunikacji między nimi (np. wzrasta rola rynku, pojawiają się nowe autorytety)17.
19I tak zjawisko boomu kobiecego/feministycznego pisarstwa po 1989 roku trudno dziś charakteryzować bez uwzględnienia kontekstu polityczno-kulturowego wczesnej transformacji, w której – jak w karnawale, gdzie różne głosy są słyszalne – otworzyła się przestrzeń dla dyskursu feministycznego, krytycznie ustosunkowanego do kobiecych i męskich ról w społeczeństwie polskim. Z kolei fenomen kobiecej literatury popularnej à la „dziennik Bridget Jones”, pacyfikującej gniew Polek obietnicą romantycznej miłości w nagrodę za przedsiębiorczość w warunkach młodego kapitalizmu, staje się zrozumiały, gdy przeanalizujemy moment, w którym się narodził – moment zwrotu konserwatywno-neoliberalnego. Znaczące, jak dużą rolę w upowszechnianiu jego wartości odegrała kultura masowa. Jeszcze inne zjawisko – boom literatury wspomnieniowej po 2000 roku – wpisuje się w tzw. politykę historyczną, która rewidując przeszłość, określa ramy współczesnego dyskursu, gdzie kwestię tożsamości sprowadza się ponownie do kategorii narodu, etniczności, religii.
20Przywoływane w niniejszej książce prace amerykańskich badaczek feministycznych18 pokazują, że trudno jest dyskutować o literaturze kobiecej i/lub feministycznej bez uwzględnienia kontekstu, jaki stanowią wyłaniające się ruchy feministyczne, na poziomie działalności praktycznej i refleksji krytycznej kwestionujące tradycyjne role kobiet i mężczyzn, a także relacje płci jako relacje władzy. Dyskurs feministyczny, który staje się uczestnikiem komunikacji społecznej, niewątpliwie stanowi ważny punkt odniesienia dla kobiecej twórczości: dostarcza jej legitymizacji poprzez wypracowanie narzędzi do jej analizy, ustanawianie ciągłości z wcześniejszymi pokoleniami twórczych kobiet, a także budowanie kultury kobiet jako odbiorczyń przekazu transmitowanego przez inne kobiety.
21Gayle Greene zwraca uwagę, że w Ameryce lat 60. i 70. rozkwit literatury kobiecej szedł w parze z rozwojem krytyki feministycznej: „feministyczne pisarki, podobnie jak feministyczne krytyczki, angażowały się w «re-wizję» tradycji”, tworząc nie tylko projekty krytyczne, ale i wizjonerskie, wzywające do budowania nowego, bardziej egalitarnego społeczeństwa19. Podobnie o tym, co działo się w Polsce po 1989 roku, pisze Ewa Kraskowska, wskazując na rozwój studiów gender, kobiecych/ feministycznych organizacji pozarządowych i grup nieformalnych, pojawienie się wydawnictw wypuszczających na rynek kobiecą literaturę i naukowe prace feministyczne, wysyp pism kobiecych (w tym literackich)20. Stąd abstrahowanie literatury kobiecej od dyskursu feministycznego zdaje się zawężać jej możliwości społecznego manewru, przez który rozumiem budowanie pewnego obrazu sytuacji egzystencjalnej kobiet i tworzenie projektów inicjujących transformację ich doświadczeń.
22W książce tej posługuję się narzędziami krytyki feministycznej tyleż do analizy tekstów literackich autorstwa kobiet, co do analizy samego dyskursu feministycznego w Polsce po 1989 roku. Śledząc mechanizmy konstruowania społecznych ról kobiet, tropię uwikłanie owych ról w relacje władzy. Od tego uwikłania nie jest wolny także feminizm: jego próby demaskowania stereotypów, wskazywania wykluczeń, rewidowania kanonu prowadzą często do absolutyzacji różnicy płci kosztem innych różnic, w tym między samymi kobietami. Odwołując się do rozpoznań zachodnich badaczek feministycznych (głównie anglosaskich), staram się nie tyle adaptować je do polskich warunków, ile wskazywać na ich niewystarczalność, a tym samym konieczność wypracowywania polskich teorii, które uwzględniałyby polski kontekst kulturowy, polityczny i ekonomiczny. Bliskie mi są zwłaszcza koncepcje Adrienne Rich („polityka umiejscowienia”)21, bell hooks („margines jako miejsce radykalnego otwarcia”)22, Audre Lorde („siostry-outsiderki”)23 oraz Susan Hartstock i Sandry Harding („teoria punktu widzenia”)24; podejścia te łączą imperatyw kontestowania dyskursu dominującego z zachętą do stawiania pytań o własną pozycję badawczą – miejsce, z którego przemawiamy. Podążanie za tą wskazówką pozwala uświadomić sobie, że pytanie o tożsamość kobiet bez pytania o tożsamość mężczyzn jest niepełne, podobnie jak pytanie o tożsamość płci bez uwzględnienia problemu pochodzenia etnicznego, klasy, wieku czy orientacji seksualnej.
23Zauważalne w ostatnich latach zainteresowanie krytyczek feministycznych relacją na linii płeć–seksualność–naród, inspirowane w dużym stopniu studiami postkolonialnymi, wskazuje na stopniowe „uszczegóławianie” badań feministycznych w Polsce: myślenie nie tyle o opresji patriarchalnej, ile o splocie różnych czynników, które opresjonują kobiety. W pracach Marii Janion, Agnieszki Graff, Bożeny Umińskiej-Keff pojawia się refleksja nad miejscem oraz znaczeniem płci, seksualności i etniczności we współczesnym polskim dyskursie narodowo-katolickim, co jest oczywiście związane z kursem bieżącej polityki w naszym kraju25. Jednocześnie wciąż niewielki jest namysł polskich badaczek feministycznych nad przecinającymi się kategoriami płci i klasy czy szerzej – nad tym, jak dyskurs neoliberalny określa sytuację kobiet (i mężczyzn), sprawnie produkując podporządkowane sobie podmioty. Ta kwestia, w dużym stopniu zaprzątająca dziś feministki zachodnie, w Polsce funkcjonuje raczej na marginesie niż w głównym nurcie myśli i praktyki feminizmu26.
24Zarówno w feministycznej krytyce literackiej, jak i w studiach gender nie doczekaliśmy się dotychczas gruntownych analiz sytuacji kobiet, uwarunkowań literatury kobiecej oraz kondycji ruchu kobiecego w PRL-u; ten okres społeczno-kulturowy przedstawiany jest raczej jako „przerwa” w historii ruchu feministycznego w Polsce niż ważny jej etap. Dość dobrze zbadana została druga połowa XIX oraz przełom XIX i XX wieku27, dwudziestolecie międzywojenne28, a nawet okres staropolski29; rozbudowane są również badania nad najnowszym rozdziałem w historii Polek, literatury kobiecej i dyskursu feministycznego w Polsce30. Niemal zupełny brak refleksji nad blisko pięćdziesięcioletnim wycinkiem owej historii31 wydaje się znaczącym przeoczeniem w polskich badaniach feministycznych, wiele mówiącym o korzeniach (inteligenckich, niepodległościowych) współczesnego dyskursu feministycznego w Polsce32.
25Niektóre anglosaskie krytyczki feministyczne, jak Sharon Marcus czy Sinead McDermott, zwracają jednak uwagę, że tam, gdzie nie rozwija się teoria feministyczna (ze wskazaniem na akademię jako przestrzeń wypracowywania teorii), idee feministyczne „rozkwitają w literaturze”33. A zatem to literatura dostarczać ma impulsów czy idei, których brakuje w teorii: to ona „mówi, wyprzedzając samą teorię feministyczną”34. My zaś – i mam tu na myśli nie tylko krytyczki feministyczne, ale i czytelniczki/czytelników – możemy „używać (use) tekstów literackich jako «trampoliny» do zapytania o własne «przemieszczenie» tożsamościowe”, co sygnalizuje z kolei zmianę relacji na linii tekst–czytelnik: zainteresowanie czytelników procesem „robienia” literatury, włączania przez nich w ów proces „własnego ja”35.
26Ową zależność między feministyczną teorią „w impasie” a kobiecą i/lub feministyczną literaturą „w rozkwicie” widać doskonale w polskich warunkach, gdzie niedostatki projektów krytycznych, o których wspominałam, są „wypełniane” przez projekty literackie. Wystarczy przywołać twórczość Doroty Masłowskiej, w której konsekwentnie odsłaniane są pułapki neoliberalnego dyskursu, czy nowszą prozę Ingi Iwasiów i Joanny Bator, podejmującą się prze-pisywania historii PRL-u. Nie trzeba dodawać, że pisarstwo tych autorek cechuje silna „wrażliwość genderowa”, stąd w kreślonym przez nie obrazie świata kobieca perspektywa jest mocno wyczuwalna.
27Być może jest to wreszcie właściwy moment, by śledząc relacje między tożsamością kobiet, literaturą kobiecą i dyskursem feministycznym, zapytać o to, do jakiego stopnia czytanie literatury kobiecej jest też czytaniem rzeczywistości społecznej Polek. Czy czytanie tekstów feministycznych (publicystycznych, naukowych), a także literatury kobiecej ma wpływ na życie Polek? Czy zmienia je i – co ważniejsze – w jaki sposób?
28Jeśli bowiem, jak pokazują cytowane prace anglosaskich badaczek, w latach 60. i 70. XX wieku wiele kobiet w różnych zakątkach (szczególnie zachodniego) świata przeżyło moment „zbiorowego przebudzenia”, a doświadczenie to zostało utrwalone na kartach literatury kobiecej i/lub feministycznej najwyższego formatu i vice versa: czytanie tekstów, które wychodziły spod kobiecej ręki, stanowiło zachętę dla kobiet-czytelniczek, by zmieniały swoje życie, to czy o podobnej zależności możemy mówić także w Polsce po 1989 roku? Czy rewolucja, o której Inga Iwasiów pisała, że „zaczęła się od kobiet”36, zaowocowała oczekiwaną zmianą: symboliczną, realną, społeczną, tekstową? A może na tę zmianę wciąż czekamy?
29Na te i wiele innych pytań w poniższych rozważaniach szukam odpowiedzi.
***
30Książka jest zmienioną wersją rozprawy doktorskiej, którą obroniłam w Instytucie Badań Literackich PAN. Praca powstała pod kierunkiem prof. dr hab. Grażyny Borkowskiej – w tym miejscu bardzo dziękuję jej za wsparcie, cierpliwość, z jaką czekała na kolejne rozdziały, a przede wszystkim za cenne uwagi merytoryczne, które zainspirowały mnie do uważniejszego przyglądania się kontekstowi historycznemu i kulturowemu feminizmu oraz literatury kobiecej w Polsce. Jednocześnie serdecznie dziękuję recenzentom mojego doktoratu – prof. dr. hab. Zbigniewowi Klochowi oraz dr. hab. Andrzejowi Zieniewiczowi, prof. UW – za życzliwą lekturę i wskazówki (szczególnie te dotyczące kompozycji i objętości), które starałam się uwzględnić w pracy nad książką.
31Dziękuję także Małgorzacie Büthner-Zawadzkiej, mojej koleżance ze studiów doktoranckich w IBL PAN, z którą wielokrotnie dzieliłam się pomysłami i wątpliwościami dotyczącymi różnych kwestii literackich i feministycznych; zawsze uważnie czytała ona prezentowane przeze mnie na seminariach fragmenty pracy i podsuwała tropy, których śladem nierzadko podąż(ał)am.
32Dziękuję wreszcie Piotrowi Szumlewiczowi, którego „pojawienie się” doprowadziło do „wywrócenia” wielu założeń mojej pracy, zrewidowania niektórych tez, wyboru nowych narzędzi metodologicznych. Dziękuję za uważną, życzliwą, krytyczną lekturę całości, długie i niekiedy burzliwe dyskusje o ideologii, polityczności literatury, feministycznych strategiach zmieniania rzeczywistości. Dziękuję za motywację i wiarę, że skończę ten projekt.
33Wreszcie, last but not least, dziękuję moim rodzicom, którzy nigdy nie mieli wątpliwości, że doktorat powstanie i zawsze mnie wspierali, szczególnie w chwilach trudnych, a tych przez te lata nie brakowało. Stworzyli mi warunki do czytania, myślenia i pisania – zapewnili ów „własny pokój”, o którym Virginia Woolf pisała, że jest niezbędny w procesie tworzenia.
Notes de bas de page
1 P. Ricoeur, Język, tekst, interpretacja, przeł. K. Rosner, P. Graff, Warszawa 1989, s. 165. Cyt. za: K. Dunin, Czytając Polskę. Literatura polska po 1989 roku wobec dylematów nowoczesności, Warszawa 2004, s. 22.
2 Takie podejście do literatury przyjmuję między innymi za następującymi teoretykami: F. Jameson, Marxism and Form. Twentieth-Century Dialectical Theories of Literature, Princeton 1971; R. Williams, Marksizm i literatura, przeł. A. Chojnacki i E. Kasperski, Warszawa 1986; S. Greenblatt, Poetyka kulturowa. Pisma wybrane, redakcja i wstęp K. Kujawińska-Courtney, Kraków 2006; E.W. Said, Kultura i imperializm, przeł. M. Wyrwas-Wiśniewska, Kraków 2009.
3 I. Watt, Narodziny powieści. Studia o Defoe’em, Richardsonie i Fieldingu, przeł. A. Kreczmar, Warszawa 1973, s. 69.
4 Ibidem, s. 34.
5 T. Lovell, Pictures of Reality. Aesthetics, Politics and Pleasure, London 1983, s. 91. Wszystkie cytaty ze źródeł anglojęzycznych w przekładzie A.M.
6 Por. P. Czapliński, Polska do wymiany. Późna nowoczesność i nasze wielkie narracje, Warszawa 2009.
7 Por. M. Szpakowska, Chcieć i mieć. Samowiedza obyczajowa w Polsce czasu przemian, Warszawa 2003; B. Łaciak, Obyczajowość polska czasu transformacji, czyli wojna postu z karnawałem, Warszawa 2005.
8 I. Kowalczyk, Ciało i władza. Polska sztuka krytyczna lat 90., Warszawa 2002, s. 9.
9 Ibidem, s. 9, 24.
10 Por. K. Budrowska, Kobieta i stereotypy. Obraz kobiety w prozie polskiej po roku 1989, Białystok 2000.
11 Por. A. Gajewska, Hasło: feminizm, Poznań 2008.
12 Por. A. Titkow, Tożsamość polskich kobiet. Ciągłość, zmiana, konteksty, Warszawa 2007.
13 Por. Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy kontrakt płci?, red. M. Fuszara, Warszawa 2002.
14 Por. J. Butler, Uwikłani w płeć. Feminizm i polityka tożsamości, przeł. K. Krasuska, wstęp O. Tokarczuk, Warszawa 2008.
15 Por. M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. T. Komendant, Warszawa 1998; M. Foucault, Techniki siebie, [w:] idem, Filozofia, historia, polityka. Wybór pism, przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński, Warszawa–Wrocław 2000, s. 247–275.
16 Por. B. Ehrenreich, E. Hess, G. Jacobs, Re-making Love. The Feminization of Sex, London 1987; A. Giddens, Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, przeł. Szulżycka, Warszawa 2006.
17 W tym miejscu warto zasygnalizować zmianę, jaka uwidoczniła się na przykład w pisarstwie Małgorzaty Musierowicz czy Joanny Chmielewskiej – autorek uprawiających gatunki popularne: powieść dla młodzieży oraz powieść detektywistyczną. Jeśli w latach 70. i 80. pisarki te budowały dynamiczne, dzielne postaci kobiece, które miały swoje zainteresowania, tajemnice, a ich życie nie sprowadzało się wyłącznie do miłości i rodziny, to utwory powstałe po 1989 roku zaroiły się od kobiet obsesyjnie skoncentrowanych na związkach z mężczyznami i pochłoniętych opieką nad dziećmi. Trudno oprzeć się wrażeniu, że na postępujący konserwatyzm powieści Musierowicz (np. retoryka pro-life pojawiająca się w najnowszych częściach popularnego cyklu Jeżycjada) oraz Chmielewskiej (np. poradnikowa satyra na kobiety Przeciwko babom [2005]) nie bez wpływu pozostaje dominujący w polskim życiu publicznym dyskurs konserwatywno-neoliberalny, którego oddziaływanie jest z kolei wzmacniane przez owe powieści.
18 Por. R. Blau Du Plessis, Writing Beyond the Ending. Narrative Strategies of Twentieth-Century Women Writers, Bloomington 1985; G. Greene, Changing the Story. Feminist Fiction and the Tradition, Bloomington 1991; M. Lauret, Liberating Literature. Feminist Fiction in America, London–New York 1994; L.M. Hogeland, Feminism and Its Fiction. The Consciousness–Raising Novel and the Women’s Liberation Movement, Philadelphia 1998.
19 G. Greene, Changing the Story, op. cit., s. 8.
20 Por. E. Kraskowska, Kobieta w komunikacji literackiej XX wieku, [w:] Kobiety we współczesnej Europie. Rola i miejsce kobiet na rynku pracy, w polityce i w społeczeństwie, red. M. Musiał-Karg, Toruń 2009, s. 243–255.
21 Por. A. Rich, Zapiski w sprawie polityki umiejscowienia, przeł. W. Chańska, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2003, nr 1, s. 31–48.
22 Por. b. hooks, Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, przeł. E. Domańska, „Literatura na Świecie” 2008, nr 1–2, s. 108–117.
23 Por. A. Lorde, Sister Outsider. Essays and Speeches, Berkeley 1984.
24 Por. The Feminist Standpoint Theory Reader. Intellectual and Political Controversies, red. S. Harding, New York 2004.
25 Por. M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Kraków 2006; B. Umińska-Keff, Barykady. Kroniki obsesyjne, Kraków 2006; A. Graff, Rykoszetem. Rzecz o płci, seksualności i narodzie, Warszawa 2008.
26 Por. Gender i ekonomia opieki, red. E. Charkiewicz, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Warszawa 2009.
27 Por. G. Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996; K. Kłosińska, Ciało, pożądanie, ubranie. O wczesnych powieściach Gabrieli Zapolskiej, Kraków 1999; S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 2000; Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863–1939), Izabelin 2001; A. Chałupnik, Sztandar ze spódnicy. Zapolska i Nałkowska o kobiecym doświadczeniu ciała, Warszawa 2004; G. Kubica, Siostry Malinowskiego, czyli kobiety nowoczesne na początku XX wieku, Kraków 2006; I. Filipiak, Obszary odmienności. Rzecz o Marii Komornickiej, Gdańsk 2006; U. Phillips, Narcyza Żmichowska. Feminizm i religia, przeł. K. Bojarska, Warszawa 2008; Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), t. I, red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2008.
28 Por. Równe prawa i nierówne szanse: kobiety w Polsce międzywojennej, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2000; D. Kałwa, Kobieta aktywna w Polsce międzywojennej, Kraków 2001; E. Kraskowska, Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia międzywojennego, Poznań 2003; Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), t. II, red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2009; A. Nasiłowska, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, czyli Lilka Kossak. Biografia poetki, Warszawa 2010.
29 Por. M. Bogucka, Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społeczeństwie polskim XVI–XVIII wieku na tle porównawczym, Warszawa 1998; J. Partyka, „Żona wyćwiczona”. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku, Warszawa 2004.
30 Por. A. Graff, Świat bez kobiet. Płeć w polskim życiu publicznym, Warszawa 2001; I. Iwasiów, Rewindykacje. Kobieta czytająca dzisiaj, Kraków 2002; B. Darska, Głosy kobiet. Prasa feministyczna po roku 1989 wobec tożsamości i dyskursu, Olsztyn 2009; M. Środa, Kobiety i władza, Warszawa 2009.
31 W ostatnim czasie rozpoczęło się wypełnianie tej luki w badaniach feministycznych. Por. np. M. Fidelis, Women, Communism and Industrialization in Postwar Poland, Cambridge 2010; Pisarstwo kobiet pomiędzy dwoma dwudziestoleciami, red. I. Iwasiów, A. Galant, Kraków 2011.
32 Por. A. Mrozik, Akuszerki transformacji. Stosunek do PRL-u jako element polityki tożsamości polskiego feminizmu po 1989 roku, [w:] Opowiedzieć PRL, red. K. Chmielewska, G. Wołowiec, Warszawa 2011, s. 145–158.
33 S. Marcus, Feminist Criticism: A Tale of Two Bodies, „PMLA” październik 2006, vol. 121, nr 5, s. 1726.
34 S. McDermott, Notes on the Afterlife of Feminist Criticism, „PMLA” październik 2006, vol. 121, nr 5, s. 1733.
35 Ibidem, s. 1732. Por. też K. Kłosińska, Feministyczna krytyka literacka, Katowice 2010, s. 667–668.
36 I. Iwasiów, Rewindykacje, op. cit., s. 21.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021