Opis machiny magneto‑elektrycznej, zastosowanej do lokomotywów bez ognia i wody
p. 148-153
Texte intégral
1Gdy nie jestem w stanie żadnego doświadczenia wykonać dla utwierdzenia mego pomysłu, objawiam go publicznie, spodziewając się, że może będzie jaka dusza szlachetna, która je wykonać przedsięweźmie, tym bardziej że ono małych kosztów wymaga. Cieszyłem się wprawdzie, że je przedsięwzięto wykonać, lecz jakżem się zasmucił, gdym spostrzegł, że od mego planu zupełnie odstąpiono i materiał wyrobiony, z którego bym ja mógł złożyć mój model, bezużytecznie się zmarnuje. Nękany więc ciągłymi zgryzotami, gdy się uczuwam coraz słabszym, podaję do publicznej wiadomości, co następuje.
2Najprzód uprzedzam, że pomysł mój jest wcale różny od pomysłu profesora Jakobiego, na którym się opierają w wynalazkach swoich panowie Störer i Wagner1. Medytowałem ja już dawno nad pomysłem pana Jakobiego2, dążąc do tego, ażeby podać sposób wzmocnienia jak najwięcej stosu woltaicznego i zrobienia go jak najlżejszym w jego ciężarze. Do osiągnienia pierwszego miałem myśl wprawienia w ruch wszystkich elementów stosu, ażeby przez tarcie się powierzchniami wzajemne otrzymać elektryczność większą, lecz mechanizm w tym względzie zdał mi się trudnym i w wypadkach niewiele obiecującym, przeto się tej myśli zrzekłem. Dla zrobienia znowu stosu lżejszym chciałem szukać pierwiastków jego w królestwie roślinnym, ale widząc, że te są nietrwałe, i jeszcze więcej mi się trudności przedstawiało, przeto i tę myśl porzuciłem i powiedziałem sobie, iż mechanika za pomocą stosu w żaden sposób w całej swojej potędze i cudowności rozwiniętą być nie może, dlatego że stos jest ciężki, że do budowy swojej wymaga żywiołów różnorodnych, stałych i ciekłych, że się te żywioły zużywają szybko i że idzie w swoim napięciu krótko i coraz słabiej działa, a więc ruch daje opóźniony. Stąd przeszedłem do medytowania nad machiną magneto‑elektryczną Faradaya, bardzo dotąd niedokładnie i na małą stopę zrobioną, ale cudowną w swojej sile, tudzież nad sposobem odkrytym przez niego wzbudzania przez indukcję strumieni magneto‑elektrycznych, na mocy których właśnie ta machina jest zbudowaną. Te fenomena najpotężniej uwagę moją zajęły, których opis czytelnik znajdzie w „Bibliot[héque] Univer[selle des Sciences, Belles‑Lettres et Arts]” na 1832, tudzież w Esquisse Delarywa Augusta3, umieszczonym tamże. Rozwaga tej machiny wprowadziła mnie na myśl, że nią można będzie zastąpić wszelką siłę stosu dotąd znanego, a nawet nieskończenie go może przewyższyć. Do tego należy i to dodać, że w niej siła się nie zmieni nigdy i części istotne się nie zużyją, bo się nie trą, i są na wieki trwałe, bo żelazne. Objaśnienie tej machiny szczegółowe, której opis ogólny wyszedł w drukarni xx [księży] pijarów4, jest następujący.
3Wyrobione dokładnie kotwice magnesowe i jak najsilniej namagnesowane składają się w pęki pojedyncze, układając je szczelnie biegunami jednoimiennymi na sobie, najwięcej do 8 kotwic, i to stanowi zbroję magnetyczną. Zbroje takowe ustawia się wkoło tak, ażeby bieguny ich układem swym zakreślały dwa koła współśrodkowe, to jest bieguny N, czyli północne, żeby tworzyły koło mniejszego promienia, czyli wewnętrzne, bieguny zaś S, czyli południowe, koło zewnętrzne, czyli większego promienia. To się robi dlatego, że u nas, jako u ludów północnych, magnetyzm północny i elektryczność bieguna dodatniego, co jest może wszystko jedno, jest mocniejsza; a zatem w obrocie wirowym powinny bieguny północne być w powolniejszym biegu, bieguny zaś południowe w szybszym, ażeby się ich siła magnetyczna prędkością obrotu powiększała, i tym sposobem bieguny w sile swojej do równości się zbliżały. Tak osadzone zbroje w tamburze drewnianym5 stanowią baterię magnetyczną, której się daje położenie poziome, wspierając ją na dwóch podporach i korbę jej łącząc z wahadłem, które ją kręcić będzie. Bateria ta jest dopiero połową machiny i stanowi system magnetyczny, drugą połową, zupełnie podobną i symetryczną, ma być system żelazny. Połowy te, zbliżone do siebie, stanowią całość i są one tym względem siebie, czym w rodzajach żywotnych jest rodzaj męski i żeński. Z układu tego najprostszego trzeba się spodziewać wypadków jak największych, bo też wszystkie machiny budowane są na wzór części jestestw organicznych. I tak wszystkie aparata chemiczne naśladują w układzie swoim kształt żołądka i kiszek; retorty bowiem mają formę żołądka, wężownice zaś kiszek. Rudle6 naśladują w funkcji ogon rybi. Statki wodne mają zupełną formę kaczego jaja wzdłuż przerżniętego, wszakże kaczka jest ptakiem najdoskonalej pływającym. Nawet sama kaczka ma kształt najpodobniejszy do statków. Nie błądzimy zatem, jak nam się zdaje, że się w budowie tej machiny zbliżamy do objęcia najdoskonalszego w swoim rodzaju jestestwa organicznego. Zastanówmy się już nad systemem żelaznym.
4Potrzeba podobnież osadzić w tamburze drewnianym dwa szeregi współśrodkowe sztuk podłużnych żelaznych, odpowiednich zupełnie co do liczby, kształtu i objętości biegunom zbroi magnetycznej. Ustawić należy tambur, podobnież jak i baterię magnetyczną, zbliżając je do siebie, ale żeby jednak między nimi był przedział, tak ażeby się trzeć w obrotach nie mogły. Oczywiście, że jako żelaz będą dwa szeregi współśrodkowe, tak też tamburów będzie dwa, jeden wewnętrzny, odpowiadający biegunom N, drugi zewnętrzny, odpowiadający biegunom S. Na powierzchni zewnętrznej tamburu zewnętrznego mają się wić ślimakowato druty miedziane, na linię albo i więcej grube, obok siebie poukładane i stykające się, jedwabiem, jak bas na skrzypcach, pojedynczo poowijane, w liczbie takiej, ile jest żelaz w tamburze. Drutów tych końce zaostrzone, nieowinięte jedwabiem, powinny być skierowane w kształcie stycznych pomiędzy bieguny systemu magnesowego i żelaznego. W drugim zaś końcu powinny się zlewać w pręt pojedynczy i zawijać w koło otaczające walce systemu żelaznego. Podobnyż system drutów, wijący się po sklepieniu ściany wewnętrznej tamburu, winien mieć jedne końce ostre, wykierowane w kształcie stycznych pomiędzy system magnesowy a żelazny, drugie zaś końce, zlewające się w jeden pręt, winny się zwijać w koło otaczające oś walca systemu żelaznego. Koła te będą współśrodkowe, mające odległość między sobą wyrównywającą grubości ściany tamburu. Do powierzchni ich płaskich winny przytykać (jak dłutko tokarza) druty, które są tylko przedłużeniem tamtych, we dwa pęki zebrane, i ostrza ich pojedyncze powinny się trzeć lekko o te koła. Tym sposobem przejdziemy z systematu obrotowego drutów do systematu spoczynkowego i sposobem, wskazanym w opisie machiny bez ognia, warkocze ich w wodę do kotła zapuścimy, dla rozkładu jej na pierwiastki. Układów tych drutów, czyli konduktorów, każdy widzi, że będzie 4, to jest dwa odpowiadających biegunom N, a zaś dwa odpowiadających biegunom S. System żelazny i magnesowy mają być w obrotach przeciwnych, już to dla większej szybkości, a jeszcze bardziej dlatego, iż przez ciągłe zmijanie się magnesów z żelazami będą powstawały strumienie elektryczne, płynące równolegle od siebie z stron przeciwnych. A że podług praw Ampera7, stwierdzonych jak najdokładniej doświadczeniami, strumienie elektryczne w tym przypadku odpychają się, a nie mogą się inaczej odpychać tylko w kierunku stycznych na zewnątrz i na wewnątrz, więc strumienie te będą zbierane ostrzami konduktorów wewnętrznych i zewnętrznych, i do kotła dla rozkładu wody prowadzone.
Objaśnienie
5Wszystko tu polega na doświadczeniu Faradaya, opisanym w „Biblio[thèque] Uni[vereselle de Genève]” na rok 1832. Do okazania, że powstają strumienie Volta elektryczne – mówi on – bierze się dwa druty miedziane cienkie, na 100 łokci długie, i okręcają się jedwabiem, zostawując tylko końce wolne. Tak przyrządzone druty owija się ślimakowato wkoło walca drewnianego, tak ażeby skrętki jednego leżały tuż przy skrętkach drugiego na przemian, czyli żeby jeden drut szedł blisko przy drugim, bynajmniej go jednak nie dotykając. Tym sposobem jeden drut może być pod wpływem działania drutu drugiego. Jeżeli końcom jednego drutu damy komunikację z biegunami stosu Volty, a drugim z galwanometrem, wówczas podczas zamykania stosu igła zboczy natychmiast z południka, również podczas przerywania także zboczy, ale w stronę przeciwną. Faraday używał baterii magnetycznej Knighta8, skutki elektryczne – mówi on – były nadzwyczajne. Kiedy bowiem umieszczono wewnątrz skrętki miedzianej walec żelazny, 13 cali długi, i kiedy końce jego zetknięto z biegunami magnesu, otrzymano rozwiązanie elektryczności tak nadzwyczajne, że igła magnesowa galwanometru, zamiast zboczyć ze swego południka, kilka razy się około punktu zawieszenia okręciła, odejmując od magnesu podobneż zakręcenia, ale w stronę przeciwną otrzymano. Kto tylko ma rozum ku wyrozumiewaniu rzeczy i nim obejmie to doświadczenie, i rozważy doświadczenie Faradaya z magnesem Knighta, tamże opisane, ten już będzie na drodze zrobienia wszystkiego. Kończąc niniejszy opis, który jako wnioski z doświadczenia Ampera i Faradaya jest wyciągnięty, zamykam go słowy Zbawiciela, boć wyrozumienie jego z łaski Boga mi przyszło: „Darmoście wzięli, darmo dajcie”.
W dniu Wniebowstąpienia Pańskiego r. 1841
6ŹRÓDŁO: Józef z Żochów Podlasianin [właśc. Józef Żochowski], Opis machiny magneto‑elektrycznej, zastosowanej do lokomotywów bez ognia i bez wody, „Wiadomości Handlowe i Przemysłowe” 1841, nr 41, s. 3–4.
7Józef Żochowski (1801–1851) – polski prawnik (absolwent Uniwersytetu Warszawskiego z dyplomem magistra filozofii i magistra administracji), nauczyciel historii, języków obcych i fizyki, wynalazca, przez pewien czas członek zakonu pijarów. Opublikował m.in. podręcznik Fizyka (Warszawa 1841), Filozofię serca czyli mądrość praktyczną (Warszawa 1845), Życie Jezusa Chrystusa (Warszawa 1847). Za działalność patriotyczną zesłany na Syberię, gdzie zmarł w następstwie chłosty.
Notes de bas de page
1 Johann Philipp Wagner (1799–1879) – niemiecki konstruktor. W maju 1836 roku zaprezentował swój silnik elektryczny (Rotationsapparat).
2 Ten „pomysł” mógł Żochowski poznać z pracy: M. H. Jacobi, Mémoire sur l’Application de l’Électro‑Magnétisme au Mouvement des Machines (Potsdam 1835).
3 Żochowski ma tu na uwadze dwie rozprawy Michaela Faradaya Recherches expérimentales relatives à l’électricité („Bibliothèque universelle des sciences, belles‑lettres et arts” 1832, vol. 49 i 50) oraz cykl artykułów szwajcarskiego fizyka, Auguste’a Arthura De La Rive’a (1801–1873): Esquisse historique des principales découvertes faites dans l’électricité depuis quelques années. (Premiere article); (Second article) („Bibliothèque Universelle” 1833, vol. 52); (Troisième article), (Quatrième article) i Appendice à l’Esquisse historique de l’électricité, relative principalement aux propriétés, au magnétisme terrestre at aux sources naturelles de l’électricité et du magnétisme („Bibliothèque universelle” 1833, vol. 53).
4 Autor artykułu odsyła do swojej ośmiostronicowej broszurki: Opis machiny parowej bez ognia oraz lokomotywa bez ognia, wody i powietrza [Warszawa 1841].
5 Tambur – bębenek, szpula.
6 Rudel – ster.
7 Prawo Ampera (od nazwiska francuskiego matematyka i fizyka, André Marie Ampère’a [1775–1836]) – prawo, które mówi o zależności indukcji magnetycznej od natężenia prądu elektrycznego płynącego przez przewodnik.
8 Bateria Knighta (wynalazek angielskiego fizyka, Gowina Knighta [1713–1772]) to układ 450 prętów (o długości 15 cali każdy), wykorzystywany przez Faradaya w jego doświadczeniach do wywoływania zjawiska indukcji elektromagnetycznej.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.