Użycie siły elektromagnetycznej do żeglugi
p. 144-147
Texte intégral
1We wrześniu roku 1838 na rozkaz ministra oświecenia publicznego złożono w Petersburgu komisję, z wiceadmirała Kruzenszterna, członków akademii Fussa, Ostrogradzkiego, Kupffera i Lenza1, z pułkownika inżynierów morskich Sobolewskiego i podpułkownika Buraczok. Komisji tej polecano dopomagać profesorowi Jakobi2 w jego doświadczeniach, przedsięwziętych we względzie użycia siły elektromagnetycznej do poruszania machin. Ponieważ przedmiot ten bardzo jest zajmujący, udzielamy Czytelnikom wyjątku ze zdania sprawy tejże komisji, umieszczonego w „Dzienniku Ministerium Oświecenia Publicznego”3. W myśl najwyższego rozkazu komisja ta starała się w ciągu czynionych doświadczeń stosować siłę elektromagnetyczną li tylko do żeglugi.
2Dnia 13 września roku 1838 zaczęto pierwszą próbę na Newie4, i to ze zwyczajną rosyjską ośmiowiosłową szalupą, 26 stóp długą, a 8 ½ stóp5 szeroką; zaopatrzono ją kołami wodnymi skrzydlastymi, na kształt statku parowego, i osadzono na niej machinę do poruszania wraz z aparatem galwanicznym. Lubo całe urządzenie przedstawiało jeszcze wiele niedogodności, przecież pierwsze już doświadczenia wypadły dość zadawalająco; udało się bowiem odbyć żeglugę po Newie nawet i przeciw wodzie tam, gdzie nurt nie bardzo bystry. Szybkość szalupy przy doświadczeniu na wodzie stojącej była od 2 do 3 stóp na sekundę; na Newie zaś i na kanałach odbyto jedną milę niemiecką6 w trzech, a nawet i w dwóch godzinach. Jeszcze większą byłaby ta szybkość, gdyby można było ciężar jednostajniej na szalupie rozłożyć, część bowiem przodkowa w stosunku swej wielkości zanadto głęboko szła w wodzie, bo do 2 ½ stóp. Sama machina poruszająca zajmowała na statku mało miejsca, wszerz bowiem tylko 1 stopę i 3 cale, a wzdłuż 2 stopy i 1 cal7. Baterie galwaniczne, złożone z 320 par płyt metalowych, umieszczono tak wygodnie wzdłuż boków szalupy, że prócz nich 12 jeszcze osób miało dość miejsca. Jednakże mimo tak silnych baterii machina niedługo mogła być w ruchu, a to z powodu kilku w konstrukcji popełnionych błędów, które lubo same z siebie nieznaczne, nie dały się jednak na miejscu poprawić. Doświadczenia te trwały blisko trzech miesięcy.
3Przy tych machinach są, jak wiadomo, baterie galwaniczne z właściwą siłą ruch rodzącą. Budowa takich baterii ulegała zawsze wielkim trudnościom, które teraz już po większej części tak dalece przezwyciężono, iż aparaty użyte do poruszania szalupy okazały się bardzo dobrymi, tak co do natężenia siły, jak i jej stateczności; trzeba było widzieć, jak one dzień po dniu w nieprzerwanym i zawsze równomiernym były ruchu. Mimo tak pomyślnych powodzeń pozostaje jeszcze niejedna trudność do usunienia, szczególniej co do wygodności manipulacji; okoliczność ta jednak, jak zwykle przy wielu technicznych przedmiotach, łatwiej da się przy doświadczeniach na wielką miarę poprawić aniżeli na małą.
4Idzie nareszcie o koszta siły ruch rodzącej; koszta te ograniczają się na bardzo nieznacznym zużywaniu cynku; dotąd jeszcze trudno było oznaczyć liczebnie, ile pewna machina o pewnej sile koni na jeden np. dzień cynku zużywa, czyli go raczej w siarkan cynku (koperwas biały) przeistoczy. Tutaj to tylko przytoczyć możemy, że w ciągu doświadczeń blisko trzechmiesięcznych używano zawsze jednych i tych samych płyt cynkowych i że te często dzień po dniu w nieprzerwanej były czynności. Po ukończonych doświadczeniach zważono je i pokazało się, że z swej pierwotnej wagi, która wynosiła 400 funtów, straciły tylko 24 funtów, i to na powierzchni 96 stóp kwadratowych zajmującej.
5Wypadki dotychczasowych czynności komisji, tak praktycznych, jak i teoretycznych, zebrane i wypracowane przez p[anów] Jakobi i Lenz, ogłoszone są już po części w akademickim „Bulletin Scientifiques”8; dadzą się one objąć w następujących trzech punktach:
Pytanie główne, czyli siła elektromagnetyczna da się użyć do poruszania machin, rozwiązała komisja tym, że udało się jej, przy wszelkich nieprzyjaznych okolicznościach, za pomocą tej siły wprawić w ruch statek dziesięciowiosłowy.
Prace umnicze9 komisji doprowadziły do ważnych i niezbitych wypadków, które nie tylko że służyć będą na przyszłość za podstawę w podobnych doświadczeniach, ale zarazem rozprzestrzeniły bardzo sferę naszej wiedzy o magnetyzmie i elektryczności.
Baterie galwaniczne szczególnej budowy, których komisja do swoich doświadczeń użyła, posiadają własności, jakich dotąd przy podobnych aparatach osiągnąć nie potrafiono, a mianowicie wielką i stateczną siłę, a przy tym taniość utrzymania.
6Tym sposobem podano umnictwu i przemysłowości nowe niejako narzędzie do najrozmaitszych doświadczeń umniczych i celów technicznych.
7ŹRÓDŁO: Użycie siły elektromagnetycznej do żeglugi, „Gazeta Lwowska” 1839, nr 24 [„Dodatek Nadzwyczajny”], s. 2.
Notes de bas de page
1 Komisja, którą powołano we wrześniu 1837 roku (nie zaś – w 1838 roku) skupiła najwybitniejsze autorytety rosyjskiej nauki: Iwan Fiodorowicz Kruzensztern (1770–1846) był wiceadmirałem, podróżnikiem, oceanografem i etnografem; Paweł Nikołajewicz Fuss (1798–1855) i Michaił Wasiljewicz Ostrogradzki (1801–1862) byli uznanymi matematykami; Adolph Theodor Kupffer (1799–1865) to chemik, fizyk i astronom, założyciel pierwszego obserwatorium fizycznego; Heinrich Friedrich Emil Lenz (1804–1865) był fizykiem, specjalizującym się w badaniach nad elektromagnetyzmem.
2 Moritz Hermann von Jacob (w Rosji używał formy nazwiska Borys Siemionowicz Jakobi [1804–1865]) – fizyk pochodzenia niemieckiego, twórca podstaw elektrodynamiki, od 1837 roku zamieszkały i pracujący w Petersburgu, członek Petersburskiej Akademii Nauk. Silnik elektryczny zbudował Jakobi w maju 1834 roku, a potem (korzystając z finansowego wsparcia cara Rosji Mikołaja I) ulepszył i zastosował go do napędu łodzi. Inną zasługą Jakobiego było położenie linii telegraficznej, która w 1843 roku związała Petersburg z Carskim Siołem.
3 Do wskazanego pisma nie udało mi się, niestety, dotrzeć.
4 Podana data 13 września 1838 roku odnosi się do kalendarza juliańskiego; odpowiada jej 25 września w kalendarzu gregoriańskim.
5 Stosowana w Galicji stopa (o którą tu najpewniej chodzi) liczyła 0,29 m.
6 Mila niemiecka (albo pruska) – niemetryczna jednostka długości (7,53 km).
7 Cal używany w Galicji liczył 2,48 cm
8 Mowa tu prawdopodobnie o rozprawie: E. Lenz, M. Jacobi, Über die Gesetze der Electromagnete, „Bulletin Scientifiques” 1838, nr 94–95. Rozprawa nie mogła wszakże odnosić się do wyników z eksperymentów przeprowadzonych na Newie, skoro w Akademii Nauk była czytana 6 lipca 1838 roku.
9 Umnicze – naukowe, badawcze.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.