O machinie mocą pary działającej i o jej wynalazcy [fragment]
p. 79-83
Texte intégral
1Z końcem sierpnia 1819 umarł w Heathfield niedaleko Birmingham sławny James Watt, w osiemdziesiątym czwartym roku życia1. Był on poprawcą machiny mocą pary działającej, ale przedsięwzięte przez niego około tejże przekształcenia były tak mnogie, że podług uznania wielu mechaników angielskich należy mu słusznie i właściwie imię wynalazcy. Tak w Anglii, jak i u nas, częścią niewiadomi rzeczy, częścią nieukontentowani, powstają od niejakiego czasu przeciwko wynalazkom machin w ogólności, jakoby te przeszkadzały do zarobku ludziom ubogim, z tym wszystkim niezaprzeczoną jest rzeczą, że pomieniona machina parowa w wielu przypadkach działa to, czego żadna inna wiadoma nam siła dokazać nie zdoła. Ludzka siła jest zanadto ograniczona, a koni lub wołów, bez wielkich wydatków, mnogich trudności i szkód niewyrachowanych, użyć niepodobna, ilekroć zachodzi potrzeba siły wielkiej. Niepodobna tym sposobem pozyskać natężenia sił jednochwilowego, gdzie uderzenie lub pociągnienie w oka mgnieniu stać się powinno. 50 koni nie wydoła tej robocie, którą uskutecznić może machina parowa mająca siłę tyluż koni, a gdy konie tylko trzecią część dnia mogą być w pracy, potrzeba by przeto 150 koni, ażeby w dniu jednym tyle zrobić, ile machina jedna siłę 50 koni mająca zrobić jest w stanie. Gdy zaś w tym celu użyć chciano wodospadów, wiadomo, że nie wszędzie się znajdują i w ogólności moc ich jest nader ograniczona, wielkiej przeto wagi było usiłowanie wynaleźć siłę, która by podług upodobania zmniejszać lub zwiększać i w każdym miejscu użyć się dała. Taką siłę zyskujemy w wynalazku Watta. Jego poprawna machina użyć się dała do najliczniejszych przedsiębiorstw mechanicznych, gdy przeciwnie, machiny parowe, które jeszcze przed nim istniały, tylko do suszenia kopalni użytymi być mogły. [...]
2Zdarzyło się, że profesor fizyki w Uniwersytecie Glasgowskim, mając rzecz o parze wodnej, użyć chciał machiny parowej Newcomena2, a znalazłszy ją przez długie nieużywanie w nieporządku i niezdolną do swojego zamiaru, aby nią ukazać słuchaczom dzielność siły pary wodnej, użył Watta do uporządkowania onej [il. 1]. Mechanizm machiny, którego Watt nigdy nie widział, zwrócił uwagę głęboko myślącego artysty, za pierwszym oka rzutem tuszył sobie, iż nie tylko zdoła jej błędom zaradzić, ale ją wydoskonalić, tak iżby się stała użyteczniejszą. Od tej chwili cały zajął się myślą wydoskonalenia tej machiny, a lubo nie zaniedbywał przedmiotów swojego rzemiosła, tyle się atoli tylko nimi trudnił, ile mu do jego utrzymania się dostarczały; zdawał się już przeczuwać, że ta machina miała być węgielnym kamieniem przyszłego szczęścia jego i sławy.
3Wynalazek tej ważnej machiny nie należy trafowi, ponieważ, jak wiadomo, bywa teraz używana niezliczonymi sposoby, ku ulżeniu ludzkim pracom i do uskutecznienia dzieł żadną inną siłą uskuteczniać się niepodobnych. Więcej jak od pół wieku istnieją machiny Newcomena, usiłowano wielokrotnie i wielorako zmniejszyć koszta jej opału, a w tym tylko celu poprawiono kotły i piece. Lecz te wszystkie usiłowania posłużyły jedynie ku małemu wydoskonaleniu machiny, nie zmieniwszy nic ani w jej mechanizmie, ani w innych własnościach. Watt zaś, obdarzony nadpowszechnym rozumem i nierównie większą oświatą, niż się spodziewać można u mechanika pospolitego, uznał w celu istotnej poprawy machiny konieczną potrzebą zmniejszyć parę wodną, a zgłębiając wszystkie składające ją części, dociekł sposobu, jakim przekształcona być mogła.
4Lecz bez majątku będąc głową rodziny, dla której utrzymania pracować był obowiązany, widział uskutecznienie wydoskonalenia tej machiny niepodobnym. Wynalazek poprawy, którym i siebie uszczęśliwić, i ojczyznę zbogacić zamyślał, istniał już w umyśle jego, ale jeszcze ważne zostawało pytanie, czy li inni z jego zdaniem się zgodzą? Szczęściem znany był już wielu z szczególniejszych swoich talentów i wszyscy znawcy, którym myśl swoją objawił, przekonali się o jej użyteczności. Między innymi miał znajomość z p[anem] Roebuck, który przy szczupłym majątku posiadał głęboką umiejętność fizyki3. Ten w mocnym przekonaniu o możności wykonania wynalazku Watta połączył się z nim w tym zamiarze. Atoli niedostateczne były obydwóch zapasy do tak wielkiego przedsiębiorstwa. Wyczerpnąwszy swoje mająteczki, daleko jeszcze zostawali od celu, nawet rozumiano, że się doń nigdy nie zbliżą.
5Lubo nie więcej jak lat 50 od wynalezienia tego, przecież nie były w Anglii na tym stopniu rękodzieła, handel i duch spekulacji, do jakiego w niedawnym czasie posunęły się były. W Anglii mało było przykładów bogacenia się wynalazkami mechanicznymi, a w Szkocji, ojczyźnie Watta, wcale o żadnym nie słyszano. W takim stanie były rzeczy, gdy wieść zamiarów Watta doszła w roku 1773 Boultona4, który mając gruntowną wiadomość mechaniki, wyrachował od razu, jak wielkie korzyści na wszystkie mechaniczne sztuki spłynąć by mogły z urzeczywiszczonych wyobrażeń Watta; a gdy majątek jego stawiał go w możności uskutecznienia tego ważnego dzieła, nie omieszkał też wykonanie przedsięwziąć. P[anu] Roebuckowi powrócił on czynione nakłady z korzystnym procentem, a Watta ściągnął do Birminghamu dla ukończenia machiny. Boulton, będąc sam doskonałym mechanikiem, założył był niedaleko Birminghamu w Soho, miejscu zupełnie pustym, fabrykę jedynie dlatego, że się tam znajdował strumień [il. 2]; na tę fabrykę wyłożył 20 000 funt[ów] szterl[ingów]. Już ta sama okoliczność zdolna byłaby przekonać o użyteczności machiny Watta, która lubo nie droższa jest jak 500 funt[ów] szterl[ingów], atoli nierównie dzielniejszą w mechanice, jak był strumień, dla którego Boulton nie szczędził wydać 20 000 funt[ów] szterl[ingów].
6Skoro Watt machinę swoją skończył, nie tylko starano się usilnie publiczność o nowym wynalazku uwiadomić, ale wszystkich użyto sposobów, aby używana była ile możności najpowszechniej. Kopalnie, gdzie jej najpierwej używano, głosiły niezwłocznie, iż bardzo dużo oszczędzą węgli. Ponieważ najznakomitszą przeszkodą do zjednania wziętości dla nowego wynalazku mechanicznego jest to, iż dawniejsze drogie machiny stają się nieużytecznymi, więc p[anowie] Boulton i Watt uprzątnęli ją tym rozsądnym środkiem, iż naprzód w części zapłaty materiały starej machiny w wyższej nawet cenie nad ich istotny szacunek przyjmowali; a po wtóre, resztę należytości aż do przekonania się o użyteczności nowej machiny zostawiali [il. 3]. Mimo te atoli dozwalane z ich strony dogodności mieli w początkach wielkie przeprawy, ale z czasem przyszli do niezmiernych majątków i przez upowszechnione użycie machiny Wattowskiej doprowadzili wszystkie przymioty angielskiego przemysłu do tej doskonałości, że Anglia stała się szczególniej dlatego najbardziej kwitnącym z państw handlownych w Europie.
7Ile rozmnożyły się te machiny5 od czasu owego wydoskonalenia, pozna łatwo czytelnik z otrzymywanych rachunków, które okazują, iż machiny teraz tyle robią, ile 3 miliony ludzi robić by powinno, i że przez używanie ich zyskuje Anglia co dzień 32 000 talarów, to jest oszczędza wydatku na robotnika6.
8ŹRÓDŁÓ: O machinie mocą pary działającej i o jej wynalazcy, „Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej” 1820, nr 92, s. 365; nr 93, s. 370–371.
Notes de bas de page
1 James Watt (1736–1819) – szkocki inżynier, chemik i wynalazca, twórca wielu ulepszeń w konstrukcji maszyny parowej. Najważniejsze z nich polegało na skonstruowaniu rozrządu, który pozwalał doprowadzać parę pod wysokim ciśnieniem na przemian do przedniej i do tylnej części cylindra (rozdzielonych tłokiem). Wynalazek swój opatentował Watt w 1769 roku.
2 Maszyna parowa Newcomena (nazwana tak od jej angielskiego wynalazcy, Thomasa Newcomena [1663–1729]) to tzw. atmosferyczny silnik parowy, w którym produkowana w kotle para wodna przesuwa tłok, a następnie jest w cylindrze skraplana (strumieniem wody), wytwarzając w nim podciśnienie. Ciśnienie atmosferyczne powodowało powrót tłoka do wyjściowego położenia. Newcomen skonstruował swą pierwszą maszynę w 1712 roku. Jej największą wadą było wysokie zużycie paliwa: jedna maszyna potrzebowała średnio 1,5 tony węgla na dobę. W 1763 roku John Anderson, profesor Uniwersytetu w Glasgow, poprosił Watta o naprawę niesprawnej maszyny Newcomena.
3 John Roebuck (1718–1794) – angielski chemik, przemysłowiec i wynalazca. Jego największym osiągnięciem było opracowanie metody przemysłowego wytwarzania kwasu fosforowego.
4 Matthew Boulton (1728–1809) – angielski przemysłowiec i biznesowy wspólnik Watta. W zamian za dług nabył od Johna Roebecka jego dwie trzecie udziałów z patentu na udoskonaloną maszynę parową Watta.
5 Wiadomo, że Fulton Amerykanin więcej jeszcze tę machinę wydoskonalił [przyp. autora]. Robert Fulton (1765–1815) – amerykański inżynier, konstruktor pierwszego statku parowego (w 1802 roku), pierwszego parowego statku pasażerskiego (1807) i pierwszego okrętu wojennego o napędzie parowym. W 1800 roku zbudował na zlecenie Napoleona okręt podwodny, z ręcznie napędzaną śrubą.
6 Anonimowy autor rozprawki nie wspomina tu o czynniku, który istotnie wpłynął na „rozmnożenie się” machin parowych w pierwszych dekadach XIX wieku: w 1800 roku wygasła ochrona patentowa na ulepszenia Watta.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.