7. Watt i inni
p. 57-61
Texte intégral
1Galerię genialnych techników, których biegłość nie wzięła się z wykształcenia, otwiera syn skromnego cieśli, James Watt. Skonstruowana przez niego maszyna parowa należy jeszcze do XVIII wieku, zaś narracja o okolicznościach, w jakich doszło do technologicznego przełomu, rozpowszechniła się za sprawą jego syna już po śmierci wynalazcy w 1819 roku. Pierwszy człon zmitologizowanej biografii rozwijał się jako charakterystyka cudownego dziecka. Oto mały James zwrócił uwagę na coś, czego nie dostrzegli przed nim dorośli – na siłę, z jaką imbryk z gotującą się wodą unosił do góry wieczko. Wodę w czajniku gotowało się od pokoleń, siłę pary obserwowało wielu, nikt jednak z tej obserwacji nie potrafił wyciągnąć wniosków praktycznych. Do tego potrzebna była dziecięca naiwność, przenikliwość umysłu, którego wcześniej nikt nie ćwiczył. Te same cechy dały o sobie znać w innym momencie biografii, gdy młodemu jeszcze Wattowi zlecono naprawę modelu z uniwersyteckiego gabinetu fizycznego. Model demonstrował zasady, wedle których działał silnik parowy Newcomena. Watt przeprowadził naprawę, a przy okazji zmienił stosowane zasady, konstruując zupełnie nową i wielokrotnie wydajniejszą maszynę. Do rewolucji doszło w uniwersytecie, dokonał jej wszakże człowiek spoza akademickich struktur, prosty fabrykant narzędzi matematycznych, uniwersytecki outsider. Scharakteryzowawszy budowę „cudownej (...) machiny Watta”, autor pierwszej polskiej monografii maszyny parowej przeszedł do wynalazcy i tak oto skreślił jego umysłowość:
[...] poprawy te malują nam Watta najpowabniejszymi kolorami: widać w nich i tę bujność dowcipu w naśladowaniu, i tę bystrą przezorność w ułożeniu, owe to niezbędne źródła doskonałości dzieł, które są cechami wielkich tylko ludzi.1
2Genialny technik jest outsiderem w kilku tego słowa znaczeniach. Działa poza instytucjami i społecznościami naukowymi, najczęściej także w kompletnej samotności, angażując w swoje wielkie przedsięwzięcia jedynie najbliższą rodzinę. Inżynierskie duety stworzyli ze swymi synami Marc Isambard Brunel i George Stephenson. Pierwszy z nich wyemigrował z Francji – najpierw do Stanów Zjednoczonych, potem do Anglii. Gdy przystępował do budowy tunelu pod Tamizą, był już zatem napiętnowany innością, którą spotęgować miała niezwykłość rzuconego projektu: pokonania rzeki nie klasycznym mostem, lecz drogą poprowadzoną pod jej dnem. Inność Stephensona miała także przestrzenny komponent. Był człowiekiem z górniczej prowincji, słabo radzącym sobie w salonach Londynu, mówiącym w sposób tak odbiegający od londyńskiej angielszczyzny, że parlamentarzyści mieli duże kłopoty, by go zrozumieć. Inność ojców zdołali przełamać ich synowie. Robert Stephenson doczekał się zatem należnych zaszczytów, doceniła jego wielkie osiągnięcia także królowa Wiktoria, „która mu po dwakroć szlachectwo ofiarowała i za życia jeszcze odlać kazała jego posąg w spiżu do Westminsteru”2. Genialność w kulturze europejskiej była najsilniej wiązana z osiągnięciami w sferze ducha, z praktyką artysty. Robert Stephenson zdołał osiągnąć także tak pojmowaną genialność. Nie był wprawdzie człowiekiem pióra, ale zmusił do posłuszeństwa parę i znalazł w niej sprzymierzeńca dla działań artystów:
Dzięki jej potędze, osnuwszy kulę ziemską cudowną siecią metaliczną, znajdujemy dla myśli niezrównanego posłańca, co jej słowa z jednego na drugi biegun przenosi, co obie półkule do siebie zbliża i niejako twarzą w twarz ku sobie stawi.3
3W biografiach wielkich techników ważne miejsce zajmowało doświadczenie, za którym stały otwartość poznawcza i dziecięca ciekawość świata. Dzieciństwo i geniusz mogły łączyć się na różne sposoby. W opowieściach o Paxtonie i jego drodze do zaprojektowania Kryształowego Pałacu pojawia się jego kilkuletnia córka, której ciężar zdołały udźwignąć liście amazońskiej lilii wodnej. To doświadczenie miało ostatecznie przekonać ogrodnika, że odpowiednio skonstruowane użebrowanie może utrzymać szklany dach o ogromnej rozpiętości. Postać dziecka zjawiała się także w narracjach o wynalazku Louisa Daguerre’a, najpierw tam, gdzie mowa o obrazach otrzymywanych w ciemni optycznej i za pomocą „latarni magicznej”. Dla oglądającego je dziecka są one czymś prawdziwie cudownym i nieuchwytnym. Technika dagerotypowa wyrosła z potrzeby, by to, co cudowne i przelotne, utrwalić. Louis Daguerre nie miał teoretycznego przygotowania, był dekoratorem scenicznym i malarzem, eksperymentującym w łączeniu tradycyjnych technik malarskich z nowymi rozwiązaniami technicznymi. Z takiego mariażu malarstwa i techniki zrodziła się diorama, typ widowiska, w którym odpowiednio wykonane płótno – dzięki regulowanemu oświetleniu z obu stron – dawało iluzję trójwymiarowej sceny, oglądanej w zmieniających się porach dnia.
4Dagerotypia powstała z prób, by efekt iluzji posunąć jeszcze dalej. „Zatrzymywanie” obrazów powstających w ciemni optycznej zaspokajało dziecięcą zachłanność, było także owocem dziecięcej gotowości, by znane narzędzia i materiały połączyć w niesprawdzone wcześniej kombinacje. Początkiem wielkich wynalazków okazuje się zabawa, w której zapomina się o tym, o czym normalnie powinno się wiedzieć. Ważną częścią narracji o dagerotypie stała się analogia zabawowa, którą wprowadził do swego przemówienia François Arago: „Dwoje dzieci, przez igraszkę osadzając dwie soczewki u dwóch końców rury, tworzą niechcący narzędzie powiększające, a tym samym zbliżające przedmioty odległe”4. To „narzędzie powiększające” pozwoliło radykalnie zmienić obraz kosmosu. Równie cenne skutki przyniósł mikroskop. Niepozorne cienie, które „zatrzymywał” Daguerre, stały się dla Arago niechybną zapowiedzią kolejnego poznawczego przełomu5.
5Także w Polsce żyli i działali wybitni technicy. Zafascynowany dziełem Marca Brunela Adam Idźkowski rzucił pomysł, by Warszawę połączyła z Pragą „droga pod Wisłą”6. Projekt pojawił się w krytycznym dla Brunela momencie, wyszedł drukiem dokładnie w czasie, gdy podziemne roboty w Londynie, z powodu wdzierającej się do tunelu wody, trzeba było przerwać. Tym większy należy się podziw dla Idźkowskiego, którego pomysł miał w tych okolicznościach coś z romantycznej brawury, wyzwania rzuconego umysłom chłodnym i trzeźwo kalkulującym7. Podobnie śmiałe i nierealizowalne były dwa inne projekty: kolei jednoszynowej i drogi „wodno‑ziemnej”8. Idźkowski miał solidne przygotowanie techniczne; w swych zrealizowanych dziełach to przygotowanie potwierdził, w trzech wizjonerskich projektach myślał wszakże jak prawdziwy romantyk, lekceważący rozwiązania, które były już dobrze sprawdzone. Warto pamiętać, że prócz architektury i techniki trudnił się także Idźkowski poezją. Geniuszem techniki był niewątpliwie Izrael Abraham Staffel, warszawski zegarmistrz, twórca „machiny rachunkowej”, pokazanej i uhonorowanej najpierw na wystawie przemysłowej w Warszawie (w 1845 roku), a potem raz jeszcze – na wystawie światowej w Londynie (w 1851 roku)9. W biografii wynalazcy schodzą się rysy, które już znamy: outsider (Żyd!), człowiek skromny, pracujący bez żadnego instytucjonalnego wsparcia, zdumiewający swym osiągnięciem najtęższe matematyczne głowy Warszawy i Petersburga. Niezwykłą postacią był Masymilian Strasz, pionier dagerotypii, prezentujący swe pierwsze prace na miesiąc przed mową, w której François Arago oficjalnie powiadomił świat o wynalazku Daguerre’a10. Jego wielkość do dzisiaj pozostaje w cieniu, pamięta o nim niewielu, tylko rodzinne Kielce uhonorowały go w nazwie ulicy.
Notes de bas de page
1 F. P. Jarocki, Rozprawa o parnej machinie Watta..., Kraków 1814, s. 28.
2 A. R., Odwiedziny u technika [fragment] [1856], w tomie drugim.
3 Gawędy naukowe, „Gazeta Warszawska” 1855, nr 216, s. 3.
4 Rapport de M. Arago sur le daguerreotype, lu à la séance de la Chambre des députés le 3 juillet 1839 et à l’Académie des sciences, séance du 19 août, Paris 1839, s. 44; cyt. za: J. Zieliński, O dagerotypie [fragment] [1844], w tomie drugim.
5 W klasycznej książce Lewis Mumford uogólniał związki techniki z zabawą: „Naiwne zainteresowanie dziecka obracającymi się kołami to w dużej mierze antycypacja zainteresowania dorosłych maszynami – «maszyny to wiaderka i łopatki dla dorosłych»” (Technika a cywilizacja. Historia rozwoju maszyny i jej wpływ na cywilizację, tłumaczyła z wydania z roku 1934 E. Danecka, rozdziały I–IV przy współudziale W. Adamieckiego, Warszawa 1966, s. 82).
6 Zob. A. Idźkowski, Projekt drogi pod rzeką Wisłą dla połączenia Warszawy z Pragą... [1828], w niniejszym tomie.
7 Chłód kalkulacji – dla przykładu – bije z najobszerniejszego omówienia, jakiego doczekał się plan tunelu: P., Uwagi nad projektem drogi podziemnej pod Wisłą, ogłoszonym przez p[ana] Idźkowskiego, „Gazeta Polska” 1828, nr 151–152.
8 Wyłożył je Idźkowski w pracach: Chemin hydro‑terre ou nouveau système de communications (St. Peterburg 1845) i Chemin de fer statique et ses immenses avantages sur la construction des chemines de fer actuels (Paris 1857).
9 Zob. Machina rachunkowa p[ana] Izraela Abrahama Staffel z Warszawy [1863], w tomie drugim.
10 Zob. M. Strasz, Sposób przenoszenia przedmiotów na papier za pomocą kamery obskury, przez wpływ samego światła [1839], w tomie drugim.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.