5. „Statek Parowy”
p. 43-49
Texte intégral
1Miejscem, które w kulturze europejskiej łączyło zabawę z techniką, był – przynajmniej od XVIII wieku – „ogród zabawowy”, zwany często „foksalem”. Pierwszy z takich ogrodów, pierwowzór wszystkich późniejszych, powstał jeszcze w XVII wieku nieopodal Londynu. Od jego nazwy, Vauxhall, wzięło się określenie, które na stałe przylgnęło m.in. do niewielkiego parku na tyłach warszawskiego Nowego Światu. Można tam było spotkać różne rzeczy. Przychodziło się dla dobrego jedzenia, ale też dla bardziej wyszukanych rozrywek: oglądania spektakli fajerwerków i wzlotów balonów. Jedne i drugie zachowały w XIX wieku swą popularność. „Ogrody zabawowe” były zatem stałą areną popisów rozmaitych śmiałków, którzy – przy asyście setek widzów – wznosili się w przestworza. Balon jest znakomitym przykładem techniki, którą powołały i długo wspierały potrzeby pozapraktyczne. Pierwszy taki aparat skonstruowali właściciele wytwórni papieru spod Lyonu, podejrzewa się, że głównie z myślą o reklamie swoich produktów. I choć od początku mówiono i myślano o zastosowaniach praktycznych, balon aż do połowy XIX wieku nie przestawał służyć głównie rozrywce – jako piękna i efektowna zabawka1. Praktyczne zastosowanie musiało oznaczać możliwość sterowania, poruszania się zgodnie z wolą aeronauty. Do połowy XIX wieku Europa oglądała rozmaite i najczęściej nieudane próby kierowania balonami. Odbywały się one na otwartej przestrzeni, właśnie w foksalach, mogły jednak także być aranżowane w dużych pomieszczeniach zamkniętych, zwykle w „rajtszulach”, przy asyście zaproszonych widzów. Wszędzie wzlot był spektaklem, którego dramaturgii nie dawało się przewidzieć. Symbolicznego znaczenia nabiera próba, jaką podjął Jordaki Kuparenko, wznosząc się z warszawskiego Foksalu w balonie na ogrzane powietrze, którego powłoka sklejona była z afiszy teatralnych. Nawet gdyby w tej historii nie wszystko było prawdziwe, jej popularność pokazuje, że w początkach XIX wieku granice zabawy i technologii trudno było wytyczyć2.
2Warszawski Foksal dawał okazję do podziwiania balonów. Z czasem przybył mu groźny podwarszawski konkurent, który nieco inaczej łączył technikę z zabawą. Pierwszy odcinek Drogi Żelaznej Warszawsko‑Wiedeńskiej dotarł w czerwcu 1845 roku do Grodziska. Przynajmniej przez kilka miesięcy rentowność nowej linii mogły dać niemal wyłącznie przewozy pasażerskie, do tego jednak potrzebne było, by Grodzisk stał się miejscem żywo odwiedzanym, ściągającym do siebie wszystkich żądnych rozrywki i nowych wrażeń. Tę rozrywkę znaleźć można było w zbudowanym obok grodziskiej stacji budynku, zwanym Foksalem, z salą wykorzystywaną do zabaw, koncertów i tańców. Dodatkiem do tradycyjnych rozrywek była ekscytacja, jaką fundował przejazd koleją. Pociąg nie był tylko wehikułem, który przewozić miał warszawiaków. Odgrywał rolę, którą celebrowały walcowe kompozycje wiedeńskich mistrzów, tzn. był atrakcją zabawową, środkiem służącym nie do odbywania nużących podróży, lecz do cieszenia się samą przejażdżką. Zima 1845 roku pozwoliła połączyć wyjazdy do Grodziska z tradycją kuligów. Warszawiacy w otwartych wagonach mogli doświadczać w spotęgowanych dawkach wszystkich tych przyjemności, jakie dawała jazda saniami do Wilanowa, Królikarni czy Wierzbna3.
3Nim dotarła do Warszawy kolej, cud techniki mogło miasto zobaczyć na wodzie. 24 maja 1840 roku do przystani zlokalizowanej przy Zamku przybił statek parowy. Miasto długo czekało na podobne wydarzenie. Było już na nie gotowe w 1828 roku. Niestety, płynący z Gdańska statek parowy „Victory” utknął na mieliźnie na wysokości wsi Potok4. Ale w maju 1840 roku wszystko poszło jak należy. Anonimowy dziennikarz relacjonował:
Kilkaset osób zalegało wczoraj brzeg Wisły poniżej tarasu zamkowego, okrywało dachy berlinek stojących przy komorze wodnej, przystań i napełniało okna domów, z których widok rozlegał się na rzekę. O pierwszej ujrzano w oddaleniu na szerokiej wód przestrzeni mały punkt, powiększający się w szybkim zbliżaniu; był to statek parowy. Z ciekawością spoglądali na niego obecni, śledzili jego ruchy, witali w sercu ten nowy czynnik rozszerzenia się przemysłu krajowego. O 25 minut na drugą statek parowy zbliżył się ku brzegowi, a w chwili kiedy zarzucał kotwicę wprost okien zamkowych, stojące w przystani berlinki powitały nowo przybyłego gościa. [. ] J[aśnie] O[świecony] Ksi[ą]żę Namiestnik raczył wczoraj po południu odbyć nim przejazdkę do Cytadeli i na powrót.5
4Teatralność towarzysząca powitaniu w Warszawie statku parowego rysuje się bardzo wyraźnie. Łatwo sobie wyobrazić scenę, jaką stanowiła gładka tafla Wisły, i widownię, którą tworzyła wysoka skarpa wiślana. Nietrudno też odmalować sobie moment, gdy na horyzoncie pojawił się długo oczekiwany aktor, tj. dymiący statek. Przedstawienie miało dwa momenty kulminacyjne. Pierwszym było dopłynięcie jednostki do brzegu, skwitowane przywitaniem przez berlinki, co oznaczało zapewne aplauz okazywany przez warszawiaków, obsiadających wiślane łodzie i przyglądających się manewrom. Drugim był inauguracyjny rejs z udziałem Księcia Namiestnika – rejs, który, co ważne, odbył się w zasięgu wzroku wszystkich zgromadzonych na brzegu. Po tym święcie zaczęła się zwyczajna służba statku, rejsy do Bielan i na Saską Kępę. Swą wyjątkową kulturową rolę statek6 potwierdził jeszcze na inne sposoby. Stał się tematem kompozycji muzycznej i użyczył nazwy tytułowi warszawskiego pisma satyrycznego.
5W kompozycji Józefa Stefaniego statek parowy został dosłownie przeniesiony do teatru. Statek parowy usłyszeli warszawiacy po raz pierwszy 16 sierpnia 1840 roku w Teatrze Wielkim. Czytam o tym wykonaniu, co następuje:
Po drugim obrazie Korsykanki odegrany został nowy malowniczy polonez J[ózefa] Stefaniego pod tytułem Statek parowy. Sztucznym użyciem różnorodnych sił instrumentalnych autor starał się naśladować, a raczej przedstawić obraz życia statku parowego: przygotowania, odjazd, przeprawę i przybycie do lądu. W polonezie dokonać tego było bardzo trudno, jednakże trudność tę pan Stefani szczęśliwie pokonał.7
6Niestety, nie możemy się przekonać, jak kompozytor poradził sobie z trudnym zadaniem. Polonez wyszedł wprawdzie drukiem, zdaje się jednak, że żaden z egzemplarzy tej edycji nie przetrwał do dzisiaj. O tym, jak kompozycja wyglądała, dowiemy się tylko z opisów. „Kurier Warszawski”, informując o wydaniu, tak streszczał „program” utworu:
W tym polonezie naśladowane są melodie malujące obrazy, jakie przytrafiają się w istocie na statku parowym, jako to: machina parowa zaczyna być w ruchu, dzwonek przyzywa pasażerów, odpłynienie statku, muzyka na statku, statek stanął na przeznaczonym miejscu, pasażerowie wysiadają, wypuszczenie pary z machiny.8
7Józef Stefani nie był pierwszym, który zmierzył się z zadaniem muzycznego sportretowania techniki. W 1840 roku w Warszawie były chętnie grywane (i upowszechniane drukiem) „techniczne” walce Johanna Straussa (ojca), z najsłynniejszym z nich – Wesołą podróżą koleją żelazną [Eisenbahn‑Lust‑Walzer]. Były już znane także pierwsze polskie próby, by wspomnieć choćby o kompozycji Andrzeja Kotulińskiego Omnibus galop do Królikarni (o którym czytamy, że wyszedł „z piękną ryciną czterokonnego wielojazdu” 9). Ten typ kompozycji osiągnął u nas szczyt popularności w drugiej połowie XIX wieku, gdy z Warszawy wybiegały już linie dróg żelaznych. W tym sensie można mówić o prekursorstwie Józefa Stefaniego i o bardzo ważnym (a wciąż niedocenianym) świadectwie związków, jakie romantyzm polski łączyły z dziewiętnastowieczną techniką. Jedną z przyczyn, dla których o związkach tych mówi się wciąż niewiele, jest to, że znaczna część z „programowych” kompozycji muzycznych, które odnosiły się do techniki, bezpowrotnie przepadła. Nie były to z pewnością dzieła wielkie i bardzo przez znawców cenione (bo te by chyba przetrwały), trudno jednak coś więcej powiedzieć o wartości artystycznej utworów, skoro wiele z nich znamy tylko z tytułów i suchych rejestrów wydawniczych10.
8Przypłynięcie do Warszawy statku parowego i znaczna popularność organizowanych przejażdżek nasunęły wydawcom „Humorysty Warszawskiego” pomysł, by od 1 stycznia 1841 roku zmienić tytuł pisma. Odtąd „dziennik poświęcony przyjemnej zabawie” wychodził jako „Statek Parowy”, udobitniając na okładce nowy tytuł ryciną, która najprawdopodobniej portretowała jednostkę oglądaną od ponad pół roku na Wiśle. Nie wiadomo, czy przeprowadzona zmiana przyniosła jakieś ekonomiczne konsekwencje11. Chyba jednak nie pomogła, bo pisemko po trzech numerach przestało się ukazywać, a jego tytuł stał się okazją do żartów12. Warto wszakże do niego dziś zajrzeć, by przeczytać poemat Para i poznać komplementowane w nim „cuda jeniuszu siły”.
9Statek parowy i kolej żelazna musiały być dla warszawiaków przedmiotem dumy. Pokazują to relacje prasowe i rozmaite „listy na prowincję”, w których przejażdżkę po Wiśle lub wypad do Grodziska przedstawia się jako przykłady modnej wielkomiejskiej rozrywki. Obie nowinki techniczne portretowane były z użyciem różnych metod. Najciekawsze wydaje się wszakże zainteresowanie, jakie okazał im balet romantyczny. W kwietniu 1847 roku na deskach Teatru Wielkiego widzowie mogli zobaczyć ułożoną przez Filipa Taglioniego sztukę Przybycie, zabawa i odjazd na kolei żelaznej. Zaś w lutym 1848 roku na warszawskiej scenie Taglioni wystawił nowy spektakl, Panoramę Warszawy. Główną część dekoracji stanowił widok Warszawy, zdjęty z brzegu praskiego. Autor scenografii, malarz i dekorator Antoni Sacchetti, wykonał swą pracę – jak czytamy – „z wiernością kamery obskury”13. Nie zapomniał niczego. Na wodach Wisły „widać czółna i czółenka, między którymi, jak wspaniałe okręta, kołyszą się dwa nowe paropływy”14. Prawdziwy popis swych zdolności dał Sacchetti cztery lata później, gdy na deskach Teatru Wielkiego wystawiona została „zabawa taneczna” Pałac Kryształowy w Londynie.
Notes de bas de page
1 Zob. R. Holmes, Wiek cudów. Jak odkrywano piękno i grozę nauki, przeł. E. Morycińska‑Dzius, Warszawa 2010, rozdz. Baloniarze w niebie.
2 Tę historię przypomniano przy okazji śmierci Kuparenki: „Gdy usłyszał o częstych za granicą wznoszeniach się balonami, oświadczył, że i w Warszawie to uskuteczni z mniejszym kosztem, bo bez gazu lub spirytusu i materii jedwabnych. Ukleił przeto balon z papieru, pod balonem urządził kociołek, napełnił go łuczywem, wsiadł w kosz uwiązany do balonu, zapalił łuczywo, z którego dym napełnił papierowy balon, i wobec mnóstwa widzów Jordaki z ogrodu Foksal wzniósł się pod obłoki” ([Notka informacyjna], „Kurier Warszawski” 1844, nr 31, s. 142).
3 Zob. F. K., Z Grodziska, „Kurier Warszawski” 1846, nr 60. Zwracam uwagę na wzniesiony w grodziskim Foksalu toast – „za powodzenie Kolei Żelaznej Warszawsko‑Wiedeńskiej” (s. 282). Więcej na temat kultury foksali piszę w mojej książce: Inna droga. Romantycy a kolej, Warszawa 2012, s. 30–38.
4 Utknął i służył jako atrakcja. „Pomimo niestałej pogody, odległości od miasta i opłaty składanej w Sklepie Dobroczynności, odwiedziło go od niedzieli przez trzy dni przeszło 600 osób” ([notka informacyjna], „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” 1828, nr 197, s. 1765). Przewidywano, że gdy „Victory” dotrze do Warszawy, zostanie także udostępniony zwiedzającym. „Statek ten stanąć ma obok mostu; słychać, iż właściciel umyślił dozwolić publiczności do niego przystępu za ofiarę na rzecz zupy rumfordzkiej, złotego jednego od osoby dorosłej i 15 groszy od dziecięcia” (Statek parowy z Anglii, „Kurier Warszawski” 1828, nr 215, s. 907).
5 [Notka informacyjna], „Kurier Warszawski” 1840, nr 138, s. 661.
6 Żadne z zachowanych źródeł nie zarejestrowało, niestety, jego nazwy. Gdy pojawiła się w Warszawie druga z kupionych przez Piotra Steinkellera jednostek, pisano o nich w prasie: „mały” i „duży statek parowy”.
7 [Notka], „Gazeta Warszawska 1840, nr 218, s. 1.
8 [Notka], „Kurier Warszawski” 1840, nr 231, s. 1109.
9 Zob.[notka], „Kurier Warszawski” 1837, nr 150, s. 737.
10 Przepadł m.in. skomponowany przez Stefaniego polonez Kolej żelazna, który uświetnić miał otwarcie pierwszego odcinka Drogi Żelaznej Warszawsko‑Wiedeńskiej.
11 Redakcja tak tłumaczyła zmianę: „Gdy jednak tytuł ten [tj.«Humorysta Warszawski»] w błąd wprowadzać może osoby nieznające planu «Humorysty» i odstręczać tych, którzy prócz śmiechu innych chcą przyjemności, żeby się bawić, przeto «Humorysta» od 1 stycznia 1841 roku przybiera nazwę «Statek Parowy. Dziennik poświęcony przyjemnej zabawie»” (J. B. Uwiadomienie od Redakcji, „Humorysta Warszawski” 1840, nr 19, s. 2).
12 „W tym roku wychodził dzienniczek, na którego czele była rycinka wyobrażająca statek parowy, pod nim napis tegoż statku, a pod napisem przez wszystkie numera Zemsta mężczyzny. «Statek Parowy» płynął tylko przez trzy numera arkuszowe, przy wielkiej parze wodnistej, lecz tak cicho, iż nikt podróży jego nie domyślał się nawet. Charakterem tego dzienniczka było ubóstwo literackie, które się własnym kosztem na parowym statku do nicości przeprawiło, zostawując po sobie małą notatkę bibliograficzną i tę przyjemną pewność, że już nie powróci” (Kronika literacka. Pisma periodyczne w Warszawie na rok 1841, „Biblioteka Warszawska” 1841, t. 3, s. 479–480).
13 Panorama Warszawy, „Gazeta Warszawska” 1848, nr 38, s. 4.
14 [Notka informacyjna], „Kurier Warszawski” 1848, nr 36, s. 174.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.