4. Wśród cudów natury i cudów techniki
p. 37-42
Texte intégral
1Od późnej wiosny 1838 roku w gmachu Colosseum – prócz wciąż eksponowanej panoramy – czekała na zwiedzających nowa atrakcja: Galeria Naturalnej Magii. „Przewodnik intelektualny” na lata 1839–1840 charakteryzował tę instytucję następująco:
Ta wystawa jest poświęcona najlepszemu zobrazowaniu tych działów wiedzy praktycznej, które w rękach filozofów wydają się działać jak magia. Obejmuje ona: najlepszy teleskop achromatyczny; dwa największe w Europie zwierciadła wklęsłe, tak usytuowane względem słońca, że ich ogniska wypadają w tym samym miejscu, zaś jego temperatura jest tak wysoka, iż żadna znana substancja jej się nie oprze; ciemnia optyczna; zobrazowanie fotogenicznego rysowania; dwa mikroskopy; największy w świecie aparat elektryczny, wystawiający powierzchnię elektryczną o powierzchni niemal 80 stóp kwadratowych. Cała wystawa ma imponujący charakter, a jest pokazywana kilka razy dziennie. Wstęp – jeden szyling; katalog z opisem aparatu – 6 pensów.1
2W prasie londyńskiej znajdziemy jeszcze więcej szczegółów o atrakcjach ekspozycji. Dowiadujemy się zatem, co kryje tajemnicza formuła „fotogenicznego rysowania”. Chodzi o fotografię, a dokładniej – o technologię otrzymywania obrazów na powierzchni światłoczułej. Pokazany na wystawie instrument, czytamy w stosownych wyjaśnieniach, był używany przez Louisa Daguerre’a i Henry’ego Foxa Talbota do utrwalania obrazów otrzymywanych w ciemni optycznej. Z tych samych źródeł dowiadujemy się, że konstruktorami achromatycznego mikroskopu byli panowie Carpenter i Westley, zaś ogromny aparat elektryczny (zilustrowany na okładce pisma) został obmyślony przez pana E. M. Clarke’a2.
3W książce Frankenstein’s Children Iwan Morus analizuje londyńskie pokazy elektryczne i praktykę łączenia w nich „pożytecznego z przyjemnym” [instruction and amusement]3. To połączenie nie ograniczało się do eksperymentów z elektrycznością, większość „galerii wiedzy praktycznej” pokazywała bowiem wynalazki z różnych dziedzin techniki. Najważniejszym eksponatem prezentowanym w tzw.„długim pokoju”, centralnym pomieszczeniu Galerii Adelajdy (The Adelaide Gallery), było – dla przykładu – skonstruowane przez Jacoba Perkinsa działo parowe, zaś w Galerii Politechnicznej główne miejsce zajmował dzwon nurkowy, w którym chętni i odważni mogli zanurzyć się w specjalnie do tego celu wybudowanym basenie4. Wszędzie były także mikroskopy – słoneczny i „tlenowo‑wodorowy” (oxy‑hydrogen). „Kultura wystaw”, której częścią były londyńskie galerie i organizowane w nich pokazy, musi zainteresować badacza polskiego romantyzmu. Nie tylko dlatego, że stolica Anglii stała się po klęsce powstania listopadowego jednym z dwóch największych skupisk Wielkiej Emigracji. Także z tej racji, że kultura ta, prócz swego potężnego skrzydła zachodniego, miała też skromniejsze, wschodnie. By stać się uczestnikiem pokazów, na których eksponowane były najrozmaitsze cuda techniki, nie trzeba było jechać do Londynu. Pokazy takie znała również Warszawa. Znacznie mniejsze w skali i niezwiązane na stałe z żadnym miejscem ani z żadną instytucją, były jednak porównywalne w swym repertuarze z podobnymi imprezami z wielkich galerii londyńskich. W początkach XIX wieku nie było w Warszawie ogromnych „maszyn widzenia”, takich jak stojące na skraju Regent’s Parku budynki Colosseum i dioramy. Były za to, urządzane od czasu do czasu, przeróżne „gabinety”, gdzie kunszt artysty‑malarza znajdował wsparcie w pomysłowości technika. Te gabinety to niewątpliwie ważne ogniwo pośrednie między „zabawkami filozoficznymi” (w rodzaju latarni magicznej) a „maszynami widzenia” (w typie londyńskiego Colosseum)5.
4Latem 1837 roku do Warszawy zjechał „doktor filozofii James Schuman z Berlina”, dając w Hotelu Wileńskim spektakle pod tytułem Cuda nadzwyczajne natury. Co mogli zobaczyć widzowie? „Widowisko złożone z rozmaitych obrazów, utworzonych za pomocą nowo odkrytego światła i mikroskopu”6. Ten nowy rodzaj światła przeszedł do historii techniki pod nazwą światła wapiennego lub lampy Drummonda7. Całe urządzenie przypominało klasyczną ciemnię optyczną (camera obscura), gdzie zainstalowane były soczewki. W miejscu, w którym w normalnej „latarni magicznej” umieszczano przezrocze, znajdował się preparat z powiększanym obiektem. Źródłem światła był palnik zbudowany w ten sposób, że walec ze sprasowanego tlenku wapnia (wapna prażonego) rozgrzewany był do wysokiej temperatury za pomocą palącej się mieszaniny tlenu i wodoru. W warszawskich anonsach reklamujących widowisko „doktora Schumana” zamiast tytułu zjawiała się zazwyczaj tajemniczo brzmiąca nazwa urządzenia: „hydro‑oxygen‑gas‑mikroskop”. Pokazy Schumana spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem warszawskiej prasy, która zachęcała: „tak badaczom natury, jako też każdemu pragnącemu czas przyjemnie i użytecznie przepędzić, mamy za obowiązek polecić to nowego rodzaju widowisko” 8. Przedstawienie ściągało wielu widzów, ale niespodziewanie skończyło się finansową plajtą. U warszawiaków pozostała jednak potrzeba, która motywowała zakładanie londyńskich galerii: podglądania cudów natury z pomocą rozmaitych cudów techniki9. Dziesięć lat po występach doktora Schumana nad Wisłą można było zobaczyć w działaniu inne urządzenie – mikroskop słoneczny. Ten mikroskop, „świeżo z Paryża sprowadzony, najdoskonalszy w swoim rodzaju”, dawał chętnym niezwykłe seanse:
Rzadkie to i niezbyt dawno wynalezione narzędzie zajmuje uwagę uczonych badaczów natury i pożytecznie uprzyjemnia chwile szukającym zabawy przez nadzwyczajne powiększenie niedojrzałych lub zaledwie widzialnych przedmiotów, tak dalece, że pchła zwyczajna przedstawia się na obrazie w wielkości ogromnego wołu, a szpetne robaki w zgniłym szwajcarskim serze są równe największej w świecie ropusze surynemskiej, na kształt chrabąszczów i karaluchów. Gąsieniczka zaledwie wylęgnięta wydaje się długą na 5 łokci i jakby postronkami obrosła, gaza i tiul podobne są do ogromnej brony; łuska karpia zdaje się jak płaska muszla morska w najpiękniejszych kolorach; włos ludzki w postaci najgrubszej liny z rurkowatym wydrążeniem w środku; ledwie na szkle dojrzana odrobina łabędziego puchu wyobraża się w kształcie topoli bez liści, a małe pióro strusia podobne do suchego dębu z konarami.10
5Popularność przedstawień optycznych wzrosła znacznie po wynalezieniu techniki fotografii. W końcówce lat 50. Warszawę i inne miasta Królestwa odwiedził Dominik Zoner, dając widowiska, które spotykały się z entuzjastycznym przyjęciem. Zoner należał niewątpliwie do grona osób łączących w swej działalności kilka ról: był utalentowanym showmanem, konstruktorem wykorzystywanych w pokazach aparatów i zręcznym popularyzatorem nauki. Pokazywał „obrazy optyczne”, a więc zapewne fotografie, które w jakiś przemyślny sposób montował, skoro osiągał na ekranie efekt „ruchomych obrazów”11. Posługiwał się też aparatem spełniającym zarówno funkcję mikroskopu „tlenowo‑wodorowego”, jak i „agioskopu” (pomniejszającego pokazywane przedmioty)12. Stosował niewątpliwie animacje, tzn. przygotowane specjalnie przezrocza (np. do zilustrowania tematów z zakresu astronomii lub geologii). Na koniec swych pokazów zostawiał nadzwyczaj efektowną „grę kolorów” („chromatropy”), która budziła wśród publiczności szczególny zachwyt13.
6Spektakle z wykorzystaniem „zabawek filozoficznych” i „maszyn widzenia” utrwaliły się w różnych gatunkach literackich. W konwencji bajki są osadzone utwory, gdzie „drobnowidz” i latarnia magiczna służyły do mówienia o ludzkich wadach i cnotach (Szlachetny Feliksa Pawła Jarockiego, Latarnia magiczna Franciszka Morawskiego). Balladą jest anonimowa Latarnia czarnoksięska, spajająca żywioły liryki, epiki i dramatu. Drobnowidz z kolei to króciutkie opowiadanie fantastyczne, historia nieszczęsnego Dobsona, którego pasja do oglądania świata przez mikroskop skończyła się życiową katastrofą. Rzadko dziś przypominany poemat Wincentego Pola Szajne Katarynka był rodzajem scenariusza do patriotycznego spektaklu, wykorzystującego obrazy (przezrocza), muzykę i słowa14.
Notes de bas de page
1 A. Booth, The Stranger’s Intellectual Guide to London for 1839–40, London 1839, s. 125.
2 Zob. Gallery of Natural Magic, Colosseum, Regent’s Park, „The Literary World” 1839, nr 13; Gallery of Natural Magic, „The Mirror of Literature, Amusement, and Instruction” 1839, nr 958 (tu na okładce: Kolosalny aparat elektryczny w Galerii Naturalnej Magii, Colosseum, Regent’s Park). Wymieniony E. M. Clarke był wytwórcą „instrumentów filozoficznych” i właścicielem sklepu z tymi instrumentami na Strandzie.
3 Zob. I. R. Morus, Frankenstein’s Children. Electricity, Exhibition, and Experiment in Early‑Nineteenth‑Century London, Princeton 1998, rozdz. Blending Instruction with Amusement: London’s Galleries of Practical Science.
4 Zob. The Polytechnic Institution, Regent Street, „The Mirror of Literature, Amusement, and Instruction” 1838, nr 910, s. 146; I. R. Morus, Frankenstein’s Children, s. 77, 81.
5 Zob.[anons reklamowy], „Kurier Warszawski” 1829, nr 111; Teatr mechaniczny, „Gazeta Polska” 1830, nr 83; Teatr sztuczno‑mechaniczny, „Kurier Warszawski” 1830, nr 209; Gabinet topograficzny, „Kurier Warszawski” 1829, nr 266; Gabinet topograficzny p. Sachetti, „Dziennik Powszechny” 1835, nr 350; Gabinet panoramiczny, „Gazeta Warszawska” 1836, nr 38; Cuda mechaniki, czyli żywe automaty J[aśnie] Pana Tschuggmall, „Gazeta Warszawska” 1836, nr 112. Zob. też notka o genialnym stolarzu wileńskim, Marcinie Milerze, autorze „pomnika mechanicznego” i „komody cudownej”: „Trzeba koniecznie być widzem, aby dokładnie mieć pojęcie o tym arcydziele sztuki, o tym tak słusznie w wyż[ej] powołanej gazecie [chodzi o „Pszczołę Północy”] nazwanym «cudzie mechaniki». Od dziś o god[z.] 5 wieczorem, w widowni na ten cel dokładnie urządzonej, pokazywać będzie kolejno te arcydzieła sztuki. Jesteśmy przekonani, że publiczność warszawska, umiejąca zawsze godnie oceniać prawdziwy talent, nie zostanie i teraz obojętną w oddaniu winnej pochwały talentowi mistrza, który w dalszych za granicą podróżach, jesteśmy pewni, pozyska sławę europejską” („Kurier Warszawski” 1845, nr 49, s. 233).
6 [anons], „Gazeta Warszawska” 1837, nr 334; Mikroskop Schumana, „Gazeta Poranna” 1837, nr 243.
7 Zob. Światło Drummond [1837], w tomie drugim.
8 [Notka informacyjna], „Kurier Warszawski” 1837, nr 219, s. 1072; zob. też L. Ł., [notka informacyjna], „Korespondent” 1837, nr 238; Mikroskop Schumana [1837], w tomie drugim.
9 Użyłem dwukrotnie słowa „cud”, bo świat mikroskopowy prowokował do pytań o jego relację ze światem widzialnym. Christian Gottfried Ehrenberg pisał we wstępie do monografii poświęconej wymoczkom: „Od odkrycia tego cudownego świata mikroskopijnego życia był on przedstawiany przez fantazjujących pisarzy jako świat duchów, zaludniony przez formy niedające się porównać z tymi ze świata widzialnego, czasem straszne, czasem dziwnie zniekształcone, ani zupełnie ożywione, ani zupełnie nieożywione. Niektórzy przedstawiali je jako swawolny wybryk kreatywnej energii Natury (lusus Naturae); i nawet w 1820 roku skądinąd szanowany pisarz opisał w szczegółach magiczne siły, którymi niektóre z tych form jakoby były obdarzone” (Ch. G. Ehrenberg, Die Infusionsthierchen als vollkommene Organismen, Leipzig 1838; cyt. za fragmentem przedrukowanym w recenzji: „The Foreign Monthly Review” 1839, nr 3, s. 271).
10 Mikroskop, „Kurier Warszawski” 1847, nr 182, s. 877. Mikroskop słoneczny zawitał do Warszawy także w 1842 roku. O otrzymywanych za jego pomocą obrazach pisała prasa: „Woda kryniczna, w której gołym okiem żadnego pyłu [się] nie dostrzeże, okazuje się napełniona mnóstwem przedmiotów obcych i nieczystości, w wodzie zaś zepsutej przedstawia się świat istot różnorodnych, które z nadzwyczajną szybkością przenoszą się z miejsca na miejsce, a z których większa część wzrokowi ludzkiemu jest zakryta” (Mikroskop słoneczny, „Gazeta Powszechna” 1842, nr 229, s. 4).
11 Zob.[notka informacyjna], „Kurier Warszawski” 1857, nr 309, s. 1630.
12 Zob.[notka informacyjna], „Gazeta Warszawska” 1860, nr 262, s. 5
13 Zob.[notka informacyjna], „Kurier Warszawski” 1857, nr 247, s. 1335; [notka informacyjna], „Kurier Warszawski” 1857, nr 252, s. 1363.
14 Zob. F. P. Jarocki, Szlachetny [1815]; F. Morawski, Latarnia magiczna [1852]; Latarnia czarnoksięska [1831]; Drobnowidz [1835]; W.Pol, Szajne Katarynka [fragment] [1841] – wszystkie w tomie drugim.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.