3. Na kuli św.Pawła
p. 30-36
Texte intégral
1Wiktora Weintrauba, przypomnijmy, zastanowiła decyzja Słowackiego, by w Podróży do Ziemi Świętej napisać o tunelu londyńskim jako korytarzu, gdzie „w oknach przez szyby” ryby zaglądają w twarze Anglikom. „Przez jakie szyby?” – pyta badacz1. Poetyka poematu dygresyjnego usprawiedliwia niedopowiedzenia i faktograficzne przekłamania, ale opis pobytu w angielskiej stolicy, zamieszczony w liście do matki, już takich interpretacyjnych luzów mieć nie powinien. A ma. Przynajmniej jeden i – zdaje się – niezmiernie istotny dla rachunku wrażeń, jakie poeta wywiózł po miesięcznym pobycie w Londynie. Chyba dotąd nikt nie zwrócił uwagi na wątpliwości, jakie budzić musi często cytowany urywek z listu z 10 września 1831 roku, a przedstawiający panoramę metropolii:
Wiele miałem w nim chwil zachwycających; przyjemne miasto – wszedłszy na samą kulę wieży St. Pawła rzuciłem okiem wokoło i pomimo niezmiernej wysokości wieży z żadnej strony końca nie było widać – domy aż za horyzont się rozciągały – i pyszna Tamiza z ogromnymi mostami, i za ostatnim mostem las ogromny masztów, i nad brzegami Tamizy do obelisków podobne kominy machin parowych, z których wylatują kłęby czarnego dymu – wszystko to tworzy widok zachwycający.
2Te same przewodniki, które rekomendowały zobaczenie tunelu (bądź – jak w przypadku publikacji Kochańskiego – starały się do wizyty zniechęcić) pisały także o miejscu, o którym w cytowanym urywku doniósł matce Słowacki. I wspominały o tym, co może zobaczyć ten, kto podejmie trud wspięcia się na wierzchołek katedry Świętego Pawła. Trzeźwy w swych ocenach Kochański przestrzegał decydujących się na wspinaczkę: „Jeżeli sobie kto chce zadać pracę, może, idąc jeszcze 138 schodów wyżej [ponad pierwszą galerią], daleko rozleglejszy mieć widok, atoli potrzeba trudności mu pokonać, które częstokroć z niebezpieczeństwem życia są połączone”2. W ocenie skali trudności, jaką przedstawia wejście na najwyższą galerię wieńczącą kopułę katedry, nie ma dużych rozbieżności. Wszyscy autorzy przewodników po Londynie zgadzają się, że wspinaczka jest naprawdę trudna, na ostatnim odcinku zamiast schodów jest drabina, większą część drogi na górę odbywać trzeba w ciemności. Wejście na najwyższą galerię (trzecią, tzw.złotą) to dowód najwyższej brawury. Jeszcze więcej odwagi trzeba wykazać, gdy chce się dostać do kuli, która znajduje się na szczycie. Można tam wejść, wnętrze kuli mieściło do sześciu osób. Oczywiście, będąc w środku kuli, nie zobaczy się żadnej panoramy3.
3Słowacki, rozpoczynając relację z Londynu, wypełnia schemat podróży, który ukształtowany został w czasach popularności Grand Tour. Poznanie nowego miasta wymagało tu spojrzenia „panoptycznego” na jego całość, objęcia go wzrokiem od końca do końca. Tylko tak można było bowiem zapanować nad nową przestrzenią, tylko w ten sposób można było wielkość miasta zamknąć w jednym poznawczym seansie. By zacząć konsumować nowe miasto w jego najwartościowszych kawałkach, trzeba było najpierw nabrać o nim całościowego pojęcia. W dziewiętnastowiecznych relacjach podróżniczych często powtarza się ten rytuał spoglądania z góry4. Są jednak już liczne zastępniki, pozwalające ominąć trudy związane z uzyskiwaniem „panoptycznego” obrazu. Mam na myśli drukowane przewodniki i rozmaitego typu „fizjonomie” miast – zwłaszcza tych dużych, metropolitalnych, takich, gdzie rozległość oznacza, że panoramę zaoferować może tylko bardzo znaczna wysokość. Londyn w czasach pobytu Słowackiego dawał do rąk zwiedzającego bardzo bogaty zestaw publikacji, które zwolnić mogły przybysza z wędrówki na kopułę św. Pawła. W sprzedaży dostępne były także większe i mniejsze graficzne panoramy miasta. Kto chciał, mógł oczywiście taką panoramę smakować w naturze, wspiąwszy się pracowicie na czubek katedry. Gdy Słowacki dotarł do Londynu, miasto musiało na przybyszu robić wrażenie czegoś radykalnie innego, co trudno porównywać z miejscami poprzednio odwiedzanymi. Poeta znalazł się w stolicy rewolucji przemysłowej, w metropolii, która w każdym swoim fragmencie pokazywała przybyszowi, czym jest nowoczesny przemysł, na czym polega praca tysięcy maszyn parowych i jakie skutki ta praca przynosi. Londyn oszałamiał przybysza technicznymi cudami, ale nie pozwalał na moment zapomnieć, jakie są koszty tego postępu. A koszty te były naprawdę bardzo widoczne...
4W sympatycznej książeczce dla dzieci, która miała spełniać funkcję przewodnika, jest fragment zatytułowany View of London from St. Paul’s [Widok Londynu ze św. Pawła]. Czytamy w nim:
Pewien dżentelmen ze wsi, który wcześniej nigdy nie był na czymś wyższym niż stóg, wspiął się na szczyt św. Pawła i podziwiając krajobraz z żelaznej galerii, [powiedział/pomyślał:] „Cóż, w istocie to wspaniały widok! I opłaca się wspiąć tutaj, na taką wysokość. Drodzy, cóż za wielkie miasto! I we wszystkich częściach pełne kościołów, domów, koni, wózków. Cóż za mnogość pojazdów i ileż tysięcy ludu! I, nad wszystki m, jakże gęsty dym!”5
5Dym, o którym mowa w książeczce dla dzieci z początku XIX wieku, wspominają także autorzy przewodników dla dorosłych i dla cudzoziemców. W przewodnikowych charakterystykach katedry św. Pawła pojawiają się dwa ostrzeżenia: o tym, że wspinaczka może okazać się skrajnie uciążliwa (lub nawet śmiertelnie groźna), i o tym, że z góry zwykle nie zobaczy się niczego. Zanieczyszczenie atmosfery Londynu to ważny czynnik kształtujący od XVIII wieku kulturę metropolii. Wcześniej stolica znała tylko jeden typ zakłóceń widzialności, ten powodowany przez mgłę. W XIX wieku do tradycyjnej i stale występującej mgły dołączył dym. Londyn spowijany był często przez mieszaninę tego, co produkowała natura, z tym, co wytwarzane było przez człowieka6. W relacji Słowackiego może zastanawiać to, że mowa jest o „wieży St. Pawła”, nie zaś – „katedrze”. I to przede wszystkim, że jest to relacja ze wspinaczki, która wieść miała „na samą kulę wieży St. Pawła”. Kilkanaście linijek dalej, gdy Słowacki wspomina o odebranym liście, pisze: „wychodzę na ulicę koło św. Pawła katedry”. Wspinał się więc na katedrę czy tylko na więżę?
6Słowacki nie musiał podejmować niebezpiecznej drogi na szczyt katedry. Nie miał zresztą szans, by znaleźć się jeszcze wyżej, niż sięgała najwyższa galeria, tj. ponad kulą z krzyżem. Latem 1831 roku Londyn dawał wszakże inny sposób na osiągnięcie „panoptycznego” panowania nad miastem. Przy wschodnim krańcu Regent’s Park stał okazały budynek (zwany z racji wielkości Colosseum), a wewnątrz eksponowane było ogromne płótno panoramiczne, przedstawiające widok Londynu z poziomu, na którym ulokowana była kula katedry św.Pawła. Obiekt z panoramą był jeszcze jednym „cudem techniki”, którym zachwycać mógł przybyszów nowoczesny Londyn. Środkową część gmachu zajmowała wieża, gdzie urządzona była hydraulicznie poruszana winda. Szyb windy oplatały schody. Schodami bądź windą można się było dostać na pierwszy z trzech poziomów, z których podziwiało się namalowaną panoramę. Na drugi i trzeci poziom prowadziły tylko schody. Nie był to jednak koniec atrakcji. Kto chciał, mógł wspiąć się jeszcze wyżej, korzystając ze schodów, które zaaranżowane zostały w rusztowaniach imitujących te, które kiedyś oplatały prawdziwą kulę i krzyż katedry. Schody wyprowadzały zwiedzających na galerię położoną na dachu, dającą śmiałkom dwa różne widoki. Pierwszy to prawdziwa panorama miasta, a dokładniej – jego części zlokalizowanej wokół Regent’s Park. Drugi to widok przez oszkloną, centralną część dachu na to, co działo się wewnątrz. Odwiedzający gmach londyńskiego Colosseum miał zatem zagwarantowane co najmniej trzy niezwykłe doświadczenia optyczne. Mógł zobaczyć namalowaną panoramę Londynu, której – wskutek znacznego zadymienia – prawdopodobnie poskąpiłaby mu prawdziwa katedra św. Pawła. Mógł z dachu spojrzeć na panoramę „prawdziwą” i wreszcie – mógł podziwiać ludzi z wnętrza gmachu, tak jak ogląda się ryby w akwarium. I to bogactwo produkowanych doznań optycznych upoważnia do tego, by o gmachu londyńskiego Colosseum mówić jako o „maszynie widzenia”7.
7Nie ma żadnych dowodów na to, że Słowacki skorzystał z londyńskiej (bardzo modnej) „maszyny widzenia”. Wydaje się jednak, że panorama, którą przedstawił poeta w liście, staje się przekonująca dopiero wtedy, gdy założy się jej „sztuczność”, gdy uświadomimy sobie, że łatwe wspięcie się na kulę umożliwiała nie katedra, a atrapa jej latarni. Eksponowana w Colosseum panorama powstała na podstawie szkiców, które Thomas Horner wykonał w czasie, gdy w celach konserwatorskich zdemontowana została z wierzchołka kula z krzyżem. Horner wykorzystał tę niezwykłą okazję, uzyskując od władz kościelnych zgodę na zainstalowanie na szczycie drewnianego „obserwatorium” i wykonywanie stamtąd szkiców miasta. Artysta, chcąc uniknąć efektów zadymienia, wspinał się na szczyt codziennie wczesnym rankiem, zanim rozpalano kotły maszyn parowych. Pracował przez kilka godzin, do momentu, w którym zadymienie nie pozwalało już na obserwację i wykonywanie szkiców. W swej żmudnej i niebezpiecznej pracy Horner korzystał z najrozmaitszych przyrządów optycznych. Specjalnych technicznych rozwiązań wymagało także malowanie panoramy, a później – jej wykończenie, gdy całość płótna rozwieszona była już we wnętrzu Colosseum. Po remoncie krzyż z katedry trafił tam, gdzie był wcześniej, stając na zupełnie nowej kuli. Stara kula i replika oryginalnego krzyża znalazły się w Colosseum. Wchodząc na dach tego gmachu, zwiedzający miał zatem świadomość, że jest dosłownie na kuli, którą wcześniej można było podziwiać tylko z dołu.
8Nie rozstrzygam sprawy, niewiele się w tej kwestii da jeszcze ustalić. Miesięczny pobyt w Londynie podsuwał okazje, by posmakować tego, co w nim najlepsze. Słowacki spotkał w Londynie m.in. Niemcewicza. Ten stary i zmęczony życiem człowiek, który znał miasto z poprzednich wizyt, znalazł czas, by zwiedzić tunel pod Tamizą8. Widział na pewno gmach Colosseum, „gdzie jest doskonałe panorama Londynu”9. Trudno powiedzieć, czy o tej doskonałości przekonał się był osobiście.
9Panorama londyńska sprzed Regent’s Parku była dziełem niezwykłym, w którym sprzęgnięte zostały wysiłki przedstawicieli różnych dziedzin. Był to owoc wspólnej pracy architekta, malarza, inżyniera, ogrodnika. Dzieło najdosłowniej synkretyczne. Romantyczne w założeniach, genialnie obmyślone i mistrzowsko wykonane. Słowacki znalazł się w Londynie, który – prócz tunelu pod Tamizą i panoramy miasta – miał jeszcze jedną nowinkę, w której technik i artysta podawali sobie ręce: dioramę. Wspominał o niej w swej relacji z Anglii Krystyn Lach Szyrma10. Relację tę znał niewątpliwie Słowacki, nie wiadomo jednak, czy zechciał skorzystać z rekomendacji, jaką w niej znalazł. Poeta odwiedził Londyn w momencie szczególnym. W mieście działały już wielkie „maszyny widzenia”, oferujące nowe i nieznane wcześniej kombinacje bodźców wzrokowych. Do zobaczenia był tunel pod Tamizą, to niezwykłe dzieło techniczne, które angażowało zmysły wzroku, słuchu i dotyku, dzieło dające zwiedzającym przeżycie technologicznej wzniosłości. W ciągu niespełna dekady przybyło w Londynie miejsc, gdzie najnowsze rozwiązania techniczne i najświeższe wynalazki można było zobaczyć na regularnie powtarzanych pokazach. Jednym z takich przybytków stało się Colosseum.
Notes de bas de page
1 W. Weintraub, Słowacki i angielska rewolucja przemysłowa, s. 190.
2 J. W. Kochański, Obrazy Londynu, Paryża, Wiednia, Petersburga, Berlina i Rzymu, s. 20.
3 Zob. Cruchley’s Picture of London, s. 56–57.
4 Zob. dla przykładu współczesną Słowackiemu relację z Wiednia, jaką pozostawił John Strang, i opis panoramy, jaka rozciągała się ze szczytu katedry św. Szczepana: Germany in 1831, vol. 2, London 1836, s. 323–326.
5 [J. Taylor], City Scenes or Peep into London for Good Children, London 1809, s. 13.
6 W liście do Adama Mickiewicza Aleksander Chodźko tak opisywał zetknięcie się z powietrzem Londynu: „Wjechaliśmy w miasto właśnie w chwili, gdy je nawiedziła mgła, fog! Trudno sobie wystawić coś bardziej nieprzyjemnego dla płuc i oczu; nie jest to ciemność, nie jest to zmrok, jest to coś na kształt rudego dymu, tak gęstego, że go czujesz ustami, o kilka kroków przed sobą widzisz przedmiot i nie możesz go poznać. Słońce jak butla nalana czerwonym przezroczystym płynem patrzy po szatańsku” (list z 2 stycznia 1842 roku; cyt. za: Listy Aleksandra Chodźki do Adama Mickiewicza, opracował J. Odrowąż‑Pieniążek, „Pamiętnik Literacki” 1962, z. 3, s. 255–256). Nie ulega wątpliwości, że Chodźko spotkał smog, nie zaś – samą mgłę. O kulturowej roli zanieczyszczeń londyńskich zob. A Mighty Mass of Brick and Smoke. Victorian and Edwardian Representations of London, Amsterdam 2007. W anonimowej fraszce Na wody sztuczne brzmi chyba także niepokój o konsekwencje uprzemysłowienia: „Doczekamy się tej chwili,/ Gdy bardziej rozumy przetrzem,/ Że jeszcze będziemy żyli/ Fabrykowanym powietrzem” (Na wody sztuczne, „Motyl” 1828, nr 22, s. 62).
7 Najbardziej drobiazgowe przedstawienie Colosseum i jego wnętrza dać mogły Słowackiemu dwie publikacje: J. Elmes, Metropolitan Improvements or London in the Nineteenth Century, London 1828 (rozdz. Colosseum) i Picturesque Guide to The Regent’s Park with Accurate Descriptions of the Colosseum, the Diorama, and the Zoological Gardens, London 1829 (tu: Appendix). Zob. też: J. Elmes, Topographical Dictionary of London and its Environs, London 1831 (hasło Colosseum). Czytelnik polski mógł skorzystać z: [R. B.], Opisanie Koloseum, czyli wielkiego panorama w Londynie, „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” 1830, nr 6–8, fragmenty w tomie drugim. Tu i dalej wykorzystuję wiadomości o panoramie wzięte dodatkowo z: The Colosseum, „The Gentelman’s Magazine” 1829, January; G. W. Bonner, Kidd’s New Guide to the „Lions” of London, or the Stranger’s Dictionary..., London 1832.
8 Niemcewicz notował pod datą 29 sierpnia 1831 roku: „Nie chcąc, by 60 florenów za karetę wyszło na próżno, pojechałem widzieć sławny Tunel, czyli podziemną pod rzeką Tamizą drogę. Jechałem prawie godzinę całą” (J. U. Niemcewicz, Pamiętniki... Dziennik pobytu za granicą od dnia 21 [właściwie – 12] lipca 1831 r. do 20 maja 1841 r., Poznań 1876, s. 32).
9 Zob. tamże, s. 333.
10 Zob. K. Lach Szyrma, [Diorama londyńska] [1929], w tomie drugim.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.