Frenotypika
p. 384-408
Texte intégral
1Jest prawdą powszechnie znaną, że całe dzisiejsze pokolenie, rozpatrywane kolektywnie, dokonało niebywałego postępu, jeśli idzie o powiększenie ludzkiego zasobu wiedzy, a także o propagowanie tej wiedzy pośród niezliczonej liczby jednostek; to wszakże, na co zasadniczo nie zwraca się uwagi, a przecież jest prawdą, to fakt, że dzisiejsze czasy, przy wszystkich swoich cudach, nie znalazły jak dotąd skutecznego sposobu, by uczynić każdą jednostkę, rozpatrywaną indywidualnie, zdolną do opanowania pewnej ilości wiedzy w przedziale czasu mniejszym niż ten, którego potrzebowały, by osiągnąć zbliżony cel, osoby żyjące w poprzednich stuleciach. Słuszny sukces współczesnych akademii przejawia się w tym, że ich powiększone gmachy goszczą nowe i ulepszone gałęzie nauki, tańszych nauczycieli oraz wielką liczbę studentów; jednakowoż godziny lekcyjne owych nowoczesnych akademii nie są ani trochę krótsze niż kiedykolwiek w przeszłości. Każdy z dzisiejszych studentów, nawet jeśli ekscytuje się myślą, że przyszło mu funkcjonować w społeczeństwie nadzwyczaj rozwiniętym, nie może nie przyznać, iż aby uzyskać pewien zasób wiedzy, zmuszony jest pracować równie długo co jego poprzednicy, kierujący się tym samym zamiarem. Jeśli w tej kwestii nastąpił jakikolwiek progres, to jest on właściwie niezauważalny i całkowicie nieporównywalny ze społecznością silnika parowego, kolei żelaznej czy balonu z Nassau1: to jak pigmej pośród wielkoludów w rodzaju galwanotypii, dagerotypu czy telegrafu. Maszyna parowa niepomiernie skróciła roboczogodziny pracy fabrycznej; nie przyczyniła się jednak do zmniejszenia roboczogodzin pracy intelektualnej; prawdą jest, że dzięki niej wagony wypełnione nauczycielami odwożą ich do ich skromnych domostw; ci nauczyciele wszelako spędzają ze swoimi uczniami równie długi czas w szkole, co kiedykolwiek przedtem.
2Każdy student, który zapragnie powiększyć swój mózg o parowo odbitą Biblię, parowo odbitego Euklidesa, parowo odbitego Homera czy jakąkolwiek inną parowo odbitą wiedzę, będzie musiał ponieść koszt wyrażony milami jego życia, identyczny jak ten, który poniósłby wieki temu za przeniesienie do umysłu porównywalnego ciężaru zdeponowanego w napisanej Biblii, napisanym Euklidesie, napisanym Homerze czy dowolnym innym napisanym nośniku. Z tego względu nie zdarza się, by absolwenci szkół, college’ów czy uniwersytetów, zdobywszy stopień, dzięki któremu zasilą stan prawniczy, duchowny bądź lekarski, opuszczali swe uczelnie w wieku młodszym niż ich poprzednicy w przeszłości: mało tego, nierzadko wychodzą w świat znacznie starsi i z dalece uboższym oglądem wszystkich mnożących się gałęzi swoich profesji. Tej to okoliczności zawdzięczamy również spotykane na co dzień przypadki nieporozumień i niesnasek pomiędzy ludźmi reprezentującymi nawet tę samą dziedzinę: nieliczni bowiem tylko są w stanie opanować wiedzę o tym wszystkim, co składa się na skomplikowaną maszynerię obecnego stulecia. Poszczególna osoba zna tylko część tej maszynerii, ma natomiast skromną, jeśli nie zerową wiedzę na temat reszty jej kół i dźwigni; kolejna osoba ma rozeznanie w innej części i w rezultacie jej ogląd nie może nie być całkowicie różny niż tamtej pierwszej osoby.
3Krótko ujmując, czy gdy na naszych oczach rzeczy, które trzeba poznać, przyrastają w sposób tak gwałtowny, to zawiadujące organizacją wiedzy władze mózgowe dotrzymują im kroku? Nie – naturalne władze mózgu pozostają w miejscu, my zaś póki co nie dysponujemy dźwignią czy parą, w których znalazłyby wsparcie.
4Jedyną sztuką, która w naszym przekonaniu była dotychczas zdolna znacząco przyspieszyć nabywanie przynajmniej niektórych wycinków wiedzy, jest sztuka pamięci albo MneMonika: a jest to sztuka, względem której przypisujemy sobie zasługę wyprowadzenia jej reguł, poszerzenia i zastosowania do nieomal każdej gałęzi ludzkiej wiedzy. Szczerze wierzymy, iż dzięki nam została ulepszona o tyle, że mamy prawo ochrzcić ją mianem „frenotypii albo metody ZADRUKOWYWANIA MÓZGU”, przez wzgląd na jej bezpośrednie i błyskawiczne działanie na karty mózgu.
5Frenotypika, czyli nasz ulepszony system mnemoniczny, dostarcza nam rozmaitych narzędzi i dźwigni, dzięki którym, mając do dyspozycji określony czas, jesteśmy w stanie wyraźniej i głębiej wygrawerować w mózgu pewną liczbę pojęć, jaka nieskończenie przewyższa tę, którą – z braku zbliżonych instrumentów – moglibyśmy próbować odcisnąć na niepewnych arkuszach umysłu, nawet jeśli mgliście i niewyraźnie.
6Rozmiary niniejszego tekstu nie pozwalają nam na cytowanie wszystkich osobistości, które miały wpływ na tę kwestię, i dowodzenie, że istnieli ludzie, którzy znali i stosowali idee, jakie pozwalały skrócić czas roboty pamięciowej, idee, które od tamtego czasu zostały zaniedbane bądź popadły w zapomnienie. Wskazanie pewnych uderzających faktów historycznych, poszerzonych o nasze skromne obserwacje, będzie wszakże, mamy nadzieję, wystarczające, by zwrócić uwagę publiczności ku przedmiotowi, który w naszym mniemaniu jest niezrównanie ważny. Pragnęlibyśmy, by ci, którzy dysponują odpowiednimi środkami i wolnym czasem, przeprowadzili precyzyjniejszą prezentację. Po pierwsze: kim byli ludzie, którzy przewyższyli innych, jeśli idzie o nabywanie wiedzy? I po drugie, jakimi środkami się posłużyli, żeby ten cel osiągnąć?
7Nie mamy tutaj na myśli środków właściwych organizmowi ludzkiemu: odnosimy się jedynie do tych, które są niezależne od predyspozycji naturalnych i z których wobec tego może skorzystać każdy z nas.
8Potrzebujemy dwóch informacji, jeśli chcemy znaleźć odpowiedź na pierwsze pytanie: (a) Jaka była całkowita ilość materiału, który zdołali oni przyswoić w pamięci? (b) Jakiego czasu potrzebowali, by wykonać tego rodzaju pracę? Tylko jedna z tych informacji, nawet jeśli mocno przemawiałaby do wyobraźni, nie mogłaby doprowadzić do satysfakcjonujących wniosków. Jakiś człowiek może się chełpić, że przewędrował kulę ziemską, a i tak w prędkości przemieszczania się nie dorówna chłopcu, który nigdy nie dotarł dalej niż z Londynu do Greenwich, ale który uczynił to w kilka minut. Podobnie też siedemdziesięciolatek może być tak oczytany jak Cuvier2, a mimo to jest bardzo powolnym uczniem w porównaniu z młodzieńcem, który posiadł może jedną setną tej wiedzy, ale zajęło mu to kilka miesięcy. Następny krok polegałby na sprawdzeniu, czy ci młodzi ludzie dokonują owych cudów jako osobliwi ulubieńcy natury; a może po prostu dlatego, że mieli możność posłużyć się jakimiś narzędziami, o których inni nie wiedzą bądź też je zaniedbali. A gdyby, jak przeczuwamy, chodziło właśnie o tę drugą możliwość, to byłoby występkiem przeciw ludzkiej naturze nie podjąć starań o zapoznanie się z tymi narzędziami i zrobienie z nich użytku: chyba że ktoś taki byłby istotą niebiańską, opiumistą, jednym słowem – Chińczykiem, natomiast w żadnym razie Anglikiem3. Mamy nadzieję, że Anglik będzie prawdziwie dociekał, nie zaś zdawał się na to, co zechcą nam zdradzić owi cudowni chłopcy bądź ich rodzice: mają oni zawsze skłonność, by przypisywać te dokonania czynnikowi jakiejś osobliwej i niedającej się pojąć mocy albo geniuszu, czegoś, co rzecz jasna wymyka się wysłowieniu. Zachęcamy, ażeby wiarę w szczerość ich intencji poprzedziło badanie, analiza i rozłożenie ich przypadku na czynniki pierwsze: przyjdzie nam często odkryć, że wyższość swą zawdzięczają po prostu jakiemuś wynalazkowi, a wiedzą tą, jakkolwiek woleliby oni tego uniknąć, można podzielić się z innymi.
9Tradycja głosi, że Symonides, poeta liryczny, który zmarł w 503 roku p.n.e., wynalazł sztukę paMięci przez przypadek4. Zasadnicze narzędzia i podstawy jego wynalazku wywodziły się z kojarzenia i umiejscawiania idei. Później dowiadujemy się, że Arystoteles, który zmarł w 322 roku p.n.e., stworzył dzieło zatytułowane Mnemonikon, które zaginęło5. Cyceron powołuje się gdzieniegdzie na sztukę Symonidesa i opatruje ją komentarzami (De oratore, ks. ii 6); Pliniusz (Historia naturalna, ks. vii, rozdz. 24) nie waha się uznać Metrodora, współczesnego Cyceronowi, za osobę, która jako pierwsza ujęła tę sztukę w postaci naukowej7
.Użyteczność sztuki, jak można wywnioskować z lektury tych wyimków starożytnych, jakkolwiek często niedoceniana i niepropagowana z wystarczającą energią, nigdy nie została podana w wątpliwość; przyjrzyjmy się jednak wpierw, jaki był poziom wiedzy tych, którzy z największym prawdopodobieństwem znali cał oś ć starożytnej sztuki pamięci.
10Mnemonikon Arystotelesa nie dotrwał do naszych czasów, ale wiemy, że istniał; wiemy również, że jego autor, który z pewnością wiedział, jak wykorzystać własne instrumenty, był jak Arystoteles8. Zapytujemy więc: gdzież znajdzie się człowiek, którego mózg w stopniu równym Arystotelesowi pomieściłby i przechował takie morze pojęć? Niektóre z nich mogły być błędne; jednakże siła, śmiałość, oryginalność, a nade wszystko niesłychana pojemność wiedzy, jaką posiadł ten człowiek, pozostają jak dotąd niezrównane.
11Uczniem Arystotelesa, któremu Mnemonikon musiał być rzecz jasna jeszcze znany, był Aleksander Wielki. On, Aleksander, opuszcza Europę i przemierza Azję i Egipt prawie jak na skrzydłach, miażdżąc pod stopami wszystko i wszystkich – góry, lasy, rzeki i narody. I cóż jest amuletem tego niebywałego dowódcy? Z całą pewnością nie przewaga liczebna, gdyż wojska jego nigdy nie przekroczyły ćwierci liczebności jego przeciwników; ani też szczególna moc niszczycielska jego machin wojennych: nic na ten temat nie wiadomo. Cóż zatem? Tym talizmanem mogły być tylko jego taktyczne i strategiczne zdolności.
12Militarne umiejętności dowódcy i jego sztabu, kierujących tak ogromną ekspedycją, uzależnione są w głównej mierze
odtopograficznej i statystycznej wiedzy o rozciągającym się przed nimi teatrze wojny. W dzisiejszych czasach potrzeba trwających nawet wiele lat studiów, by wyszkolić osoby mające się podjąć tak żmudnych zadań oraz wyposażyć je w odpowiednie środki, dzięki którym zapoznają się z językami i potencjałem nawet najodleglejszych krajów: w rezultacie są oni gotowi, by zmierzyć się z każdym niebezpieczeństwem. Ale wciąż przewaga umiejętności jednego sztabu nad drugim uzależniona jest od tego, kto szybciej gromadzi i przetwarza w pamięci niezliczone nowe informacje, pojawiające się każdego dnia, a które koniecznie trzeba znać, gdy idzie o prowadzenie strategicznych i taktycznych ruchów armii. Trudno jednak przypuszczać, by Aleksander dysponował planami, mapami, tabelami statystycznymi etc. krain, które były tak słabo rozpoznane; gdyby zaś je posiadał, nie starczyłoby mu czasu, by się z nimi zapoznać. Jego ojciec Filip, zaraz po tym, jak Grecy wybrali go, by poprowadził ich do Azji, zostaje przebity mieczem, zaś Aleksander niespodziewani e obejmuje przywództwo: i jest to przywództwo w sensie ścisłym, nie jest on bowiem marionetką w rękach swoich generałów. Aleksander zdaje się na zdolności własnego umysłu, ucząc się o wszystkim, co napotka, galopując od Hellespontu do Aleksandrii, świątyni Zeusa‑Amona i Gangesu. Wkrótce każde miejsce jest jego domem, wszędzie odnosi sukcesy, a mimo to znajduje czas, by każdego dnia się upić i umrzeć w wieku 32 lat. Nie dokonałby tego wszystkiego w takim tempie, gdyby nie posiadał jakiejś nadzwyczajnej pamięci. Niektórzy mogą uważać, że zawdzięczał ją naturze, która wprost raczyła uczynić go geniuszem, potworem, może nawet bogiem: prościej jest jednak stwierdzić, że pod jego hełmem skrywał się opracowany przez tak drogiego mu nauczyciela mnemonikon. Sądzimy, że właśnie do tej wiedzy czyni Aleksander aluzję w swym liście do Arystotelesa, napisanym w trakcie triumfalnego pochodu przez Azję, gdy tylko dowiedział się, że jego mistrz miał opublikować tę część wiedzy, której przedtem nie objawił szerszej publice. Oto ów list:
„Aleksander do Arystotelesa: z pozdrowieniami.
Źleś uczynił, ogłaszając akroamatyczne9 części wiedzy. Czym będziemy się teraz różnić od innych, jeśli wznioślejsze nauki, które dzięki tobie poznaliśmy, upowszechnią się na całym świecie? Jeśli o mnie idzie, to wolałbym przewyższać większość ludzi znajomością owej wyższej wiedzy niż drogą siły i dominacji. Bądź pozdrowiony!”
13Owa subtelna uwaga „młodego, zazdrosnego ucznia” w sposób wystarczający objaśnia przyczyny utrat y mnemonikonu10. Kolejną osobą żyjącą w tym samym czasie, w którym zaginął mnemonikon, i wspólnie z Arystotelesem zasięgającą nauk u Platona był Demostenes: jego elokwencja była tak wszechstronna, że jak dotąd nikt nie jest w stanie dorównać m u pod tym względem.
14Każdy komiwojażer i każda przekupka z Billingsgate11, jeśli idzie o produkty, na których się świetnie znają, jest w swej dziedzinie Demostenesem; do tego jednak, żeby być mówcą w warunkach, w jakich przyszło żyć ludziom pokroju Demostenesa, w przeżartym korupcją państwie ateńskim, do którego zza miedzy płynęło złoto Filipa Macedońskiego, konieczna była czaszka zdolna bez trudu pomieścić wszystkie pojęcia, jakimi powypychane są mózgi wielu filozofów, poliglotów, generałów i polityków; nie mówiąc już o tym, że trzeba było mieć wprawę w sztuczkach i fortelach całego multum oszustów, złodziei, szpiegów, niewolników i posiadaczy niewolników, kochanków, hochsztaplerów itd. Nie wolno mu też było wzgardzić pomniejszą wiedzą szewca, wspomnianej wyżej przekupki z rybnego targu, całej zresztą gamy zawodów i charakterów, właściwych ludziom starym i młodym, mężczyznom i kobietom. Nawet w czasach, w których dysponujemy tak niesamowitą aparaturą, jak encyklopedie, magazyny i gazety, potrzeba bardzo wielu lat, by przetrawić taką rozmaitość materiałów i w postaci gotowej do podania, upieczoną czy ugotowaną, doprawioną i podzieloną na części, dostarczyć wprost do wnętrza naszych komór mózgowych12. Demostenes musiał wszelako poświęcić wiele lat, by nagromadzić tak ogromną porcję wiedzy; przy tym, jeśli weźmiemy pod rozwagę czas, jaki stracił, by przezwyciężyć przyrodzone wady jego organów mowy, jest dla nas trudną do pojęcia łamigłówką, jak mógł znaleźć czas, by powierzyć swej pamięci owe miriady pojęć, co przecież jest warunkiem sine qua non, jeśli ktoś istotnie kandyduje do bycia Demostenesem. Poza tym jest jeszcze jeden składnik wchodzący w skład receptury takiego Demostenesa, mianowicie umiejętność zastosowania w każdym możliwym kierunku, wobec przyjaciół i wrogów, całego arsenału broni defensywnych i ofensywnych; broni wszelakiego rodzaju, ostrych i krągłych, lekkich i ciężkich, zawsze dobrze naprowadzonych na cel i w odpowiednim czasie, nie szczędząc argumentów, ale i unikając potknięć; o niczym nie zapominając, ani o tym, co ma zostać powiedziane, ani o tym, co należy przemilczeć. Jakże często współczujemy wykładowcy albo mówcy, który nie posiadł tej ostatniej umiejętności przedstawiania długiego ciągu pojęć w ich właściwym porządku! Sprawia nam przykrość patrzeć, jak odwracają od nas swój wzrok i kierują go ku miłym swemu sercu notatnikom i foliałom: owi nauczyciele gorąco pragnęliby uniknąć podrażnienia, jakim wśród ich audytorium skutkuje to grubiańskie zachowanie, lecz nic nie mogą na to poradzić: tak oto zawodzi ich pamięć. A jest to zaledwie jeden z wielu trudnych do pokonania szczebli na drodze ku wyżynom republikańskiego trybunatu, który unosi się na kapryśnych falach ludu, zbrukanego błotem skorumpowanych senatorów, zazdrosnych współobywateli, obcych najemników oraz sfory krótkowzrocznych przywódców. I jakiż to talizman niesie Demostenesa od jednego szczebla do drugiego, aż wreszcie dociera on do wyżyn tak wielkich, że nie dosięgliby ich, stając nawet na ramionach poprzedników, wszyscy giganci kolejnych dwudziestu jeden stuleci? Niektórzy ucinali tę dyskusję, sugerując, że owym talizmanem było osobliwe wyróżnienie, jakie zawdzięczał naturze; coś, co wykracza poza zwykły porządek rzeczy, geniusz, a może diabeł. My natomiast stwierdzamy, co następuje: doznawszy z przyczyn wrodzonych uszczerbku na mowie, wpadł on na pomysł, by wkładać pod język kamyki, na które następował, przechadzając się po morskim nabrzeżu i deklamując; w ten sposób natura została przezwyciężona. Ten pierwszy sukces naturalną koleją rzeczy uzmysłowił mu, że mogą istnieć inne wynalazki, dzięki którym mógłby przezwyciężyć dalsze przeszkody: jest on przy tym poruszony wieścią, że jego antagoniści z macedońskiego dworu dysponują diabelską maszyną, mnemonikonem, i prędzej zrezygnuje ze snu i odpoczynku, niż miałby nie odkryć „serca” owej maszyny lub czegoś, co ją przypomina. Później, przymuszony niezwyczajnymi okolicznościami swoich czasów, czyni z niej stały użytek, i w ten oto sposób jąkała staje się Demostenesem. Wyszczekany krasomówca może z wdziękiem ukraść kilka godzin swemu lekkomyślnemu audytorium; w tym celu sączy on muzyczne frazy, na których skomponowanie i bezmyślne powtarzanie poświęcił całe swoje życie; nie potrzeba mu ani wypukłości na czole, ani mnemonikonu w mózgu: jego czoło może być pełne wgłębień, a czaszka pusta13. Gdy jednak chce się zasypać kolejne pokolenia gradem ciężkich i nieodpartych argumentów, nie wystarczy zdać się na najbardziej nawet niezwykłe uzdolnienia naturalne. Demostenes wsparł się jednak zdobyczami mnemoniki i dzięki temu z łatwością i precyzją osiągnął efekt, który inni uznaliby za niemożliwy. Nie przeczymy, że stosując zasady sztuki, Demostenes wykazał się niezwykłą bystrością i energią; protestujemy natomiast przeciwko myśli, że był potworem lub aniołem: podobna osoba w podobnych okolicznościach, mając pod ręką podobny mnemonikon, niechybnie stanie się podobnym człowiekiem.
15Arystoteles, Aleksander i Demostenes wspięli się na wyżyny, z którymi mogą się jeszcze równać wyniosłe postaci Cycerona, Cezara i Mitrydatesa: wszystkie inne obiekty przykryte są mgłą, która unosi się nad doliną.
16O nadzwyczajnych uzdolnieniach Cycerona wiemy z przekazów pisanych: on sam zna sztukę Symonidesa i jest na tyle szczodry, by ją propagować. Z kolei Juliusz jest na tyle bystry, by z rzeczy tak dobrej i odpowiedniej do jego własnych celów zrobić właściwy użytek: celuje on w tej sztuce i zostawia za sobą ludzkość w podziwie dla uniwersalności jego wiedzy przez blisko dwa tysiąclecia. Pod względem elokwencji ustępuje jedynie Cyceronowi, a zarazem ma dość czasu, by znaczyć, piórem i mieczem, głębokie i niekończące się zygzaki, od Brytanii do Rubikonu i Egiptu, od Atlantyku do Eufratu, a jeszcze starcza mu czasu, by wyszumieć się z Kleopatrą. Bez wątpienia wódz ten nie posiadał słowników, map, statystyk itp., które przygotowałyby go chociażby na podbój Galii i Brytanii: posiadł on tę wiedzę w okamgnieniu, my zaś możemy się tylko od niego uczyć. Wszystko to, w rzeczy samej, dałoby się objaśnić tym, że natura celowo dała mu głowę większą od piersi, jednak bardziej naturalne byłoby objaśnienie następujące: zdaje on sobie sprawę, wręcz obsesyjnie, że „wiedza to potęga”. Ale wie również, że wiedza jest żywiołem tak obszernym i żmudnym, iż pracując nad nim długimi latami, nie da się nie utracić energii nieodzownej do przekroczenia Rubikonu: w samym środku tego dylematu ktoś rzuca hasło „mnemonika”; Cezar niezwłocznie ją sonduje, przyswaja i z zaciekłością właściwą republikaninowi, który aspiruje do uniwersalnej dominacji, zdobywa w niej szlify. Wkrótce przoduje już w tej sztuce i w ten sposób łatwo i bez wysiłku pokonuje najpotężniejszą z przeszkód stojących na drodze ludzi jego pokroju – wiedzę. Kilka śmiałych i szczęśliwych rzutów kości dopełnia reszty.
17Wśród osób, które żyły w czasach, gdy mnemonika była najważniejszą nauką rzymską, odnajdujemy Mitrydatesa, mówiącego językami dwudziestu dwóch narodów, nad którymi, dysponując wystarczającym talentem i czasem, sprawuje władzę podczas ustawicznej wojny z republiką rzymską.
18Wymienimy jeszcze kilka przykładów. Seneka, który zmarł w 68 roku n.e., potrafił wygłosić dwa tysiące danych słów w ich właściwej kolejności; musiał zatem dysponować środkami, które uczyniły z niego Senekę14. Wiemy, że mnemonika może zdziałać podobne cuda w ręku jakiegokolwiek człowieka; nie ma więc potrzeby uciekać się do nieuzasadnionej hipotezy, że zawdzięczał to szczodrości natury.
19Niemiecki poeta Klopstock potrafił powtórzyć Iliadę od końca do początku15. Wyczynu tego nie da się powtórzyć, chyba że ktoś ma wprawę w sztuce pamięci: wówczas uczyni to z łatwością i wcale nie musi parać się poezją.
20Pewien Anglik przybył pewnego razu do Fryderyka Wielkiego z zamiarem przedstawienia mu kilku próbek jego nadzwyczajnej sztuki. Fryderyk posłał po Woltera, który odczytywał Jego Wysokości całkiem długi poemat, dopiero co ukończony: Anglik niezwłocznie wydeklamował całość bez najmniejszej pomyłki.
21Przykłady te wystarczająco przemawiają do wyobraźni; przywołajmy jednak własne słowa Antoniusa Muretusa, w których odnosi się do cudownej sztuki młodego Korsykanina, jeszcze bardziej zadziwiającej: „Mieszkał w Padwie młody Korsykanin, który posiadł był sztukę, za której sprawą dokonywał rzeczy, jakim nie dawał wiary nikt, kto nie był ich naocznym świadkiem. Pewnego razu podyktowałem mu słowa z łaciny, greki i innych języków, które znał trochę słabiej; czasem miały one sens, a czasem były go pozbawione, na tyle liczne, różnorodne i ze sobą niezwiązane, że solidnie zmęczyłem się samym dyktowaniem. Ten niezwykły człowiek powtórzył wszystkie w dokładnie tej samej kolejności: następnie zaczął od ostatniego i powtórzył je wszystkie w odwrotnej kolejności, aż do pierwszego; a potem podał słowo pierwsze, trzecie, piąte itd. lub w dowolnym innym porządku. Franciscus Molinus, patrycjusz z Wenecji, którego oddanie naukom nie ma sobie równych i który miał pełną świadomość niedomagań własnej pamięci, błagał Korsykanina, by nauczył go tej sztuki, na co ten przystał; po siedmiu dniach uczony potrafił bez najmniejszego kłopotu powtórzyć ponad pięćset wyrazów, w tej samej lub dowolnej innej kolejności. Gisbert Voetius, siedemnastowieczny duchowny kościoła reformowanego, uznaje popisy tego Korsykanina za dowód jego obcowania z diabłem”16
.W czasach nowożytnych sztuka pamięci została przywrócona do życia przez Raymonda Lully’ego, Lamberta Schenkela, Martina Sommera i innych. Wraz z nastaniem obecnego stulecia teoria mnemotechniczna została rozpropagowana przez Gräffe’a, Aretina, Ducheta i Feinagle’a17. Feinagle prezentował próbki swojej metody w Londynie i Edynburgu. Encyclopaedia Britannica, t. xv, s. 309, relacjonuje, że hrabia Metternich, obecny pr emi e r Austrii, śledził cały kurs wykładów Feinagle’a, gdy był ambasadorem w Londynie18. My sami w roku 1832 braliśmy udział w wykładach, które w Paryżu wygłaszał Pan Aimé Paris, w którego rozlicznych ideach, co przyznajemy z wdzięcznością, jesteśmy zadłużeni; a jeszcze bardziej przez to, że zachęcił nas, własnym przykładem i nauczaniem, by kontynuować ten rodzaj badań, wobec którego, jakkolwiek mieliśmy to szczęście, by natknąć się nań przypadkiem i podążać jego tropem od najwcześniejszej młodości, nie czuliśmy się wystarczająco śmiali, by mu się oddać z pełnym przekonaniem; aż nazbyt często zawracaliśmy z przyjętej drogi, kierując się opiniami osób, dla których wszystko, co nowe, wydaje się śmieszne, nierealne i przynoszące ujmę.
22Podstawy, na których mnemonika została ufundowana przez najodleglejszą starożytność, zostały przykryte śmietniskiem barbarzyńskich czasów; ci zaś, którzy w nowszych czasach podjęli trud wydobycia jej na powierzchnię i przywrócenia światłu, odnieśli jedynie częściowy sukces. Sposób, w jaki ją objaśniano, nie mógł być zrozumiały dla większości jej adeptów; a nawet najlepsi z tych autorów nie zredukowali jej do filozoficznych pryncypiów, zamiast tego przedstawiając ją jako zestaw empirycznych środków zaradczych na słabość pamięci: nie pozostawili przy tym żadnego śladu udanego zastosowania owych środków do celów praktycznych na jakąkolwiek większą skalę.
23To, co proponujemy publice, jest konsekwencją naszego doświadczenia w różnorodnych obszarach naukowych i językowych, z którymi, ze względu na własne skłonności, a bardziej nawet za sprawą kaprysów losu, zaznajomiliśmy się w pośpiechu. Przyznajemy się do braków w wykształceniu; jednakże jesteśmy równocześnie przekonani, kierując się rozlicznymi eksperymentami przeprowadzonymi na nas samych i na innych, że gdyby nie ta metoda, nasza ignorancja byłaby co najmniej dziesięć razy większa.
24Pomijając fakt, że mnemonika była jak dotąd rozpatrywana empirycznie i w sposób nazbyt zawiły, nie możemy nie zwrócić uwagi na jeszcze jeden powód, dla którego została zaniedbana: powód ten rzuci się w oczy nawet osobom najmniej podejrzliwym. Widzieliśmy, że mnemonika była zalecana i analizowana przez największe osobistości starożytne i że w każdej epoce znajdowała gorliwych naśladowców; brak nam przy tym wiedzy, by ktokolwiek zdołał rzeczowo zakwestionować jej użyteczność, jeśli idzie o przyspieszenie procesu nabywania wiedzy. Jak to się zatem dzieje, że tak wartościowy produkt nie trafia na rynek? Jak to się dzieje, że nie wyczuwa się jego potrzeby, więcej – nawet jej nazwa pozostaje otoczona nimbem tajemnicy? A wszystko to w Anglii, w roku 1841.
25Jeśli brak nam odpowiedzi, to tym bardziej brak nam podstaw, by osądzać tych, którzy mogliby przedstawić inne, dosyć proste, ale zarazem niesprawiedliwe powody zaistnienia owej anomalii. Zdarza się często tak, że ci, którzy dopiero co ukończyli żmudny okres studiów, nie są najszczęśliwsi, gdy na rynku pojawia się nowa siła, o której być może dopiero teraz się dowiedzieli i która – jak sądzą – mogłaby skrócić czas nauki tych, którzy studia dopiero rozpoczynają; nie przypada im do gustu fakt, że ich młodsi rywale mają sposobność szybko im dorównać, a nawet ich prześcignąć. Ci, którzy są najbardziej wyrozumiali albo najbardziej zainteresowani, by tę sztukę upowszechniać, nie zawsze znajdują się w tym dobrym położeniu, by ich opinia mogła zwyciężyć; zaś ignoranci, osoby leniwe i nade wszystko – zawistne, nigdy nie przestaną sobie z niej dworować.
26Czyż nie jest łatwo obmawiać o szarlatanerię lub w najlepszym razie o wydumanie wszystko to, co przynosi obietnicę, którą powszechnie uważa się za nierealną? Czym zatem jest to, co ośmielamy się z dozą szarlatanerii i wydumania ogłosić? Otóż nie chodzi tu o nic więcej niż o to, że ci, którzy w dzisiejszych czasach podejmują trud nabywania wiedzy, nie obierają najprostszego kursu : zachęcamy ich, by zaopatrzyli się w kompas i wykorzystali żagle bądź parę ; zachęcamy ich, by nie poprzestawali na sile swoich mięśni czy wiosłach.
27Takie postulaty wysuwane przez jakąkolwiek osobę, choćby i najbardziej znamienitą, prawdopodobnie zostaną przez ignorantów zbyte okrzykami w rodzaju „nie może to być!”, „absurd!”, „niepodobieństwo!”; obłudnik i arogant nie przepuści okazji, by tak „niesłychanych postulatów” nie potraktować długim wywodem na temat obłudy i arogancji. Cóż jednak sądzić o losie człowieka zgłaszającego podobne postulaty, który nie będąc znamienitym, ma w istocie rzeczy bardzo skromne nazwisko, pozbawiony jest protektorów, a tym bardziej choćby cząstki majątku, które wspierałyby jego samego lub jego argumenty? Taki odkrywca musi być przeszczęśliwy, jeśli uda mu się wybłagać choć kilka linijek politowania lub szyderstwa. Może on jedynie polegać na własnej wytrwałości, za sprawą której mógłby rozbudzić zainteresowanie jednostek wyjątkowo wspaniałomyślnych albo tych, które są osobiście zainteresowane powodzeniem tego przedsięwzięcia, by później, w następstwie jakiegoś kolejnego szczęśliwego rzutu kośćmi, zostać wreszcie nagrodzonym widokiem własnej jego „szarlatanerii i wydumania” w koronie triumfu. Takie właśnie towarzyszą nam oczekiwania i obawy, ilekroć tłumaczymy nasze wewnętrzne przekonania w najbardziej nawet powściągliwym języku; przykładowo, w taki oto sposób: Wykorzystując zdobycze frenotypiki, z którą żadna inna metoda nie daje się porównać, ludzie będą odtąd potrzebować dni, by pochłonąć więcej wiedzy, niż dotychczas zdołali wyuczyć się w ciągu tygodni; to zaś, co było rezultatem długich, mozolnych i nużących lat, osiągną w trakcie równie łatwych i przyjemnych miesięcy19.
28Podobnie jak drogą kilku prostych eksperymentów mamy możność oszacowania korzyści i niedostatków mechanizmu, za pośrednictwem którego używa się określonej mechanicznej siły, by przezwyciężyć opór, tak i my zaobserwujemy, że dzięki kilku eksperymentom intelektualnym jesteśmy w stanie ocenić zalety idei frenotypicznych, w akcie drukowania w mózgu, dla funkcjonowania pamięci.
EKSPERYMENT PIERWSZY
29Prosi się wszystkich obecnych, by na papierowych wycinkach zapisali dowolne słowa w języku angielskim; przykładowo pen, watch, horse, noisy etc. [pióro, zegarek, koń, hałaśliwy]. Wycinki te przekazujemy dowolnej osobie z publiczności, która je odczytuje, gdy dotrą już do niej z każdego zakątka audytorium; zebrani spisują je w tej samej kolejności, tworząc w rezultacie, dajmy na to, taką oto listę:
Rope,
Box,
Head,
Mirror,
Strong,
Leg,
Wet,
Door,
Angle,
Beam,
Book,
Cupboard,
Polygon,
Clock,
Crevice,
Love,
Liberty,
Embroidery,
Black
itd., itp.20
30Frenotypista odczytuje te wyrazy raz lub dwa i powtarza je w dokładnie tym samym porządku, od góry do dołu albo od dołu do góry.
EKSPERYMENT DRUGI
31Publiczność numeruje wszystkie te słowa od pierwszego do ostatniego, tj.:
1. Rope,
2. Box,
3. Head,
4. Mirror,
5. Strong,
6. Leg,
7. Wet,
8. Door,
9. Angle,
10. Beam,
11. Book,
12. Cupboard,
13. Polygon,
14. Clock,
15. Crevice,
16. Love,
17. Liberty,
18. Embroidery,
19. Black
itd., itp.
32Frenotypista zapamiętuje tak uporządkowane słowa z równą szybkością, po czym jest w stanie podać dowolny, wybrany na chybił‑trafił wyraz, gdy usłyszy odpowiadającą mu liczbę, lub liczbę, gdy usłyszy wyraz.
EKSPERYMENT TRZECI
33Osoby z publiczności zapisują na skrawkach papieru słowa, które same wymyśliły i które pozbawione są jakiegokolwiek sensu, na przykład belch, los, marta etc.21 Każdy z tych wyrazów
przeka‑zywany jest osobie, która prowadzi spotkanie, lub dowolnej innej osobie z publiczności; odczytuje ona na głos słowo po słowie, przekazując je komukolwiek, kto zechce pilnować, czy wszystko przebiega prawidłowo. Te bezsensowne słowa zapisywane są obok słów angielskich wykorzystanych w poprzednich eksperymentach, w wyniku czego powstanie mniej więcej taki słownik:
34Refen, embroidery
Zoru, rope,
Pina, box
Min, head,
Fur, mirror,
Sumon, strong,
Yrk, leg,
Agnie, wet,
Agn, door,
Afa, angle,
Arap, beam,
Repes, book,
Snclan, cupboard,
Mirka, polygon,
Blotto, clock,
Neken, crevice,
Dachy, love,
Dinta, black
itd., itp.22
35Frenotypista odczytuje tę dziwaczną listę tylko jeden raz, co daje mu pewność, że w jego umyśle utrwaliło się przynajmniej trzy czwarte wyrazów; przebiega ją wzrokiem po raz drugi, a wówczas całość jest już bezpiecznie powierzona pamięci.
EKSPERYMENT CZWARTY
36Słuchacze zapisują na skrawkach papieru daty, przykładowo 123, 1375, 1789 itd. Odczytuje się je jedna po drugiej i zapisuje obok wyrazów tworzących powyższy słownik, otrzymując w rezultacie, w zaledwie kilka minut, mniej więcej taką tabelę chronologiczną:
Rope, 1510
Box, 1108
Head, 172
Mirror, 1455
Strong, 1125
Leg, 168
Wet, 182
Door, 125
Angle, 1386
Beam, 104
Book, 108
Cupboard, 810
Polygon, 1068
Clock, 867
Crevice, 859
Love, 69
Liberty, 610
Embroidery, etc.
37Frenotypista zapamiętuje te dziwne historyczne daty równie bezproblemowo.
38Frenotypista potrafi powierzyć swemu umysłowi albo umysłom tych, którzy zapoczątkowali naukę metody, podobne pojęcia w tempie przynajmniej dwóch tysięcy dziennie; mówimy „przynajmnie j”, ponieważ niejednokrotnie udaje nam się podwoić tę liczbę.
39Każdy, jak mniemamy, wyciągnie stąd naturalny wniosek, że ci, którzy potrafią równie błyskawicznie powierzyć swej pamięci tego rodzaju tabele, nie będą się ślimaczyć w zdobywaniu wiedzy; ci natomiast, którzy rozmyślali nad charakterem trudności, z jakimi stykali się w swych badaniach języka, historii i nauk, z łatwością odczują prędkość, z jaką owe trudności mogliby przezwyciężyć, gdyby tylko przeprowadzili owe cztery eksperymenty; cóż bowiem jest podstawową rzeczą, która składa się na naukę obcego języka? Nic innego, jak powierzenie pamięci paru tysięcy słów, składających się na tabele podobne do tych z trzeciego z eksperymentów; a następnie w zapoznaniu się z kilkoma tuzinami paradygmatów gramatycznych, tworzących tabele przypominające te z eksperymentu nr 2. Można zostać bardzo dobrym historykiem, jeśli będzie się potrafiło wyliczyć zdarzenie za zdarzeniem, tak jak to zostało przedstawione w pierwszej tabeli. Eksperyment czwarty to najwyraźniej problem, jaki trzeba rozwiązać w studiach nad chronologią, wiedzą tak bardzo przydatną, a przecież, z powodu trudności, jakie przysparza w codziennej nauce, tak rzadko posiadaną nawet przez osoby wykształcone. Co do geografii i statystyki, to każdy wie, że są one niczym innym, jak stosem zbliżonych tabel. Badania matematyczne jako takie można bez kłopotu zredukować: po pierwsze, do listy problemów, z których każdy składa się z ciągu mniejszych operacji, które trzeba spamiętać: te dwa ciągi mogą być przedstawione dokładnie w takiej postaci, jak w przykładach 1 i 2; po wtóre, do ciągu twierdzeń, a może raczej równań, które opanuje każdy, kto poradzi sobie z tabelami takimi jak w przykładzie nr 3.
40Również lekarz może sprowadzić całą swoją wiedzę do zbliżonych tabel. Przypomnijmy mu o jednej z najistotniejszych rzeczy: to znaczy o diagnostyce. W tym przypadku musi on spamiętać pewną liczbę tabel, dokładnie takich jak w eksperymencie drugim; wówczas będziemy go w stanie przekonać, że anatomia, fizjologia, materia‑medica23 etc. nie są niczym innym niż kolekcją wykazów, które ani na jotę nie różnią się od powyższych czterech tabel: zgadzamy się, że są niezwykle długie i składają się z wielu pozycji, ale z tego właśnie powodu zachęcamy w szczególności adeptów tych nauk, by skorzystali z dobrodziejstw naszej metody, dzięki czemu śmiało będą mogli się zmierzyć z owymi przerażającymi zestawieniami i z tymi, którzy wywołują jeszcze większy popłoch, egzekwując tę wiedzę na egzaminach.
41Cały obszar nauk pod auspicjami filozofii naturalnej i eksperymentalnej, takich jak mineralogia, botanika, zoologia, chemia itd., nie jest niczym innym jak znaczną liczbą podobnych tabel.
42Byłoby niemożliwością wyliczyć tu chociażby nazwy różnych odgałęzień ludzkiej wiedzy, do których stosuje się metoda frenotypiczna: wystarczy zatem stwierdzić, że jak najpoważniej zamierzamy spełnić, drogą publicznych eksperymentów, naszą obietnicę zawartą na stronie tytułowej24. Tymczasem skupmy się na tym, by w naszym wstępnym czy powitalnym wykładzie przedstawić kilka praktycznych przykładów [działania metody].
PRZYKŁAD PIERWSZY
43Tabela chronologiczna z Encyklopedii Britannica, przedstawiająca fakty od stworzenia świata do roku 1815, zawierająca ponad dwa tysiące najważniejszych wydarzeń: frenotypista łączy zdarzenie z datą albo datę ze zdarzeniem.
PRZYKŁAD DRUGI
44Synchronologiczne zestawienie wszystkich władców panujących w dwunastu najważniejszych krajach: frenotypista rozszyfrowuje ją w dowolnym kierunku, a liczba pytań może być nieskończona. Przyznajemy, że przy tradycyjnych metodach nauki nie bylibyśmy zdolni opanować tych trudnych kwestii, nawet gdybyśmy przeznaczyli na to całe stulecie.
PRZYKŁAD TRZECI
45Frenotypista rozszyfrowuje tabelę logarytmów liczb naturalnych od 1 do 100.
I PO CZWARTE
46Gdyby czas na to pozwalał, zakończylibyśmy pierwszą księgą Iliady, którą frenotypista rozszyfrowuje w dowolnym porządku, na przykład:
Jak brzmi wers 78?
Lecz nad wszystkich ten człowiek chce wynosić głowę; On by rad sobie rządy najwyższe przywłaszczył25.
506?
Posły Atryda moję zabrały dziewicę,
Której darem Grek dzielną nagrodził prawicę26.
780?
Skłania głowę i daje odpoczynek oku;
Na złotym łożu Juno przy jego śpi boku27.
708?
Jednakże, co ciekawość twoję słusznie budzi,
To pierwsza wiesz ode mnie i z bogów, i z ludzi28.
139 ?
Żem zatrzymał dziewicę, okupem wzgardziłem. Posiadanie tej branki bardzo mi jest miłem29.
47Pokładamy pełną wiary nadzieję, że w trakcie naszych spotkań, na które złoży się sześć wykładów, zapoznamy życzliwe nam osoby z wszelkimi regułami frenotypiki, a także ze sposobem ich stosowania do celów praktycznych. Nasi uczniowie mogą później pogalopować na naszych zasadach po swojemu – na drodze ich własnych studiów; bylibyśmy jednak najbardziej zadowoleni, gdybyśmy mogli im towarzyszyć, a może pomocnie ich prowadzić, poprzez dziedziny, któreśmy sami już odwiedzili. Wyznajemy tutaj, raz jeszcze, że znana nam jest tylko skromna część ludzkiej wiedzy; mimo to jesteśmy przekonani, iż przy naszych skromnych zdolnościach i nieprzyjaznych okolicznościach pozostawalibyśmy po stokroć bardziej niedouczeni, gdyby nie korzyści związane z naszą metodą. Zapraszamy zatem tych, którzy znajdują się w podobnym położeniu, by poszli za naszym przykładem, a wkrótce mokradła [po których się poruszają] wyłożone będą torami kolei żelaznej, zaś ich umęczone wierzchowce przemienią się w potężne maszyny parowe.
Początek Biblii we frenotypicznej – czyli de facto fonetycznej – transkrypcji Bartłomieja Beniowskiego. Strona pochodzi z książki The Old Testament in Major Beniowski’s or Phrenotypic Orthography (1846). Tytuł jest nieco mylący – książka zawiera jedynie transkrypcję Księgi Rodzaju.

Notes de bas de page
1 Great Nassau, nazwa balonu należącego do Charlesa Greena (1785–1870), słynnego brytyjskiego baloniarza, który był również jego konstruktorem. W 1836 roku Green ustanowił rekord odległości lotu balonem, lecąc z Londynu do Weilburgu w niemieckim księstwie Nassau, od którego balon – wcześniej znany jako Royal Vauxhall – wziął swą nową nazwę.
2 Georges Cuvier (1769–1832), wybitny francuski przyrodnik, uznawany za twórcę paleontologii.
3 Fragment ten z pewnością przypadłby do gustu jakiemuś badaczowi postkolonialnemu w rodzaju Edwarda Saida, zawiera bowiem wyraziste przeciwstawienie racjonalnego Anglika i nieracjonalnego, odurzającego się opium Chińczyka.
4 Cyceron (O mówcy) i Kwintylian (Kształcenie mówcy) przekazują tę często przywoływaną legendę, zgodnie z którą Symonides, goszcząc na uczcie u niejakiego Skopasa, wygłosił zamówioną odę na jego cześć, zawierającą wszakże tak wiele odniesień do Kastora i Polluksa, że Skopas zapłacił jedynie połowę przyrzeczonej sumy, sugerując jednocześnie, by poeta po drugą część zgłosił się do boskich bliźniaków. Wówczas poinformowano Symonidesa, że na zewnątrz czeka na niego dwóch nieznajomych; gdy opuścił miejsce uczty, budynek runął, zabijając wszystkich zgromadzonych. Symonides potrafił później odtworzyć z pamięci, kto gdzie siedział, co pomogło przy identyfikacji zwłok. Tak miała narodzić się sztuka sztucznej pamięci. Co do daty śmierci Symonidesa, to przyjmuje się, że umarł on ok. roku 468 p.n.e.
5 Beniowski powołuje się na informację z encyklopedii. Dzieło o nazwie μνημονικόν (i księga) zostało wymienione przez Diogenesa Laertiosa w jego wykazie prac Arystotelesa (Żywoty i poglądy słynnych filozofów, v 26; w przekładzie W. Olszewskiego – Warszawa 2006, s. 269 – przetłumaczono to greckie określenie jako Studia nad pamięcią). Przypuszcza się, że Laertios mógł odnosić się do traktatu O pamięci i przypominaniu sobie; nie jest to jednak pewne. Z niniejszego wykładu wypływa tak czy owak wniosek, że Beniowski albo o istnieniu tego traktatu nie miał żadnej wiedzy (co bardziej prawdopodobne), albo uznał, że lepiej zbyć go milczeniem, gdyż wskazówki mnemotechniczne są tam na tyle skromne, że nie pasują do przyjętej przezeń tezy.
6 O mówcy, ks. II, rozdz. 86–87.
7 Metrodor ze Skepsis (ok. 145–70 p.n.e.), filozof i retor zaprzyjaźniony z królem Mitrydatesem, o którym Beniowski, oczywiście za Pliniuszem, wspomina dalej. Zdolności pamięciowe Metrodora zostały wspomniane nie tylko przez Pliniusza, ale też przez Cycerona i Kwintyliana. W Deoratore Cycerona (ks. II, rozdz. LXXXVIII) mówi o nim Lucjusz Licyniusz Krassus, nadmieniając: „quem vivere hodie aiunt” („który podobno wciąż żyje”).
8 Tu, podobnie jak w niektórych innych miejscach tekstu, Beniowski używa przed imionami i nazwiskami przedimka nieokreślonego. Sugeruje tym samym, że każdy może skorzystać ze zdobyczy mnemoniki: nie są do tego potrzebne żadne zadziwiające zdolności naturalne. Przykładowo, niejaki Arystoteles mógł zostać Arystotelesem, jakiego znamy, tylko dzięki mnemonice; z tego wynika, że jeśli idzie o umiejętności pamięciowe, każdy może być Arystotelesem.
9 Przeznaczone tylko dla uszu (nie zaś do publikacji).
10 Rzekomy list Aleksandra do Arystotelesa przytoczony został przez Plutarcha w jego Żywotach równoległych. Beniowski pomija wszelako następujący komentarz Plutarcha, ewidentnie niepasujący do jego tezy: „Chcąc go uspokoić, a siebie usprawiedliwić, Arystoteles napisał w odpowiedzi, że wiedzę tę opublikował i zarazem jej nie opublikował. W rzeczy samej, jego księga poświęcona metafizyce napisana jest w taki sposób, że nie da się na jej podstawie opanować tej gałęzi wiedzy, nie mówiąc już o jej nauczaniu; księga ta powstała z myślą, by co najwyżej odświeżać pamięć tych, którzy uczyli się pod okiem mistrza” (tłumaczę z angielskiego za osiemnastowiecznym przekładem braci Johna i Williama Langhorne’ów, tym samym, z którego korzysta Beniowski; w Żywotach sławnych mężów w przekładzie M. Brożka jest tylko krótki fragment rozdz. vii, niezawierający tych informacji).
11 Dzielnica Londynu, w której działał targ rybny, uznawany jeszcze w xix wieku za największy na świecie, i gdzie znajdował się aż do roku 1982, kiedy to zmienił lokalizację.
12 Beniowski odwołuje się tutaj do wielowiekowej tradycji mnemotechnicznej, która zrównywała proces zapamiętywania z procesami trawiennymi. W ramach tej tradycji umysł był przedstawiany często jako brzuch lub żołądek.
13 Beniowski czyni tu z pewnością aluzję do frenologii i przy okazji mile łechce swoich brytyjskich czytelników. Szczególnie w wiktoriańskiej Anglii próbowano uzasadniać tezę, że wypukłe angielskie czoło jest namacalnym świadectwem nieprzeciętnej inteligencji, pamięci i cnoty jego posiadacza.
14 Raz jeszcze Beniowski powołuje się na encyklopedię, ale ponieważ podane jest tam tylko imię (Seneca), chyba sam nie ma pewności, o którego Senekę chodzi; na podstawie podanej przez niego daty, która zresztą jest błędna, można wnioskować, że myślał o Senece Młodszym (zmarł w 65 roku n.e.). Tymczasem encyklopedyści z całą pewnością mieli na myśli Senekę Starszego: informację o tym, że w młodości potrafił spamiętać dwa tysiące raz tylko usłyszanych wyrazów, podaje on na samym początku swojego dzieła Controversiae.
15 Friedrich Gottlieb Klopstock (1724–1803), jeden z ważniejszych przedstawicieli niemieckiego sentymentalizmu. Opowieść o tym, że potrafił wyrecytować całą Iliadę, pojawia się w XIX wieku dość często, ale tylko u Beniowskiego znalazłem informację, że czynił to „od końca do początku”.
16 Marcus Antonius Muretus albo Marc Antoine Muret (1526–1585), francuski humanista, uznawany za wybitnego łacińskiego stylistę. Musiał uciekać z Francji i schronił się we Włoszech; wedle różnych przekazów chciał go ściągnąć do Polski Jan Zamoyski albo Zygmunt August. Gisbertus Voetius albo Gijsbert Voet (1589–1676), holenderski kalwinista i teolog; zwalczał arminianów, jansenistów i Kartezjusza (próbował wprowadzić oficjalny dekret zakazujący jego filozofii na Uniwersytecie w Utrechcie). Beniowski czerpie swoje informacje z różnych encyklopedii i z prasy, która lubowała się w opowieściach o ludziach nadzwyczajnej pamięci. Mureta również cytuje z drugiej ręki, a właściwie – mimo zapowiedzi przywołania jego „własnych słów” i zastosowania cudzysłowu – zwyczajnie streszcza to, co pojawiało się w różnych dziewiętnastowiecznych kompendiach. Przepisując z encyklopedii, Beniowski czasem coś dopowiada i koloryzuje, a czasem popełnia trywialne błędy, tak jak w tym przypadku – stawiając drugi cudzysłów na końcu akapitu zamiast przed ostatnim zdaniem. Muret nie mógł powoływać się na Voeta, gdyż ten dopiero miał się narodzić. Historię Korsykanina można znaleźć w Variae lectiones selectae Moretusa, ks.III, rozdz. I (De quorundam admirabili memoria), Lipsk 1830, s. 33–36.
17 Jak zostało powiedziane w informacjach wstępnych, Beniowski czerpie wiadomości z The Edinburgh Encyclopaedia. Powyższa enumeracja różnych autorów świadczy, że prawdopodobnie nie ma o nich – lub przynajmniej o części z nich – żadnej wiedzy. Przykładowo, ze sformułowania more modern times („w czasach bardziej nam bliskich” – w stosunku do dopiero co omawianej starożytności), które pada w encyklopedii, robi modern times, czyli „czasy nowożytne”, co w toku jego wywodu prowadzi do absurdów, bo np.Rajmund Lull (pisany również po katalońsku jako Ramon Llull) żył w latach 1232 – ok. 1315.
18 Podane przez Beniowskiego wskazówki bibliograficzne są w tym przypadku precyzyjne, a informacje, które przytacza, pochodzą z hasła encyklopedycznego: tyle że samą jego treść czyta już nieuważnie lub po prostu... źle ją zapamiętał. Encyklopedia przytacza list nadesłany z Paryża, opowiadający o paryskich prelekcjach Feinaigle’a, które istotnie odbyły się tam w roku 1806 i uczestniczył w nich przyszły kanclerz Klemens von Metternich, który w tym samym roku został ambasadorem austriackim we Francji (nigdy natomiast nie był ambasadorem w Londynie).
19 W wydanej rok później książce A Handbook of Phrenotypics for Teachers and Students (cz. i, London 1842, s. 39) Beniowski odnosi się do tego sformułowania i uzupełnia je o następującą korektę: „Obecnie stwierdzam: tysiące Moich ucznióW istotnie potrzebują kilku dni, by przyjąć Więcej Wiedzy, niż WczeŚniej zdołali W ciągu kilku tygodni”.
20 [Sznur, pudełko, głowa, lustro, silny, noga, mokry, drzwi, narożnik, belka/promień, książka, kredens, wielokąt, zegar, pęknięcie, miłość, wolność, haft, czarny].
21 Beniowski popełnił tu błąd, niepoprawiony przez jego wydawców: słowo belch jest odnotowywane przez anglojęzyczne słowniki jeszcze przed wydaniem tego tekstu; oznacza, jak definiuje to jeden z dawniejszych leksykonów, „akt wyrzucania czegoś z żołądka albo z wydrążonej przestrzeni” i używane jest w odniesieniu do czkania lub różnego rodzaju erupcji. Los i [M]arta przypominają z kolei wyrazy angielskie w rodzaju loss, Martha czy mart, ale przede wszystkim, jak łatwo zauważyć, normalnie występują w języku polskim; można to uznać za ukłon Beniowskiego w stronę polskich odbiorców.
22 Podobnie jak wyżej, Beniowski proponuje słowo fur [futro, podszyć futrem], które istnieje w języku angielskim, i aż trudno uwierzyć, by tego słowa nie znał. Natomiast blotto pojawia się w dzisiejszej slangowej angielszczyźnie i oznacza osobę skrajnie pijaną lub odurzoną narkotykami.
23 Substancja medyczna, czyli to, co dotyczy terapeutycznych własności substancji stosowanych w leczeniu; dzisiejszym odpowiednikiem tego sformułowania jest „farmakologia”.
24 Przez obietnicę tę Beniowski rozumie zdanie przywołane w tekście wykładu i przedstawione (z drobnymi zmianami) jako cytat na stronie tytułowej: „By following this method, men shall henceforth be enabled to acquire more knowledge in days, than they could hitherto do in weeks; and what was the task of laborious long years, they will achieve in as many easy and cheerful months”. Na to samo zdanie powołuje się Beniowski w książce A Handbook of Phrenotypics (patrz przypis nr 19).
25 Homer, Iliada, przeł. F. K. Dmochowski, z oryginałem skolacjonował, oprac., komentarzem opatrzył i aneks zestawił Z. Kubiak, Warszawa 1990, s. 89, w. 292–293. Beniowski cytuje tłumaczenie, a właściwie parafrazę, Aleksandra Pope’a, co tym bardziej uzasadnia wybór klasycznego przekładu Dmochowskiego, który z Pope’a korzystał. W oryginale angielskim prawdopodobnie mamy błąd w druku lub ewentualnie, raz jeszcze, pamięciową omyłkę samego Beniowskiego: cytuje on w. 178–179 (wg Pope’a).
26 Tamże, s. 91, w. 393–394.
27 Tamże, s. 97, w. 615–616.
28 Tamże, s. 95, w. 545–546.
29 Tamże, s. 84, w. 117–118.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.