Freno-mnemotechnika
p. 362-381
Texte intégral
KILKA SŁÓW DO ZAPRZYJAŹNIONYCH I POJĘTNYCH UCZESTNIKÓW1 MOICH WYKŁADÓW WYGŁOSZONYCH w NOWYM JORKU I FILADELFII
1PANIE I PANOWIE,
Na szczególną prośbę większości spośród pięciu tysięcy2 moich uczniów w obu siostrzanych miastach z przyjemnością wyraziłem zgodę na publikację wykładów, w takiej postaci, w jakiej zostały wygłoszone do moich różnych audytoriów, bez przeróbek i opuszczeń; również dlatego, by wszyscy ci, którzy mogli „być nieobecni podczas któregoś z wykładów” albo „w natłoku przykładów nie zdołali wyrozumieć dokładnego znaczenia niektórych fragmentów”, lub dla jakiejkolwiek innej przyczyny, mieli obecnie możliwość przestudiowania w postaci bardziej trwałej tych mówionych lekcji, które spotkały się z nieskrywaną „satysfakcją”; i także po to, by w przyszłości, gdy nasze zdolności naturalne będą już naznaczone bezlitosnym stemplem czasu, gdy starość i słabość położą się cieniem na naszym intelekcie, można było znaleźć na niniejszych stronicach to, co odświeży naszą pamięć i przypomni z większą wyrazistością „wdzięczne i przyjemne godziny, jakeśmy z taką radością spędzili we wspólnym gronie” wiosennymi wieczorami minionego 1844 roku.
2Takie właśnie życzliwe słowa wielokrotnie kierowali do mnie ujmujący i przychylni uczestnicy owych wykładów, a którym teraz skwapliwie odpowiadam poprzez publikację tego dzieła, jakkolwiek jestem świadom, że pod wieloma względami jest to produkt niekompletny i lichy.
3Jakiekolwiek są zalety i wady niniejszych stron, ich wierność nie może podlegać dyskusji. Nic nie zostało zmienione czy pominięte. Wyrazy waszych własnych opinii, wrażeń i odczuć zostały w każdym przypadku zapisane3. Nawet nieliczne oznaki dezaprobaty, wychodzące od niektórych nazbyt może wrażliwych słuchaczy, gdy objaśniałem diabelską formułę4, znajdują się na swoich miejscach: aż do tego stopnia chciałem uczynić zadość Waszemu pragnieniu, by uczynić z owych zebranych memorandów fotograficzne facsimile „wdzięcznych i przyjemnych godzin, jakeśmy z taką radością spędzili we wspólnym gronie”.
UZUPEŁNIENIA I POPRAWKI
4Jeśli nawet nic nie zostało zmienione ani opuszczone, moi słuchacze zauważą, że wprowadziłem tu kilka istotnych usprawnień w odniesieniu do zapamiętywania faktów; usprawnień, które, jak wierzę, spotkają się z przychylnym odzewem wszystkich czytelników. Zwrócę w szczególności Waszą uwagę na formuły obejmujące cały wybrany ciąg „Chronologii pism natchnionych”, dodatek, którego intrygującego charakteru nie będę już komentował, oraz dopełnienie „astronomicznej części” wykładów (z wyłączeniem asteroidów, z powodów, które podaję w wykładach), dodatek, którego wagi nie muszę tu podkreślać.
5W kolejnym tomie – który zamierzam opublikować (przed rozpoczęciem planowanego drugiego kursu lub zastosowaniem systemu do nauki prozy, poezji i języków)5, o ile tylko obecne dzieło spotka się w jakimkolwiek stopniu z aprobatą, tomie, w którym znajdą się dodatki zawierające objaśniające uwagi do obecnej książki, a także objaśnienia do niektórych nowych i jak dotąd nieobjaśnionych zastosowań systemu do faktów naukowych – spełnię prośbę sporej liczby słuchaczy, a być może i zaspokoję społeczne zapotrzebowanie, polecając Waszej serdecznej uwadze całościową prezentację pamięciową:
HISTORII STANÓW ZJEDNOCZONYCH, od odkrycia Ameryki do czasów dzisiejszych – nieomal już przygotowanej do druku.
Pełnego zbioru historii antycznych i nowożytnych, podzielonych na królestwa i narody.
Najbardziej interesujących i najczęściej przywoływanych faktów z dziedziny botaniki, zoologii, mineralogii, anatomii, a także wielu innych nauk, matematyki i statystyki.
Języka kwiatów, zgodnie z najlepszym stanem wiedzy.
Zbioru wszystkich najważniejszych „precedensów” PRAWNYCH – przygotowywanego obecnie przez zaprzyjaźnionego i wybitnego członka nowojorskiej palestry.
Zbioru faktów odnoszących się do osobliwości literackich, naukowych i z dziedziny sztuk pięknych.
Chronologii biograficznej, zaopatrzonej w datę roczną, miesięczną i dzienną narodzin i śmierci wszystkich wybranych w tym celu znamienitych postaci.
Różnych zastosowań systemu do codziennych interesów i celów komercyjnych.
Nowego systemu fono‑stenografii albo pisma skróconego, przeznaczonego dla codziennego użytku i bazującego na zasadach filologicznych freno‑mnemotechniki; systemu, który w stopniu gwarantującym ekstremalną prostotę strukturalną i szybkość w stosowaniu łączył będzie zalety czytania z łatwością identyczną, jak w przypadku zwykłego tekstu drukowanego.
6Z nadzieją, panie i panowie, że zdołałem jak dotą d sprostać Waszym oczekiwaniom, choć w części realizując Wasze życzenia i własne zamysły, a także iż nie mniej zadowolę i usatysfakcjonuję Wasze pragnienia i oczekiwania względem tego, co przyjdzie mi zrobić w przyszłości, pozwólcie, że do swojego podpisu załączę najgłębsze uczucia wdzięczności z powodu Waszych względów i nieustającego szacunku:
Wasz zawsze wdzięczny i pozostający w dozgonnej pamięci przyjaciel i skromny sługa,
FRANCIS FAUVEL-GOURAUD
Nowy Jork, 11 stycznia 1845
EGOMET6
7129. Gdzieś na początku 1818 roku do pewnej szkoły uczęszczał pewien chłopiec „pod wieloma względami nadzwyczajny”. Z niezmierną łatwością uczył się wszystkiego, co mu polecono, pod warunkiem jednak, że nie miało to żadnego związku z liczbami. Bez kłopotu i nie angażując przy tym uwagi, zapamiętywał on długie fragmenty poezji i prozy, szczególnie o charakterze opisowym; lecz gdy tylko proszono go, by powtórzył swoje zadania z arytmetyki, geografii czy jakiejkolwiek innej dziedziny mniej lub bardziej wymagającej używania liczb, miał pewność, że utraci on to, co zyskiwał nad swoimi rówieśnikami pod innymi względami, gdy raz na tydzień dokonywano rotacji zajmowanych miejsc. Z tego powodu było niemal zawsze pewne, że posadzą go w ostatniej ławce. Znał na pamięć prawie całego Wergiliusza, Homera, Fedrusa i Ksenofonta, nie potrafił jednak zatrzymać w pamięci najbardziej znanych i istotnych dat historycznych. Potrafił powtórzyć prawie całego Rollina, Creviera i Lebau7, nie popełniając błędu przy żadnym z niezliczonych zdarzeń z tych niekończących się historii, lecz zapamiętać jedną datę i podać ją z przekonaniem i ścisłością – było dlań nie tylko sprawą trudną, lecz prawie zawsze niemożliwą; i wreszcie jego pamięć liczb była tak kiepska, że nigdy nie mógł zapamiętać, z choćby minimalną pewnością, nawet daty własnego urodzenia, której uczył się setki razy i równie często zapominał!8 Wszelako rodzice jego, jak baśniowe sowy, łączyli ze swoją „młodą sówką” jak najchwalebniejsze zamiary. Chociaż tak często, przez wzgląd na brak zdolności arytmetycznych, koronowano go przy użyciu długouchej czapki9, zdecydowali oni, że uczynią go oficerem królewskiej marynarki. Kto zaś chciał zostać oficerem marynarki, ten bezwzględnie musiał wpierw zostać matematykiem. Jak jednak wtłoczyć wiadomości matematyczne w głowę, która nie mogła spamiętać daty bitwy pod Termopilami, nie mówiąc już o dacie własnych urodzin? Z pewnością nie był to najłatwiejszy problem na świecie; niemniej podjęto próby jego rozwiązania, a oto główne środki, jakie zastosowano:
8Przede wszystkim zdecydowano, że jeśli ma się zapoznać z geografią, której nigdy nie był w stanie wyuczyć się w szkole, powinien dokształcać się właśnie w tych miejscach, które geografia opisuje, i w związku z tym ruszyć w podróż dookoła świata. Przypuszczeniu temu towarzyszyła najbardziej szczęśliwa, a zarazem i najrzadsza okoliczność, z której skwapliwie skorzystano. Stryj młodej sówki, naówczas komandor w narodowej marynarce, miał niebawem wyruszyć w rejs: zgodził się zabrać ze sobą obiecującego antymatematycznego bratanka, a także wykwalifikowanego nauczyciela, pod którego okiem miałby kontynuować swą edukację. Spostrzegawczy nauczyciel nie potrzebował wiele czasu, by zauważyć niechęć młodego ucznia, a może raczej niechęć jego pamięci do nauki liczb. Wpadł na pomysł, że gdyby wesprzeć opanowanie tej dziedziny wiedzy rynsztunkiem mniej surowym niż zwyczajny język cyfr, mógłby, niewykluczone, przybliżyć oporną pamięć młodzieńca do liczb. W rezultacie już na samym początku zaproponował mu wsparcie litero‑numerycznego systemu Feinaigle’a, w tamtym czasie wciąż znajdującego się u szczytu sławy.
9Nie ma, jak mniemam, potrzeby informować Czytelnika, że owym antymatematycznym bohaterem, o którym była tutaj mowa, był nie kto inny, jak jego, Czytelnika, pełen szacunku sługa, autor.
10130. Zostałem wszelako wtajemniczony w zastosowania systemu dopiero po tym, jak zauważyłem niewiarygodne korzyści, które można by z niego wyciągnąć, gdyby usunąć przeszkody, jakie na samym początku wydawały mi się opóźniać jego rozwój. Tak mnie zajął ów pomysł podstawiania liter w miejsce cyfr, by zapamiętać liczby, że przez dłuższy czas mojej nauki nie robiłem nic innego, jak tylko spamiętywałem daty oraz inne rzeczy mające związek z liczbami, niekiedy wręcz dla przyjemności. Mój zapał dla tego zajęcia był tak znaczny, że nauczyciel zaczął wkrótce żałować swego pomysłu, jako że całkowicie zaniedbałem wszystkie uczniowskie obowiązki na rzecz dwóch zasadniczych kwestii: po pierwsze spamiętywania mnóstwa faktów historycznych i statystycznych, ku nauce których rozpaliły się moje żądze; po drugie zaś, co zajmowało większość mego czasu i najbardziej żywotne siły mojego młodego umysłu, dla ustawicznego poszukiwania łatwiejszych narzędzi, służących pomniejszeniu trudności, jakie nierzadko wywoływały moją konsternację przy różnych zastosowaniach systemu. Chociaż byłem bardzo młody, mimo to ośmieliłem się przedstawić sobie ów problem symplifikacji, w przekonaniu, że nie jest to rzecz niemożliwa i że przy pewnej wytrwałości może zostać osiągnięta.
11131. Podjąłem się rozwiązania zagadnienia. W pierwszym kroku całkowicie zrezygnowałem z Feinaigle’owskiego konceptu miejsc10, jakkolwiek przy bliższym rozpoznaniu wydawał mi się przewyższać wszystkie wcześniejsze pomysły o podobnym charakterze. Nim wsiedliśmy na statek, mój uczynny nauczyciel wystarał się na moją prośbę o wielką liczbę dzieł z dziedziny mnemoniki, jakie tylko mógł znaleźć; w rezultacie mogłem na dużą skalę zestawić ze sobą różne systemy i stwierdzić, że Feinaigle przewyższa wszystkich swoich poprzedników. Lecz, powtórzę, kierując się przeświadczeniem, iż powinien istnieć i jednocześnie dać się opisać jakiś lepszy sposób zapamiętywania dłuższych wypowiedzi niż ten oparty na miejscach, odrzuciłem bezwyjątkowo użycie tego pomysłu, z myślą, że może kiedyś do niego powrócę, i poświęciłem całą moją uwagę jedynie doskonaleniu litero‑numerycznej części systemu, która wydała mi się absolutnie kluczowa.
12[132]11. Któregoś dnia, analizując klucz dr. Greya12, w łacińskiej wersji jego Memoria Technica, i próbując odkryć, czy jedynie czysty przypadek doprowadził go do przyporządkowania spółgłosek do liczb, spostrzegłem, jak wspomniałem wyżej (p. 89), że kierował on się w tym przyporządkowaniu dźwiękiem pierwszej litery liczb, skoro połączył t z liczbą three [trzy], f z liczbą four [cztery], s z liczbą six [sześć], n z liczbą nine [dziewięć] i z z liczbą zero.
13133. Doszedłem do wniosku, że w ten sposób został on sprowadzony na manowce w odniesieniu do liczb 7, 8, 5 i 1, lecz [również] zauważyłem, że bez wątpienia próbował on nagiąć i zaadoptować swój koncept do liczby two [dwa], przypisując ją literze d, wyłącznie, co nie ulega wątpliwości, na tej podstawie, że d pod względem wymowy bardzo przypomina t, jeśli tylko choć nieznacznie złagodzi się jego wymowę. Nie mogłem odmówić Greyowi zasługi tej pierwotnej idei, nawet jeżeli nie potrafił zrobić z niej użytku, ja zaś zadałem sobie pytanie: skoro Feinaigle skojarzył razem wszystkie litery o brzmieniu zbliżonym do k przed samogłoskami a, o, u, takie jak c, g, q [patrz diagram, p. 100] (co znacząco uprościło przekład sylab zawierających te litery na liczby), czemu ta sama zasada nie mogłaby zostać zrealizowana z równym lub przynajmniej podobnym skutkiem do wszystkich liter mających zbliżone brzmieni e?
14Narzucił mi się wobec tego wniosek, że należałoby niezwłocznie poszukać liter o analogicznym brzmieniu.
15134. Żeby osiągnąć ten skutek, wydało mi się wpierw konieczne przyjąć jakąś uniwersalną metodę w nazywaniu wszystkich liter z wyjątkiem samogłosek: w tym celu podążyłem za następującym rozumowaniem.
16135. Czemu, spytałem siebie, mielibyśmy nazywać spółgłoski
b, c, d, g, p, t, v, z,
tak jak gdyby zapisano je z następującą po nich samogłoską e, jako
be, ce, de, ge, pe, te, ve, ze,
podczas gdy f, l, m, n, s oraz x wymawia się z samogłoską e znajdującą się przed nimi, jako
ef, el, em, en, es oraz ex13.
Czemuż nie nazywać ich wszystkich w sposób jednolity i nie wymawiać tych drugich w sposób analogiczny do pierwszych:
fe, le, me, ne, se oraz xe?
I dlaczego na tej samej zasadzie nie mówić na k, q, r oraz j:
ke, que, re oraz je,
zamiast
kay, qu, ar oraz jay14?
17136. Dopiero wówczas mogłem przyjąć tę jakże naturalną – i można by w sposób zasadny powiedzieć: jakże filozoficzną – zasadę, gdy mój umysł spostrzegł nagle z największą prostotą możliwość odkrycia owych podobieństw dźwięków, których fundamentalne istnienie wcześniej podejrzewałem pomiędzy niektórymi literami alfabetu; a dalej w istocie rzeczy umiejscowienia wszystkich spółgłosek w jednym ciągu:
b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z.
Powiedziałem sobie, od teraz mówmy w sposób ujednolicony,
be, ce, de, fe, ge, he, je, ke, le, me, ne, pe, que, re, se, te, ve, xe, ze,
a następnie, przyjmując analogiczną zasadę Feinaigle’a (p. 101), cyfrom 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
przypiszmy Te, Ne, Me, Re, Le, Ke, Ve, Pe, Se,
a jeszcze później, zamiast umieszczać De pod szóstką, umieśćmy je pod jedynką, uznając zarówno Te, jak i De za odpowiedniki 1, ze względu na ich zbliżone brzmienie; później z Que zrobiłem odpowiednik Ke, z Fe odpowiednik ve, z Be odpowiednik Pe, wreszcie z Ze – odpowiednik Se, przy czym ostatnia z tych ekwiwalencji pojawiła się już u Feinaigle’a. Dzięki temu uporządkowaniu uzyskałem następujące odpowiedniki:
zamiast 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
dałem Te, Ne, Me, Re, Le, Ke, Ve, Pe, Se,
De Que Fe Be Ze
18137. Czytelnik od razu zauważy ogromy postęp, jakiego dzięki temu układowi mogłem dokonać w dziele uproszczenia klucza Feinaigle’a. Istniał przynajmniej jakiś powód, by umiejscowić razem Ve i Fe, podobnie jak Pe i Be, które Feinaigle złożył, dając b oraz v w miejsce 8 i p oraz f w miejsce 9.
19138. A mimo to nie można wyjść z podziwu dla tej pomyłki Feinaigle’a, jako że tak beztrosko zestawił on pod jedną liczbą, 7, wszystkie spółgłoski mające ten sam dźwięk przed a, o oraz u. Czemu mamy przypisać ten lapsus attentionis15? Bez wątpienia jednej jedynej rzeczy, mianowicie niewygodnej i niefilozoficznej metodzie nazywania spółgłosek przy użyciu ich antycznych określeń, gdy tymczasem należało przyporządkować je, co szczęśliwie stało się moim pomysłem, do jednej uniwersalnej reguły wymowy.
20139. Gdyby Feinaigle’owi przyszło na myśl, by nazywać f i v jako Fe i Ve zamiast eF i Ve, z pewnością nie popełniłby błędu przypisania tych dwóch spółgłosek jako wspólnych odpowiedników cyfry 8, ponieważ tożsamość ich wymowy nie mogłaby wówczas umknąć jego uchu.
21140. Rzeczywiście, ktokolwiek spróbuje wymówić f jako eF, a następnie v jako Ve, stwierdzi, że pomiędzy tymi dwiema literami nie istnieje żadna uderzająca analogia. Gdy jednak tylko Czytelnik wymówi Fe oraz Ve, uderzy go natychmiast istniejąca pomiędzy nimi identyczność wymowy. Podobny przypadek zachodzi w odniesieniu do Pe i Be; i w istocie rzeczy nie mogę przestać myśleć, jak tak uderzające podobieństwo dźwięków mogło Feinaigle’owi umknąć, skoro najwyraźniej przyporządkował on siódemce K, Q, G i C na podstawie sprawdzianu słuchowego!
22141. Jednakowoż Czytelnik zauważy, patrząc na poprzedni diagram, że cyfra 6 nie posiada swojego odpowiednika. Feinaigle przyporządkował x liczbie zero, kierując się jedynie analogią do delikatnego syczenia, jakie słychać w x, ja zaś, analizując wymowę tej spółgłoski w odniesieniu do mojego nowego określenia, czyli xe, spostrzegłem, że wymowa tej litery składała się z dwóch połączonych, ale za to bardzo wyraźnych dźwięków Ke i Se, co łatwo może sprawdzić każdy z Czytelników, wymawiając x albo jako eX, bądź też jako Xe, gdyż niezależnie od tego, jak tę spółgłoskę wymówimy, po rozłożeniu wymowy daje nam ona bardzo wyraźnie Ke oraz Se.
23142. Zgodnie z przyporządkowaniem, którego dokonałem w odniesieniu do różnych spółgłosek o zbliżonym brzmieniu, stosując się zawsze do uproszczonego planu Feinaigle’a, 6 pozostaje wobec tego bez odpowiednika, jako że zabrałem d, które u Feinaigle’a zostało nieroztropnie przypisane tej liczbie, i umieściłem je, wraz z jej naturalnym odpowiednikiem t, jako ekwiwalent jedynki. Widząc, że xe pod żadnym względem nie przypomina słowa zero, mimo że wymawiane zawiera dwie spółgłoski, powziąłem niefortunny zamysł (Czytelnik wkrótce dowie się czemu), by z Xe zrobić odpowiednik liczby 6, z którą bez wątpienia nie miał on wiele więcej wspólnego niż z zerem.
24143. W efekcie powstał następujący klucz:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
Te Ne Me Re Le (Xe) Ke Ve Pe Se De Gne ” ” ” ” Gue Fe Be Ze
Ca Phe
25144. Nie będę próbował demonstrować Czytelnikowi niebywałych korzyści, które uzyskałem dzięki temu uproszczeniu; zadowolę się wskazaniem na fakt, że z wyjątkiem dokonanego przeze mnie przyporządkowania xe do 6 i mojego uzasadnionego pomysłu, by przypisać Be do 9, gdzie dołączyło do Pe Feinaigle’a, a także Fe do 8 z jego Ve, or yginaln y pomysł zastosowania spółgłosek t, n, m, r, l, –, k, v, b oraz s jako ekwiwalentów cyfr
1, 2, 3, 4, 5, –, 7, 8, 9, i 0,
jest jego Wyłączną zasługą.
26145. Jeśli idzie o spółgłoskę H albo He i podwójną samogłoskę W albo We16, które u Feinaigle’a były odpowiednikami 7 i 8, to zaliczyłem je, z powodów, o których Czytelnik dowie się później (Wykład i, p. 26), do samogłosek. Powiem też później, we właściwym miejscu, o innych korzyściach, które zawdzięczam Feinaigle’owi w odniesieniu do moich tablic nazewniczych i analogii homofonicznych (zob. Wykład v, p. 17–24).
27146. Jeśli idzie o pochodzenie KLUCZA LITERO-NUMERYCZNYCH EKWIWALENTÓW albo PODSTAWY FUNDAMENTALNEJ17 całego systemu, który jest przedmiotem niniejszego dzieła, będąc najistotniejszym punktem, z jakim należało się zapoznać, to nie mogłem powstrzymać się od rozwlekłości w pokazywaniu stopniowego procesu, który doprowadził go do perfekcji; a jako że ostatni stopień jego doskonałości nie został tu jeszcze osiągnięty, zaś ten zaszczyt przynależy do wielkiego Aimé Parisa, pozostaje mi przedstawić w całej jasności tę część prawa, które posiada on do wdzięczności i podziwu każdego adepta i miłośnika systemu, jaki w dalszej części zostanie przedstawiony w całym blasku swej prostoty i nieodpartej potęgi.
AIMÉ PARIS
28147. Był rok 1822, a więc minęły już prawie 3 lata, od kiedy mój oceaniczny nauczyciel wprowadził mnie w doktrynę Feinaigle’a. Usiłując doprowadzić jego piękną ideę do perfekcji, odwiedziłem kolejno Indie, Arabię, Chiny i Południową Afrykę: można więc powiedzieć, że wszystkie główne porty położone na wybrzeżach tych rozmaitych krajów. Próbowałem „ambrozji z Constantii”18 i polowałem na afrykańskiego strusia na Przylądku Dobrej Nadziei; wdychałem zapachy kadzideł na palącej ziemi Jemenu; rozkoszowałem się kawowym nektarem na piaszczystych równinach w Mokha; przegryzałem arabskie daktyle w ulicznych namiotach Maskatu; wylegiwałem się na puszystych dywanach z Teheranu w kioskach w Basrze, jednocześnie wciągając w nozdrza olejek różany haremów w cieniu jej wonnych akacji; podziwiałem azjatyckie uroki Suratu, Bombaju i Kalkuty; ścigałem dzioborożca i papugę w lasach Wybrzeża Malabarskiego i Półwyspu Coromandelskiego; widziałem samospalenie hinduskiej wdowy wstępującej na stos ofiarny jej męża; łowiłem perły starożytnego Ormus na perlistych nabrzeżach Cejlonu; dosiadłem słonia w Sriringapatnie; kąpałem się w świętych wodach Gangesu; zażywałem luksusu w wystawnej lektyce niesionej przez rajów z Arakanu19; w archipelagu Wysp Korzennych zbierałem przyprawy rosnące w balsamicznych lasach Sumatry20; w Kantonie popijałem herbatę Niebiańskiego Królestwa21 z pozłacanej pekińskiej porcelany; paliłem rozweselające opium ze złoto‑bursztynowej fajki pyszałkowatego mandaryna; tropiłem sławetnego ornithorhynchusa22 na piaszczystych brzegach Van Diemen23; pod elizejskimi cieniami Tahiti śniłem o złotym wieku Cytery, Pafos i Amathos24; kroczyłem po kopalniach srebra w Potosi25; uciekałem przed niebezpieczeństwami Przylądka Horn; niczym ptak sunąłem pod przepięknym niebem Buenos Aires, Montevideo, San Salwadoru, Rio de Janeiro i „wiernej Hawany”26; oddałem hołd sławnemu cieniowi Kolumba w jego pozłacanej kapliczce27; prułem fale morskiego grobowca, który przewala swe potężne wody nad ruinami Atlantydy28; na Wyspach Szczęśliwych29 kosztowałem miodnych pomarańczy z Teneryfy i wina brzoskwiniowego z Madery; emocjonowałem się zmysłowymi tańcami lubieżnej Iberii30; na koniec zaś ponownie witałem się z penatami31, którem opuścił trzy lata temu i które znów miałem niebawem porzucić, by wyruszyć kolejno na spotkanie z lodami obu biegunów, nim dotarłem, w niemniej szczęśliwszych dniach mojej życiowej tułaczki, do ruin Kartaginy i Koloseum; starożytnego meczetu św. Zofii32; mogiły Achillesa, Ajaksa i Patroklosa33; kolumny Pompejusza34; piramid w Kairze; ruin Persepolis; ruin Palmiry; skromnego grobu Chrystusa; pałaców Montezumy; majestatycznych ruin w Quito, Uxmal i Palenque35; wszystko to trwało do czasu, gdy, prowadzony przez życzliwą Opatrzność, zrzuciłem płaszcz wędrowca w tym sercu przyszłej światowej wolności, by tutaj oczekiwać wyznaczonej godziny, kiedy to nareszcie mój duch, uwolniony od swej ziemskiej powłoki, podejmie swój ostatni lot i uda się na wieczną podróż. Wróciłem zatem, jak już zostało powiedziane, z tej niezwykłej wyprawy obładowany nie tylko cennymi pamiątkami z podróży, ale też z pamięcią ubogaconą całym multum faktów statystycznych, geograficznych, historycznych i matematycznych, które miałem wystarczające szczęście opanować w czasie mej długiej pielgrzymki za sprawą mojego klucza, który był modyfikacją podstawy fundamentalnej systemu Feinaigle’a. Fregata, na której odbyłem tę pierwszą wyprawę dookoła świata, zakotwiczyła w porcie Rochfort36, ja zaś przybyłem wkrótce do Nantes, gdzie mieszkali wówczas moi krewni.
29148. Przeglądając któregoś razu poranne gazety, ku miłemu zaskoczeniu zauważyłem informację o „publicznym wykładzie połączonym z mnemotechnicznymi eksperymentami, prowadzonym przez pana Aimé Parisa”, wyznaczonym na godzinę trzecią w południe, w wielkiej hali targów. Profesor przyobiecał odpowiedzieć na dwadzieścia pięć tysięcy pytań z historii, geografii, statystyki, matematyki, astronomii itd., by dowieść siły i skuteczności „nowej metody mnemotechnicznej”, której chciał nauczać w tym mieście. Czytelnik zapewne już się domyśla, że do wzięcia udziału w wykładzie nie trzeba mnie było specjalnie zachęcać. Na długo przed wyznaczoną godziną w hali targów tłoczyły się tysiące słuchaczy, niecierpliwie oczekujących na przyjazd Profesora; było bowiem tak, że sława jego mnemotechnicznych dokonań wyprzedzała go, gdziekolwiek się pojawił. Publika słusznie mogła spodziewać się rzeczy niezwykłych, lecz jakkolwiek wygórowane były jej oczekiwania, rzeczywistość i tak miała je przerosnąć. W istocie rzeczy, dokładnie o wyznaczonej godzinie, Aimé Paris wstąpił na podwyższenie, które dla niego przygotowano, pośród euforycznych grzmotów, które nie ustawały przez następnych kilka minut. Na wielki, ściśnięty i zniecierpliwiony tłum, tłoczący się wokół Profesora, zrzucono deszcz drobnych, zadrukowanych karteczek, zawierających tysiące pytań reprezentujących różne dziedziny nauk i literatury, na które miał odpowiedzieć; następnie, gdy tylko wygłosił ostatnie słowa stosownej mowy poświęconej pamięci i jego własnemu systemowi, na jego wezwanie, jednocześnie z wszystkich zakątków wielkiej hali, zasypano go burzą pytań, wywołując tumult porównywalny z dudnieniem setki bębnów.
30149. Nie będę nawet próbował opisać entuzjazmu, jaki zapanował wśród ogromnego audytorium przez cały czas owych eksperymentów, gdyż rzeczy tej nie da się opisać. Jedynie ci, którzy w tym kraju uczestniczyli w moich wstępnych wykładach publicznych i którzy czytają te słowa, mogą stworzyć sobie jakieś wyobrażenie sceny, od której skreślenia się tutaj powstrzymuję z braku odpowiedniego języka. Wystarczy, jeśli powiem, że przy żadnym z tysięcy pytań, najróżniejszego typu, skierowanych do znamienitego Profesora w ciągu trzech godzin wypełnionych eksperymentami owego pamiętnego wykładu, nie popełnił on nawet najmniejszego błędu, choć odpowiadał w pośpiechu i jeszcze pośród euforycznego aplauzu tak licznej publiczności. Stworzono listę, na którą wpisywać się mogli chętni do utworzenia grupy wykładowej: zapełniono ją setkami nazwisk, pośród których, jak słusznie domyśla się Czytelnik, nie mogło zabraknąć i mojego; któż bowiem bardziej niż ja mógł pragnąć, by posiąść wiedzę o metodach stosowanych przez Aimé Parisa, by uzyskać pamięć faktów tak fenomenalną jak ta, której właśnie dał niezrównany dowód? Ale towarzyszyła mi i druga myśl, która jeszcze bardziej kierowała mym pragnieniem poznania jego systemu: myśl o porównaniu jego mocy z podstawami systemu, którego, dzięki zbawiennemu geniuszowi Feinaigle’a, nauczyłem się sam. A rzecz jasna byłem bardzo daleki od podejrzeń, że system Parisa choćby w najmniejszym stopniu przypominał koncepcję tego znakomitego Niemca: nie tylko bowiem nazwisko tego drugiego zostało przez Aimé Parisa całkowicie przemilczane, ale też nigdy, o ile mi wiadomo, nie oddał mu honorów ani w wygłaszanych wykładach, ani też w swoich dziełach drukowanych, przedstawiając jego zasługi dla choćby najdrobniejszej cząstki systemu, który on, Paris, nauczał lub publikował pod własnym nazwiskiem w czterech czy pięciu różnych dziełach37.
31150. A przecież, jak czytelnik będzie miał okazję zauważyć, nie tylko podstawa fundamentalna systemu Parisa, ale też prawie całość jego „zasad i różnorakich zastosowań”38 przynależą, ciałem i duchem, do genialnego i znamienitego Feinaigle’a, u którego ukryte są za parawanem gęstej mgły, skąd wydobył je Paris, pozwalając sobie na dwa jedynie odstępstwa, które niebawem będę miał przyjemność przedstawić, przy czym przewyższają one splendorem wszystkie moje zdobycze związane z uproszczeniem podstawy fundamentalnej Feinaigle’a, a które napawały mnie tak niezmierną radością.
32151. W rzeczy samej, czytelnik może sobie wyobrazić zaskoczenie, pomieszane równocześnie z przyjemnością i, nie ma co tego ukrywać, z odrobiną zazdrości, jakie stało się moim udziałem, gdy w trakcie pierwszej lekcji z Aimé Parisem zobaczyłem, jak rozwija przed oczyma słuchaczy następujący diagram, będący podstawą fundamentalną jego systemu:

33152. A zatem, jak czytelnik może zauważyć, jedyna znacząca różnica, ale za to nadzwyczajnej wagi, pomiędzy podstawą fundamentalną tego systemu i mojego, była taka, że cyfra 6, z którą powiązałem podwójną spółgłoskę xe, u Aimé Parisa, bardziej fortunnego niż ja w swych badaniach nad uproszczeniem klucza Feinaigle’a, została przypisana do podwójnej litery che oraz do spółgłoski Je lub Ge, która całkowicie mi umknęła i której brak czynił mój system stanowczo niekompletnym. On zaś przyporządkował szóstce ch lub che i litery Je i Ge, które je przypominają pod względem wymowy, tym jednym dodatkiem doprowadzając podstawę fundamentalną Feinaigle’a do perfekcji.
34153. To jednak nie wszystko. Zamiast określać litery mianem spółgłosek i samogłosek, jak ja sam czyniłem to wcześniej, na nazwanie spółgłosek używał on słowa artykulacje, a samogłosek – dźwięki 39, co pozwoliło, jak niebawem zobaczymy, w sposób znacznie łatwiejszy, pewniejszy i naukowy rozkładać słowa mnemiczne utworzone z cyfr.
35154. Na koniec wreszcie, by przedstawić w całej rozciągłości prawa Aimé Parisa do wieczystej wdzięczności jako eksperta w mnemonice, usystematyzował on, w sposób całkowicie naukowy, tabelę nazewniczą Feinaigle’a; przede wszystkim niezwykle pomysłowo powiązał sposób zapamiętywania 155 cyfr stosunku obwodu koła do jego średnicy40; przedstawił bardzo zręczną metodę zapamiętywania kalendarza; wreszcie, rozmaite zastosowania o mniejszym znaczeniu, ale za to bardzo pomysłowe, o których wspomnę w następnych lekcjach. Podobnie jednak jak Feinaigle w sposób wysoce niefortunny zdał się na starożytną teorię miejsc, powielając to błędne założenie nawet w teorii mnemonicznej całego francuskiego kodeksu praw i wykorzystując w tym celu, jako podstawę miejsc, prawie wszystkie publiczne budynki w Paryżu, a także ulice, miejsca publiczne, a nawet domy.
36155. Co do odkryć, które uznaję za całkowicie moje własne, zarówno w odniesieniu do zastosowań metody, jak i do pryncypiów wyprowadzonych z podstawy fundamentalnej systemu, to wyszczególnię je w dalszej części, wskazując sukcesywnie w odpowiednich miejscach te idee, które dzięki Feinaigle’owi i Aimé Parisowi pozwoliły mi wypracować system będący przedmiotem niniejszej książki.
37156. W sprawie pochodzenia mojego Słownika freno-mnemotechnicznego odsyłam Czytelnika do przedmowy do niniejszego dzieła.
38157. Niemniej jednak, nim przejdę do wystawienia „zasad i rozmaitych zastosowań” mojego systemu, będzie w moim przekonaniu właściwe wyjaśnić pokrótce powody, dla których mam doskonałe i niewątpliwe prawo, by określać niniejszy system jako mój własny – jakiekolwiek są pod innymi względami moje zobowiązania wobec Feinaigle’a i Parisa, w szczególności zaś Feinaigle’a; gdyż, jak niebawem będę mógł precyzyjnie pokazać Czytelnikowi, nie inaczej niż ja sam u jednego Feinaigle’a zapożyczył, jeśli nie liczyć drobnych wyjątków, Paris wszystkie idee, na którym zbudował swój system w odniesieniu do języka francuskiego, podobnie jak mój powstał w odniesieniu do języka angielskiego.
Francis Fauvel‑Gouraud. Dagerotyp zamieszczony w książce Phreno‑Mnemotechny, or the Art of Memory.

Notes de bas de page
1 Mam nadzieję, że ledwie kilka słów wystarczy, by objaśnić i uzasadnić stosowność tego wyróżnienia: na moich wykładach w Nowym Jorku i Filadelfii pojawiały się osoby, które zakłócały przebieg tych wykładów, a których obecności, przy tak znacznej liczbie słuchaczy, nie byłem w stanie zapobiec; zmartwiłaby mnie myśl, że chociaż na jedną chwilę mogliby oni odnieść do siebie jakiekolwiek wyrazy wdzięczności, jakie bym wystosował do całego audytorium. Zdecydowana większość moich słuchaczy dała mi odczuć życzliwość, poważanie i wyrozumiałość. Jeśli wszakże pewni ludzie, których reputacja byłaby uznana za marną, niezależnie od tego, jaką byśmy przyjęli definicję dżentelmena – naśladując Herostratesa, który spalił świątynię Diany, żeby się wyróżnić – dopuszczali się ataków na moją osobę, przypuszczając, że zbrukam swoje dzieło, które może ich przetrwa, wprowadzając do jego paragrafów ich nazwiska, a może nawet aluzje, które pozwoliłyby ich rozpoznać, to jestem skłonny sądzić, iż ich usiłowania będę równie daremne, jak ich wygórowane nadzieje. (Przypis autora).
2 Trudno powiedzieć, czy Fauvel‑Gouraud ma na myśli tylko dwie grupy wykładowe, czy większą ich liczbę. Podana przez niego informacja może być jednak wiarygodna, ponieważ z doniesień prasowych wiemy, że liczba słuchaczy odwiedzających jedno posiedzenie mogła niekiedy przekraczać dwa tysiące. Sam Fauvel‑Gouraud wskazuje dalej w książce, że na wykłady Parisa przychodziło „kilka tysięcy osób”; z drugiej strony, jak wskazywałem wcześniej, Gouraud miał niepohamowaną skłonność do przesady i mitomaństwa.
3 Istotnie, książka zawiera uwagi w nawiasach, zawierające przejawy reakcji publiczności, np. [śmiech]. Jak powiada Gouraud na s. 13, „wykłady zostały spisane bez przeróbek i pominięć na podstawie wiernych notatek stenograficznych”. Zdecydowana większość tych stenograficznych wtrętów ma charakter przesadnie euforyczny, co budzi uzasadnione wątpliwości czytelnika.
4 Satanic formula. Przez formułę diabelską Fouvel‑Gouraud rozumie w istocie „formułę syntetyczną”, wprowadzoną na s. 129. Brzmi ona następująco: „Satan may relish coffee‑pie”, co można przetłumaczyć następująco: „Szatan może rozkoszować się kawą i ciastkiem”. Mnemonika ma wszakże to do siebie, że zdanie w przekładzie traci swą mnemoniczną moc. Sformułowanie angielskie służy temu, by zapamiętać kluczową korelację głosek i cyfr: Se, Te, Ne, Me, Re, Le, SHe, Ke, Fe, Pe to odpowiedniki cyfr 0123456789, na czym bazuje cały system.
5 Patrz: specjalna notatka na końcu niniejszego tomu. (Przypis autora). W notce tej Fauvel‑Gouraud informuje o przeszkodach, które uniemożliwiły mu jak dotąd rozpoczęcie drugiego kursu wykładów: mówi m.in. o swoich „pozbawionych skrupułów wrogach”, którzy rzucają mu kłody pod nogi, o problemach zdrowotnych oraz o procesie, który wytyczono mu za oszczerstwo, po tym jak publicznie nazwał powoda „durniem”. Z nieskrywanym triumfem Gouraud informuje czytelników, że proces został rozsądzony na jego korzyść. Co do obietnicy opublikowania kolejnej książki, to nie została ona spełniona: w dwa lata od ukazania się Phreno-Mnemotechny Fauvel‑Gouraud umarł (w wieku 39 lat), ledwie miesiąc po śmierci swojej żony. Pośmiertnie, w roku 1850, ukazała się książka oparta na jego notatkach, zatytułowana Practical Cosmophonography. A System of Writing and Printing All the Principal Languages..., poświęcona jednak przede wszystkim stenografii.
6 Łac. egomet – ja sam; tu w sensie: o sobie samym.
7 Charles Rollin (1661–1741), Jean Baptiste Louis Crevier (1693–1765) i Charles Le Beau (albo Lebeau [1701–1778]) – francuscy historycy.
8 Co ciekawe, źródła nie przekazują dokładnej daty urodzin Fauvel‑Gourauda (jeśli nie liczyć daty rocznej). Trudno byłoby jednak tłumaczyć ten fakt niemożnością jej spamiętania przez samego zainteresowanego: niewykluczone, że próbuje on w ten mało przekonujący sposób wyjaśnić, iż sam jej nie znał.
9 Gouraud myśli tu z pewnością o tzw. oślej czapce (bonnet d’âne), zakładanej uczniom niesfornym albo nieradzącym sobie z nauką. W kręgu anglojęzycznym bardzo popularnym odpowiednikiem oślej czapki była tzw. czapka głupka (dunce’s cap), która wygląda jednak zupełnie inaczej: ma kształt wysokiego stożka, zwykle zrobionego z papieru.
10 Czyli tego, co już w starożytnej teorii sztucznej pamięci określane było mianem loci.
11 W oryginale brak paragrafu 132. Prawdopodobnie powinien być w miejscu tego akapitu.
12 Por. przypis nr 1 do wiersza The scholar may bother...
13 Z drobnymi wyjątkami zapisy te odpowiadają polskojęzycznemu nazewnictwu liter.
14 Musimy pamiętać, że Fauvel‑Gouraud konstruuje swój system w odniesieniu do języka angielskiego i zwraca się do anglojęzycznego audytorium oraz czytelnika.
15 Tj. brak uwagi, gapiostwo.
16 Gouraud traktuje literę W jako double-u (podwójne u), przypominające w wymowie bardziej samogłoskę niż spółgłoskę i dlatego w jego „podstawie fundamentalnej” pozbawione wartości numerycznej.
17 Wyrażenie fundamental basis tłumaczę dosłownie, bo z pewnością wielu odbiorcom jego książki musiało się ono wydać nieco dziwne. Gouraud nie jest wszakże jedynym autorem, który go używa, a sam z pewnością zaczerpnął je od Parisa, który mówił o mnemotechnicznych bases fondamentales, częściej jednak posługując się własnym terminem points de rappel, który nazywał mniej więcej to samo. Jako przykład zdziwienia sformułowaniem, które stosuje Gouraud, przytoczę zjadliwą, szyderczą i właściwie druzgocącą (ale niepozbawioną racji) recenzję jego książki: recenzja ta (Gouraud’s „Art of Memory”) ukazała się w „The North American Review” nr 128 (t. 61) w 1845 r., s. 260–264. Jej autor pyta retorycznie: „A któraż to podstawa nie jest fundamentalna?”. Na koniec tekstu odnosi się do entuzjastycznych recenzji systemu Gourauda w następujących słowach: „Gdyby książka w równej mierze przepełniona szarlatanerią ukazała się w każdym innym cywilizowanym kraju chrześcijańskim, spadłyby na nią gromy kpiny i pogardy. Nie przetrwałaby ona dnia swoich narodzin”.
18 Obecnie przedmieście Kapsztadu, słynne ze swoich win: w literaturze dziewiętnastowiecznej niekiedy były określane mianem ambrozji.
19 Zapewne chodzi o region w Birmie. Trudno byłoby jednak spodziewać się tam obecności rajów, jak w Imperium Osmańskim nazywano chrześcijańską ludność chłopską.
20 Przynajmniej wedle dzisiejszego nazewnictwa Sumatra nie należy do archipelagu Moluków, zwanych też Wyspami Korzennymi, choć zarówno Moluki, jak i Sumatra są częścią Archipelagu Malajskiego.
21 Dawna nazwa Chin.
22 Prawdopodobnie mowa o dziobaku.
23 Przylądek w Nowej Zelandii.
24 Francuski żeglarz i admirał Louis Antoine de Bougainville (1729–1811) przyrównał Tahiti do greckich Pól Elizejskich, nazywał ją też Nową Cyterą i siedzibą Afrodyty. Jak widać, to porównanie się przyjęło. Obecna nazwa Cytery to Kithiros.
25 Potosí, miasto w Boliwii, słynne ze swoich złóż srebra.
26 Miasto określa się niekiedy mianem „La fidelísima Habana”.
27 Gdy w 1795 roku Francuzi przejmowali władzę nad Santo Domingo, gdzie znajdowały się szczątki Kolumba, Hiszpanie mieli przenieść je potajemnie do Hawany. W roku 1898, wraz z wybuchem wojny hiszpańsko‑amerykańskiej, przeniesiono je z Hawany do Sewilli, gdzie znajdują się do dziś. W 2006 roku Hiszpanie ogłosili wyniki swoich badań genetycznych, z których wynika, że szczątki pochowane w Sewilli należały do Kolumba, z czego wynikałoby, że istotnie znajdowały się przedtem na Kubie. Władze Dominikany podważają wiarygodność tych testów i twierdzą, że prawdziwe szczątki Kolumba nigdy nie opuściły Santo Domingo i spoczywają w mauzoleum nazywanym Latarnią Morską Kolumba.
28 Było tak wiele hipotez dotyczących położenia Atlantydy, że trudno stwierdzić, które właściwie miejsce Gouraud ma na myśli.
29 Wyspy znane z mitologii greckiej, ale – podobnie jak Atlantyda – lokalizowane później w realnych miejscach geograficznych na Atlantyku, przede wszystkim identyfikowane z archipelagiem Makaronezji (czyli Wysp Szczęśliwych), do którego należą i Madera, i Teneryfa.
30 Półwyspu Iberyjskiego.
31 Penaty – rzymskie bóstwa domowego ogniska. Stąd, stosowane już w starożytności, określenia „opuścić penaty” i „wrócić do penatów” (tj. porzucić rodzinne strony i wrócić do stron rodzinnych).
32 Właśc. Świętej Mądrości. Mowa oczywiście o Hagia Sophia w Stambule, wybudowanej w vi wieku n.e.; pierwotnie była świątynią chrześcijańską.
33 Wszyscy trzej musieli być pochowani pod Troją. Istnieją jednak przekazy antyczne, wedle których Achilles został pochowany w mieście Achilleon, a Ajaks (tzn. Ajaks Wielki) w mieście Rhoiteion, które leżały w niedalekim sąsiedztwie Troi.
34 Zapewne tzw. kolumny Pompejusza w Aleksandrii. Tak zwanej, ponieważ błędnie sądzono, że pochodzi z czasów Pompejusza Wielkiego.
35 W okolicach Quito, stolicy Ekwadoru, można podziwiać budowle Inków, a w Uxmal i Palenque w Meksyku – ruiny miast Majów.
36 Bardziej prawdopodobne, że chodzi tu o miasto Rochefort, od xvii wieku rozwijające się jako port i ważna siedziba francuskiej marynarki.
37 Wygląda na to, że Gouraud mija się z prawdą – bo z pewnością nie mamy tu do czynienia z nieznajomością dzieł, w których Paris przywołuje i komentuje Feinaigle’a. Chyba że twierdzenie Gourauda należy rozumieć tak, iż w jego przekonaniu Paris, mimo że wymieniał nazwisko poprzednika, nie oddał mu należytych honorów. Istotnie, Paris – choć wskazuje, że pomysły Feinaigle’a obudziły w nim ekscytację mnemotechniką – uważał, że system Niemca był nazbyt skomplikowany i mało użyteczny. Jednym z głównych osiągnięć Parisa jest, w jego własnym przekonaniu, uczynienie teorii pamięciowej rzeczywiście użyteczną: przez wzgląd na znaczące „poszerzenie kręgu zastosowań prakty czny c h, które przez niego [Feinaigle’a] nawet nie zostały wskazane, mogę, bez zarozumialstwa, uważać, iż miałem jakiś udział w nagłym postępie, jakiego w ostatnich latach dokonała mnemotechnika”. Zob. A. Paris, Principes et applications diverses de la mnémotechnie, Paris 1835, s. 751. Notabene w tym samym miejscu Paris odpowiada na identyczne zarzuty, jakie później postawi mu Gouraud; twierdzenia, że zwyczajnie kopiuje Feinaigle’a, nazywa oszczerstwami i wzywa do porównania jego dzieł z dziełami poprzednika. Jakiś czas później Gouraud będzie wzywał tych, którzy oskarżą go o kopiowanie Parisa, do porównania jego książki z dziełami drugiego z nich.
38 Aluzja do tytułu książki Parisa Principes et applications diverses de la mnémotechnie.
39 Fauvel‑Gouraud objaśnia i uzasadnia to rozróżnienie począwszy od s. 123.
40 Czyli liczby π.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.