1 Niniejszy tekst chciałbym potraktować jako wstępne rozpoznanie wycinka współczesnej polskiej przestrzeni literackiej, w której ważne miejsce zajmuje literatura gejowska. Wziąwszy pod uwagę jej niejednorodność treściową i formalną, postanowiłem przyjrzeć się wyłącznie jednemu elementowi, który wytworzył się na styku twórczości, odbioru literackiego i polityki. Owym elementem jest uprawiana (świadomie bądź nie) przez autorów polityka pamięci, realizowana w trzech przestrzeniach: jednostkowej, grupowej i prospektywnej (przyszłościowej). Wybór na ten przedmiot analizy padł z kilku powodów. Po pierwsze, ze względu na rozrastający się rynek wydawniczy literatury o tematyce homoseksualnej1, który stał się jednym z widoczniejszych i bardziej interesujących zjawisk we współczesnym życiu literackim2. Z powyższego faktu można wnioskować, że wzrasta liczba odbiorców zainteresowanych tego rodzaju literaturą. Potencjalnymi nabywcami są z dużym prawdopodobieństwem bądź osoby bezpośrednio zainteresowane tematyką bądź/i zajmujące się badaniami nad literaturą i życiem literackim. W ten sposób dochodzę do drugiego powodu, dla którego postanowiłem wybrać na przedmiot badań tę tematykę i takie zagadnienie. Jest nim specyficznie rozumiany polityczno-tożsamościowy aspekt gejowskiego nurtu w literaturze polskiej3.

2Opierając analizę na wybranych przykładach, z uwzględnieniem interesujących mnie aspektów, chciałbym zastanowić się nad wpływem literatury na budowanie tożsamości gejowskiej w sensie historycznym jak i biograficznym oraz nad tym, w jaki sposób owe twory działają w przestrzeni politycznej. Tak sprofilowana analiza będzie jednocześnie próbą wskazania na znaczącą rolę literatury jako takiej w kształtowaniu postaw jednostkowych i społecznych.

1. Polityka pamięci4

3Na potrzeby niniejszej pracy chciałbym wykorzystać, w formie zmienionej i przystosowanej do własnych potrzeb, zjawisko opisane przez Lecha Nijakowskiego jako „polska polityka pamięci”5. W książce pod takim tytułem polski socjolog opisuje sposoby, na jakie polityka zawłaszcza pamięć w celach budowania określonej tożsamości i świadomości, w tym konkretnym przypadku tożsamości polskiej. Autor studium stara się opisać mechanizmy działania pamięci zbiorowej w kategoriach określonych działań społecznych i politycznych. Ten ostatni element chciałbym wykorzystać do analizy wybranej literatury gejowskiej. Nim przejdę do części właściwej warto zdefiniować, w jaki sposób rozumiał będę pojęcie „polityka pamięci”. O polityce pamięci nie można myśleć w sposób statyczny. Jest to proces dynamiczny, o różnorakich wektorach, z różnorodnymi punktami nacisku, o niejednolitej strukturze. Wizja, która powstaje w wyniku działania polityki pamięci jest odmienna od sposobu działania samej strategii. Jej wytwory mają jawić się jako spójne, stałe i niewzruszone reprezentacje istotnych, prawdziwych i wiarygodnych elementów ważnych dla tożsamości i świadomości określonej grupy. Ich wartość jest niepodważalna, gdyż stanowi fundamenty istnienia danej grupy. Uderzenie w takie treści powoduje jednocześnie uderzenie w tożsamość grupy.

4Konstatacje te mają szczególne znaczenie w kontekście konstruowania tożsamości grup mniejszościowych. Jak będę chciał wykazać w dalszej części pracy, jest to proces złożony, odbywający się na wielu poziomach i wymagający wzięcia pod uwagę wielu czynników. Choć sam mechanizm działania polityki pamięci zarówno w przypadku mniejszości, jak grup dominujących jest taki sam, to kontekst jego zaistnienia oraz znaczenie dla poszczególnych jednostek ma odmienne i nieporównywalne znaczenie w obydwu przypadkach.

5Warto zadać sobie trud określenia tego, czym właściwie jest wspomniany proces. Proste sumowanie zakresów semantycznych obydwu terminów nie odniesie w tym wypadku żadnego skutku. Pamięć bowiem funkcjonuje tutaj w odmienny sposób. Po pierwsze, mówi się zazwyczaj o pamięci zbiorowej będącej metaforą zbioru wybranych artefaktów, ważnych dla danej grupy ze względu na ich znaczenie w procesie budowania spójności. Po drugie, pamięć ta ma charakter dynamiczny, gdyż wymaga nieustannego zapamiętywania, zapominania, intencjonalnego działania i kształtowania zgodnie z politycznym i społecznym „zapotrzebowaniem”6. Procesy te nie zawsze muszą mieć charakter świadomy. Bardzo często dochodzi tutaj do rozwarstwienia ze względu na pozycję zajmowaną w grupie. Upraszczając, można powiedzieć, że istnieją trzy grupy związane z działaniem polityki pamięci: osoby świadome mechanizmów i świadomie je wykorzystujące w celach politycznych, osoby nieświadome mechanizmów, ale świadome znaczenia politycznego powstałych w ten sposób treści i wreszcie osoby nieświadome mechanizmów ani politycznego znaczenia, przyjmujące dane treści jako prawdziwe i jedynie możliwe, stając się jednocześnie ich transmiterami i popularyzatorami.

6Podział ten ma ogromne znaczenie w kontekście emocji, które ujawniają się w odniesieniu do treści będących przedmiotem polityki pamięci7. Są one na tyle silne, że mogą stać się powodem konfliktów, a nawet przedmiotem manipulacji. Zazwyczaj kierowane są do wewnątrz, w celu umocnienia określonej wizji, zbudowaniu więzi grupowej bądź ustabilizowaniu tożsamości w kontekście wybranej grupy. Mogą stać się jednak poważnym zagrożeniem dla społeczności zewnętrznych w sytuacji, gdy zostaną skierowane z wewnątrz na zewnątrz. Gdy takiego zwrotu dokonuje grupa dominująca ma to przeważnie charakter ataku na grupy mniejszościowe, traktowane w takich przypadkach jak kozioł ofiarny. W przeciwnej konfiguracji emocje grupy mniejszościowej mają charakter żądania skierowanego pod adresem grupy dominującej.

7Nie tylko emocje mają charakter polityczny. W analizowanym zjawisku ma je również pamięć. Proces odpowiedniej rekonfiguracji znaczeń i ich dystrybucji jest procesem politycznym, zmianą w przestrzeni władzy. Jak pisze Nijakowski, „proces konstruowania pamięci zbiorowej […] jest silnie uzależniony od symbolicznych interesów grupy”8. Władza w tym przypadku przejawia się w porządku reprezentacji symbolicznej danej zbiorowości. Im owa reprezentacja jest bardziej widoczna, tym więcej władzy posiada dana grupa. Symbolizacja, konfiguracja znaczeń i lokowanie ich w określonych obszarach jest w moim przekonaniu najważniejszym zadaniem, a zarazem celem całego procesu. Nijakowski zauważa, że tak pojęta polityka pamięci posiada znamiona propagandy rozumianej jako „proces kontroli informacji pojawiających się w obiegu […], kierowania opinią publiczną i manipulowania wzorami zachowań”9. Z pewnością nie można choćby częściowo nie zgodzić się z tym twierdzeniem. Problem tkwi jednak nie w samym zjawisku propagandy, lecz w jego rozumieniu. Ze względu na swoje historyczne uwikłanie termin ten ma jednoznacznie negatywny wydźwięk, dlatego używa się go raczej na określenie poczynań przeciwnika niż własnej strategii politycznej. Większość działań w wypadku polityki pamięci, niezależnie od grupy, ma charakter propagandowy. Wiąże się to nie tyle z kłamstwem i celowym manipulowaniem informacjami, co z określoną ich interpretacją i rozpowszechnianiem jej na zewnątrz grupy. Prowadzone przeze mnie analizy wybranej literatury gejowskiej mają na celu opisanie zaplanowanych (bądź nie) działań i treści wpisanych w strukturę narracyjną tekstu. Problemem podstawowym jest określenie, w jaki sposób „ideologia gejowska” wpływa na postawy tożsamościowe, społeczne i polityczne swoich odbiorców.

2. Przestrzenie konstruowania gejowskiej pamięci

8Jednym z podstawowych obszarów, w których działa polityka pamięci, a jednocześnie takim, który bardzo dobrze nadaje się do tego celu, jest historia. W jej ramach możliwa jest budowa przestrzeni symbolicznej oraz odpowiednie dystrybuowanie znaczenia, tworzenie artefaktów będących reprezentacją grupy na zewnątrz, ale także daje możliwość legitymizacji działań homoseksualistów w przestrzeni publicznej. Wojciech Śmieja jasno pisze, że

w środowiskach lgbtq toczy się walka o „odzyskanie”/stworzenie/reinterpretację historii, o stworzenie wspólnej pamięci i – poprzez to – legitymizację ich obecności w społeczeństwie […]. Literackie próby odkrywania/ tworzenia historii sprzed lat, jak i współcześnie, bardzo różnorodne próby czynienia tego samego mają jeden oczywisty cel polegający na wytworzeniu diachronicznego poczucia ciągłości i wspólnoty członków homoseksualnej mniejszości, wytworzenia społecznych ram pamięci (termin M. Halbwachsa), które umocniłyby permanentnie zatomizowaną i zagrożoną przez większość tożsamość oraz legitymizowałyby ją w jej własnych i obcych oczach.10

9Przytoczony powyżej cytat ma niebagatelne znaczenie w procesie zrozumienia tego, czym w wypadku mniejszości seksualnych jest polityka pamięci. Historia ruchu, do której mogłyby odwoływać się osoby identyfikujące się jako homoseksualne, musi zostać nie tyle nawet odzyskana, co wytworzona. Odzyskiwanie wiązałoby się w tej sytuacji ze stanem, w którym z czegoś, co istnieje, zdrapuje się warstwę kłamstwa i przedstawia się „prawdziwą” wersję wydarzeń. W moim mniemaniu w przypadku analizowanego zjawiska nie możemy mówić o odzyskiwaniu. Musielibyśmy założyć wtedy istnienie ustabilizowanych pojęć i w miarę jednorodnej seksualności, która przejawiała się w różnych postaciach na przestrzeni wieków. Jak pokazuje Eve Kosofsky-Sedgwick podejście takie jest nieadekwatne, gdyż nie bierze pod uwagę sposobu, w jaki władza przejawiająca się różnych modelach struktury seksualnej dystrybuowana jest w różnorakich konfiguracjach w różnych okresach11. Zbyt wielkim przekształceniom ideologicznym podlegały zjawiska, do których chciałaby się odwoływać społeczność gejowska. Najlepszym tego dowodem jest powoływanie się na przykład Grecji jako „homoseksualnego raju”. W świadomości członków grupy gejów jak i na zewnątrz, w reprezentacjach tamtego okresu w literaturze, panuje powszechne przekonanie o wolności erotycznej i nieograniczonych możliwościach wyrażania swojej homoseksualności. Takie podejście jest konsekwencją przyjęcia liberalnej definicji jednostki (będącej tworem filozofii xviii wieku) jako niezależnej i wolnej we wszelkich aspektach swojego postępowania i dokonywania wszelkich wyborów. Niewiele wizja ta ma wspólnego z „rzeczywistością”. Wydana w Polsce książka Kennetha Dovera pt. Hoseksualizm grecki, analizująca zjawisko homoseksualizmu w Grecji z historycznego punktu widzenia, wykazuje, jak skomplikowane jest owo zagadnienie i jak bardzo przekłamana jest wizja „idealnej wspólnoty homoseksualnej”. Podobne wnioski wyciągają także krytycy ideologii spod znaku queer. Przywoływana już Kosofsky-Sedgwick pokazuje, w jaki sposób homoseksualne relacje były specyficzną konfiguracją władzy, której celem była dominacja mężczyzn nad kobietami oraz niewolnikami. Edukacja homoseksualna miała być w swoich założeniach przede wszystkim transmiterem owej władzy, tak by nie wyszła poza grupę uprzywilejowanych mężczyzn12.

10Taką wersję należałoby przyjąć, jeżeli celem prowadzenia polityki pamięci byłoby dotarcie do faktycznego obrazu czasów homoseksualnej idylli, czyli odzyskiwanie „prawdy historii”. Z pewnością nie służyłoby to politycznej sprawie homoseksualistów, dlatego też dużo atrakcyjniejsze jest odwoływanie się do wyobrażonej konstrukcji homoseksualnej Grecji. Powołanie się na ów moment historyczny jest z pewnością pożądanym elementem legitymizującym i wpływającym na zwiększenie spójności grupowej, ale także na pozytywną reprezentację grupy na zewnątrz. Lokując swoje źródło w tej samej wspólnocie, z której swój początek bierze cywilizacja europejska, z pewnością uzbraja się w mocny argument na rzecz uznania swojej społecznej prawomocności.

11Pomimo wątpliwości dotyczących interpretowania zjawisk historycznych zgodnie ze współczesnym dyskursem, istnieje zapotrzebowanie na mitologię gejowską. Odpowiedzią na nie są liczne publikacje naukowe bądź popularnonaukowe. Przykładem budowy historycznego wizerunku homoseksualistów o zasięgu światowym jest antologia Geje i lesbijki. Życie i kultura zredagowana przez Roberta Aldricha. Autorzy poszczególnych tekstów starają się opisać zjawisko homoseksualizmu występujące na przestrzeni wieków i przyjmujące różnorodne formy we wszystkich zbadanych kręgach kulturowych. Pomimo że w ich pracach uwzględniane są krytyczne podejścia do „homoseksualnych mitów”, to całość nabiera niebagatelnego znaczenia w sferze legitymizacji społeczności nieheteronormatywnych. Pokazuje się bowiem, że homoseksualizm jest zjawiskiem ponadhistorycznym, choć przybierane przez niego modele są różnorodne i niejednolite, zależne od ekonomii i dystrybucji władzy.

12O odzyskiwaniu gejowskiej historii możemy mówić w przypadku pozycji Johna Boswella Chrześcijaństwo, tolerancja społeczna i homoseksualność oraz książki Daniela A. Helminiaka Co Biblia naprawdę mówi o homoseksualności?, które są próbą zmiany jednoznacznie negatywnej postawy chrześcijaństwa wobec zjawiska homoseksualności. W tych wypadkach metoda „prawdy historycznej” okazuje się najbardziej przydatna, gdyż stara się wskazać na pęknięcia w oficjalnym dyskursie religijnym utrzymującym, że homoseksualizm zawsze i wszędzie był traktowany jako wynaturzenie. W ten sposób w ręce społeczności gejowskiej włożono kolejny argument na rzecz prawomocności głoszonych przez nią postulatów, a argumentacja religijna skierowana przeciwko nim okazuje się nie zawsze i nie w każdym wypadku trafiona.

13Społeczności gejowskiej dla budowania swojego wizerunku na zewnątrz i wzmacniania tożsamości grupowej niezbędna jest martyrologia oraz mityczni herosi, „bojownicy sprawy”. Dla społeczności homoseksualnej podstawowym odwołaniem pozostaje bunt w nowojorskim klubie Stonewall Inn., kiedy to w nocy 27 na 28 czerwca 1969 roku, po kolejnym najściu policji, goście klubu postanowili nie dać się zastraszyć i stawili opór. Była to noc przełomowa, zapowiadająca zupełnie nowy rozdział w historii środowisk homoseksualnych w Ameryce i krajach europejskich, kiedy przestano przepraszać za swoje bycie, a zaczęto żądać równoprawnego statusu. Podczas całej akcji nikt nie zginął, jednakże policja użyła siły i kilka osób trafiło do więzienia, gdzie przetrzymywani spotkali się z psychicznym i fizycznym upokorzeniem. Wydarzenie to przeszło do historii, stało się punktem oparcia dla współczesnej wizji i postawy osób homoseksualnych. Od tego momentu zamiast wstydu mamy do czynienia z gaypride – dumą z bycia osobą homoseksualną. Trudno dziś oddzielić fakty od mitów, jednakże nie to jest głównym zadaniem owej historii. Jej nadrzędnym celem jest zbudowanie odniesienia dla działań politycznych, fundamentem dla bojowników sprawy.

14Martyrologia gejowska opisana została w bardzo ciekawy sposób w książce Michała Zygmunta New Romantic. Autor stara się w niej połączyć wizję zwycięskiego homoseksualizmu z doświadczeniami Polaków, co wielu może wydać się kontrowersyjnym zabiegiem. Pisarz w formy charakterystyczne dla dyskursu prawicowego wtłacza treści obce. W ten sposób na kartach powieści powołany do życia zostaje gejowski Popiełuszko, polskie Stonewall, polski Wałęsa, a nawet obozy koncentacyjnye dla gejów, będące niechlubną przeszłością heteronormatywnego społeczeństwa. Te dość kontrowersyjne pomysły spełniają różnorodne funkcje. Po pierwsze legitymują działania ruchu lgbtq, po drugie wpisują walkę w wielkie mity, na których wychowywali się wszyscy Polacy, po trzecie wreszcie pokazują, na ile owe mity są pewną historyczną i ideologiczną konstrukcją. Zabieg ten również jest przejawem dążenia do zdefiniowania się w kategoriach obywatelstwa kulturowego13. W tym wypadku osoby odwołujące się do tego modelu (w przeciwieństwie do modelu amerykańskiego polegającego na ponadnarodowej i ponadkulturowej identyfikacji z mniejszościami seksualnymi) chcą definiować siebie w odniesieniu do doświadczenia pewnej wspólnoty, której czują się częścią. Zazwyczaj jednak wspólnota kulturowa, z którą się utożsamiają, nie ma w swojej symbolicznej przestrzeni treści, do których mogłyby się osoby nieheteroseksualne ustosunkować14. W związku z tym częstą praktyką jest odpowiednia redefinicja historii przy użyciu kategorii seksualnych bądź odwołanie się do przodków i przodkiń i ich historii wytwarzanych w procesie odzyskiwania przeszłości15.

15Częścią tej strategii a jednocześnie próbą legitymizacji tożsamości mniejszościowej jest wydobywanie nieheteroseksualnych praktyk osób, które miały niebagatelne znaczenie dla budowania oficjalnych struktur symbolicznych. W polskim piśmiennictwie przykładem takiego działania jest książka Wojciecha Tomasika Homobiografie, w której autor, na wzór podręcznikowych biografii sławnych ludzi, pisze opowieści o nienormatywnym charakterze seksualności wybranych postaci. W przypadku tego konkretnego tekstu dochodzi jednak do niebezpiecznego, z politycznego punktu widzenia, nadużycia. Polega ono na nadmiernej inkluzywności. Autor nie dokonuje rozróżnień, lecz wszystkie osoby o nienormatywnej tożsamości seksualnej definiuje jako podmioty homoseksualne. W ten sposób pogwałcone zostają autodefinicje opisywanych postaci. Doskonałym przykładem jest postać Marii Komornickiej (vel Piotra Własta), która więcej wspólnego miała z transseskualnością niż homoseskualnością, co poświadczają jej osobiste refleksje. Pozycja Tomasika jest doskonałym przykładem tego, jak łatwo można dokonać nadużyć w imię polityki tożsamości.

16Ważną przestrzenią polityki pamięci jest tożsamość jednostkowa. W pewnym sensie obydwie te tożsamości są od siebie zależne. Z jednej strony polityka tożsamości grupy wymaga elementów wspólnych z tożsamością jednostkową, by w ogóle można było mówić o identyfikacji podmiotu ze społecznością. Z drugiej – jednostki potrzebują pozytywnych wzorców, na których mogłyby budować pozytywny wizerunek samych siebie. Proces budowania tożsamości homoseksualnej jest szczególnie problematyczny i czasowo zmienny. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu wzorce, do których mogłyby odwoływać się młode osoby rozpoznające swoją seksualność, były bardzo ubogie czy to ze względu na pomijanie wątków homoseksualnego pragnienia w dyskursie ogólnym, czy ze względu na słabą mobilność, która w tym względzie odgrywa niebagatelną rolę. Jeszcze przed erą Internetu książki bądź miejsca spotkań osób nieheteroseksuanych były jedynymi przestrzeniami, w których można było pozyskać modele i wzorce bycia „pedziem” lub „ciotą”. Dziś funkcję tę spełnia głównie Internet, choć i powieść ma niebagatelne znaczenie16.

17Większość dostępnych na polskim rynku powieści gejowskich można by było zaliczyć do powieści popularnej. Jedna rzecz różni ją jednak od innych książek z tego nurtu. Wiele miejsca (jeżeli nie całość) poświęcona jest doświadczeniu odkrywania swojej tożsamości seksualnej, wychodzenia z ukrycia czy wreszcie pierwszych miłości i stosunków seksualnych. Choć formy zaczerpnięte są z popularnych powieści heteroseksualnych, w gejowskiej odmianie owe schematy fabularne spełniają podwójną funkcję – tożsamościową oraz rozrywkową. Z jednej bowiem strony czytelnik wciągnięty zostaje w miłosne perypetie głównego bohatera, z drugiej bohater i świat przedstawiony skonstruowane są w taki sposób, by osoba homoseksualna mogła w sposób łatwy zidentyfikować się z protagonistami. W tym sensie można powiedzieć, że w gejowskiej powieści obecnej na polskim rynku dokonuje się uniwersalizacji doświadczenia homoseksualnego. Wedle tej strategii, charakterystycznej dla etniczno-tożsamościowego modelu aktywizmu środowisk lgbt, większość osób przeszła podobną drogę, odkrywając, kim tak naprawdę jest. Zabieg ten wymaga zastosowania szerokich kategorii, w które czytelnik może bez problemu wpisać swoje doświadczenie, rzeczywiście pasujące do wzorca tylko w nielicznych przypadkach. Najlepszym przykładem takiego zastosowania są Berek i Bierki Marcina Szczygielskiego, Gej w wielkim mieście oraz Chyba Strzelę focha Mikołaja Milckego, Mój i jego brat Håkana Lindquista czy xxl Jacka Melchiora. We wszystkich wymienionych pozycjach znaleźć można podobną wizję rozwoju tożsamości homoseksualnej: pojawia się niepokój związany z rozpoznaniem różnicy, izolacja, szczególne zdolności w „niemęskich” zajęciach, pierwsze, nie w pełni uświadomione doświadczenie seksualności, w końcu wyjście z szafy i akceptacja własnej homoseksualności wbrew otaczającemu światu.

18Dla wielu aktywistów spod znaku queer powieści tego typu, z takimi schematami są utrwalaniem heteronormatywnych standardów i stworzone są w celu sprawowania kontroli nad jednostkami. Wedle Foucaulta i jego myślowych spradkobierców tożsamość jest konstruktem władzy stworzonym, by lepiej kontrolować jednostki, coraz mniej podatne na instytucjonalne naciski. W małym stopniu bierze się pod uwagę fakt, że sam autor Historii seksualności widział w tożsamości grup mniejszościowych nie tylko narzędzie opresji, ale także narzędzie możliwej emancypacji17 (tzw. strategiczna tożsamość).

19Jak wspominałem na początku, tekst niniejszy jest pobieżną próbą naszkicowania politycznego wymiaru wydawanej w Polsce literatury gejowskiej. Badanie owego wymiaru w sensie dosłownym, jako oddziaływania książek na społeczne postawy, jest zadaniem ciekawym, którym mogłaby zająć się socjologia literatury. Innym zadaniem, które przed sobą postawiłem, było podkreślenie politycznej siły książek o tematyce gejowskiej przez ich pośrednie oddziaływanie. W tym celu wykorzystałem pojęcie polityki pamięci. Dzięki niej możliwe jest stworzenie tożsamości grupowej i jednostkowej, a tożsamości te są z pewnością konstruktami o charakterze politycznym, gdyż za identyfikacją z określoną grupą idą zazwyczaj działania i sprawczość [agency] w sferze publicznej i prywatnej. Nie muszą być to działania aktywistyczne. Przez politykę rozumiem tutaj raczej działania dyskursywne prowadzone w obrębie dostępnego modelu. Tym samym przyjmuję, że tożsamość będąca wynikiem polityki pamięci rozumianej jako tworzenie fundamentów dla identyfikacji zbiorowych i indywidualnych jest działaniem na wskroś politycznym.