Dusza ludzka a dusza zwierzęca. Studium psychologiczne
p. 219-223
Texte intégral
1To wszystko wziąwszy na uwagę, przyznać musimy pod względem zmysłów pierwszeństwo zwierzętom.
2Że tym ostatnim, posiadającym zdolność poglądów za pomocą zmysłów, nieobce są i odpowiednie tu w kierunku dążności popędy, o tym czytelnik sam zapewne dostatecznie jest przekonanym; wszak w życiu codziennym na zwierzętach domowych niemało ma tego przykładów. Zwracamy tu jednak szczególnie na to uwagę, cośmy już w górze przy rozbiorze duszy ludzkiej powiedzieli, że odróżniać należy takowe świadome popędy od nieświadomego instynktu. Że wykluwająca się z jaja kaczka okazuje zaraz dążność ku wodzie, niezawodnie to skutkiem instynktu; lecz że stara się zadosyć uczynić tej dążności i ku stawowi biegnie, skutkiem to poglądu. Wprawdzie więc instynkt poddaje jej tę czynność, jednak uskutecznienie tej czynności dokonywa popęd. Lecz zwierzę drapieżne rzuca się z głodu na swą ofiarę, czatowawszy na nią wprzódy. Poczucie głodu wywołał instynkt; czatowanie na niewidomą1 jeszcze zdobycz było skutkiem żądzy, skoczenie zaś skutkiem popęd u, dopiero na widok ofiary. W tym zestawieniu nie tylko różnica między tymi trzema pojęciami subtelnie się okazuje, lecz i naprowadza nas zaraz na myśl, że i żądze, wyższy daleko stopień od popędów, odnoszące się do rzeczy nieobecnych, lecz znanych i pożądanych, właściwe są zwierzętom.
3Jeszcze wyżej stawiamy ród zwierząt, przyznając mu zdolność uobecniania raz w sobie doznanych wrażeń, która to czynność tylko w drodze psychicznej reprodukcji powstawać może, zatem pamięcią się załatwia. Oprócz instynktu należy pamięć do najobszerniej u nich rozpowszechnionych własności, chociaż w różnych stopniach u różnych indywiduów jest rozwiniętą. Bardzo słusznie powiada Burdach2, że żadne prawie zwierzę nie jest tak ograniczone, aby nie odszukało miejsca, gdzie raz już pożywienie lub spoczynek znalazło. Najsilniej rozwiniętą jest pamięć u tych zwierząt, które wałęsające życie prowadzą, jak np. u ptaków wędrujących, przewyższających tu o wiele samego nawet człowieka. Choćby ten bowiem wynalazł sposób kierowania balonem, czyż mógłby puścić się bez kompasu, barometru itp. przyrządów w podróż powietrzną do Afryki i na powrót? A przecież nasze jaskółki lub bociany w tak odległe corocznie udają się strony i nie tylko wracają na powrót, ale nawet, mimo że na wiosnę drzewa prawie nagie zastają, które w jesieni jeszcze w pełni listowia były opuściły, przez co okolica zmienny przedstawia widok, mimo to, powiadam, wynajdują one nie tylko znaną okolicę, ale i swe przeszłoroczne gniazda. Bez takiej pamięci niemożliwe byłyby wędrówki zwierząt w okolice cieplejsze i pożywniejsze, a wędrówki te są dla nich widocznie żywotną koniecznością, do której instynkt je wiedzie, zaś bez pamięci byłby im ten ostatni zupełnie bezużytecznym. Zdolność pamięci u zwierząt swojskich w wysokim okazuje się stopniu. Wójcicki3 opowiada, że szlachcic pewien w Lubelskiem posiadał klacz, którą z pakunkami i listami posyłał o 3 mile do Lublina, a ta, nie dawszy się nikomu schwytać, wracała regularnie do domu. To samo da się powiedzieć, lecz jeszcze w wyższym stopniu, o poczcie gołębiej, znanej już za czasów Warrona4, przed którym posługiwano się do tego jaskółkami. Plinius[z] opowiada, że rzymski rycerz Cecynna uwiadamiał swych przyjaciół wiejskich o wygranej lub przegranej na wozowych wyścigach przez gołębie malowane na różne umówione barwy5; w Egipcie, jak ten sam pisarz upewnia, tresowano do podobnej posługi wrony6; Spallanzani zaś, sławny włoski naturalista, posyłał w podobny sposób jaskółki z Mediolanu do Pawii, którą drogę w przeciągu 13 minut odbywały7. Wyżej przytoczony Burdach8 opowiada rzecz, trudną do wiary, jako chwyconego u wyspy Ascension9 żółwia puszczono na wybrzeżu angielskim w morze, wypaliwszy wprzód na jego grzbiecie odpowiednie liczby i zgłoski, po czym w dwa lata ujęto go powtórnie na pierwotnym miejscu. Lecz i drobne takie owadki, jak pszczoły, zadziwiają nas swoją pamięcią. Dość tu przytoczyć, że pszczoły o pół mili czasem od ula odlatują na połów miodu i zawsze doń wracają, mimo że w różnych krążyły kierunkach od kwiatu do kwiatu i że droga do miejsca, gdzie ul się znajduje, przerzynana [bywa] częstokroć wodami lub drzewami, które wszelki widok zasłaniają. U Kirbego10 czytamy o sposobie łowienia pszczół w Nowej Anglii. Pszczelnicy zostawiają pogodnego poranku naczynie z cukrem lub miodem na polu. Wkrótce zjawiają się leśne pszczoły, których kilka starają się oni pochwycić. Puściwszy jedną z nich wolno, uważają bystro kierunek jej lotu, co czynią potem z drugą, oddaliwszy się pierwej jednak o kilkaset kroków od poprzedniego miejsca obserwacji. Ponieważ wyborna pamięć do gniazda je zaraz prowadzi, więc punkt, gdzie się linie lotu tych pszczół przecinają, oznacza dokładnie miejsce zbiorowiska. Przyznawszy zwierzętom pamięć, musimy odmówić im dalszych należących tu zdolności właściwego wymarzenia i myślenia, nie wspominając już nic o rozumieniu, które wszystkie zdolności tylko ludziom przysługują. Mówię właściwego, bo i tu pewny rodzaj wymarzenia nie może ujść oku ścisłego badacza. Mam tu na myśli sny zwierząt. Gołębie i turkawki, jak potwierdza Pietruski, bardzo często w nocy, wydawszy dziwny okrzyk, budzą się i zachowują bardzo niespokojnie. Psy przez sen skomlą lub ruszają radośnie ogonem. Konie w stajniach budzą się często ze rżeniem i parskają trwożliwie. Znane jest również powszechnie gdakanie kur we śnie; słyszano także nieraz śpiew śpiących kanarków, choć te nigdy w nocy na jawie nie dają się słyszeć w sposobie słowików. Podobnie wspomina Carus11 z własnego doświadczenia, że przysłuchiwał się nieraz po nocach cichemu nuceniu jaskółek nad swym oknem lub dźwięcznym modulacjom śpiewu śniącego czyżyka swojej córki. W innym miejscu przytacza ten znakomity psycholog doświadczenia słynnego Ennemozera, który imię sobie zjednał pismami o zwierzęcym magnetyzmie, a w młodości w Alpach pasywał trzody, że nieraz śpiąca na pastwisku trzoda zrywa się w panicznym przestrachu bez najmniejszej przyczyny i w popłochu ucieka12. Zdaje to się dziać tym sposobem, że któreś indywiduum trzody, przyśniwszy sobie jakiś powód strachu, alarmuje śpiących towarzyszy. Zjawisko to zowie on panique13 trzód. Wszystkie te objawy świadczą o zdolności psychicznej reprodukcji w stanie śpiącym, czyli o snach zwierząt. Atoli i pewien rodzaj zwierzęcego myślenia na jawie, jako takie, przyznać im musimy; nie jest to myślenie słowami, jak u ludzi, lecz rodzaj myślenia obrazami, czyli obrazowania, który jednak najdalej na sądach kończyć się zdaje.
Notes de bas de page
1 Tj. niewidzialną, niewidoczną.
2 Blicke ins Leben. Leipzig 1842. Część I. Strona 157. 117. (Przypis autora). Karl Friedrich Burdach (1776–1847), niemiecki fizjolog i neuroanatom.
3 Zapewne Kazimierz Władysław Wóycicki. Nie udało mi się ustalić miejsca, z którego pochodzi ta informacja.
4 Trudno z całą pewnością stwierdzić, którego ze „znanych” Warronów Urbański ma na myśli. Bez wątpienia powołuje się on tutaj na Pietruskiego (por. przypis nr 6), jednak i ten sprawy nie doprecyzowuje, lokując „czasy Warrona” na „pół wieku po podbiciu Grecji”; byłoby to więc ok. roku 100 p.n.e. Można się domyślać jedynie, że mowa tu o Marku Terencjuszu Warronie (116 p.n.e – 27 p.n.e.), tym bardziej że w iii księdze dzieła De re rustica opisuje on domową hodowlę gołębi, a jego nazwisko zostaje też wymienione przez Pliniusza w ks. x, rozdz. 53 Historii naturalnej, gdzie mówi się o stosowaniu gołębi jako posłańców.
5 Informacja ta pojawia się w ks. X, rozdz. 34. Urbański popełnia jednak błąd, bo mówi się tam nie o gołębiach, ale o jaskółkach (hirundines).
6 Pietruski. Historia naturalna ptaków. Tom III, strona 18. (Przypis autora). Jest nieomal pewne, że Urbański nie zaglądał do Pliniusza, a jedynie powtarzał informacje, które podał Pietruski (choć ten nie pomylił gołębi z jaskółkami). Sformułowanie „jak ten sam pisarz upewnia” odnosi się do Pliniusza, nie znalazłem jednak w Historii naturalnej podanej tu informacji o wronach. / Stanisław Konstanty Pietruski (1811–1874) – zoolog, ornitolog. Od 1833 roku w rodzinnych Podhorodcach prowadził prywatny zwierzyniec, uznawany za pierwszy polski ogród zoologiczny. Czterotomowa Historia naturalna i hodowla ptaków zabawnych i użytecznych (Lwów 1860–1866) to tylko jedna z jego rozlicznych publikacji. Cytowany przez Urbańskiego tom 3 (1864) poświęcony jest gołębiom.
7 Volger. Naturgeschichte. Stuttgart. 1851. Strona 248. (Przypis autora). Urbański powołuje się tutaj na książkę geologa i mineraloga Otto Volgera (1822–1897) pt. Handbuch der Naturgeschichte, wydaną raczej w roku 1855 niż 1851; warto zwrócić tu uwagę na fakt, że w 1863 roku nabył on rodzinny dom Goethego we Frankfurcie nad Menem. Lazarro Spallanzani (1729–1799) – włoski fizjolog i zarazem jezuicki ksiądz. Prowadził pionierskie badania nad reprodukcją zwierzęcą, funkcjonowaniem procesów trawiennych czy echolokacją. Pawia – miasto położone kilkadziesiąt kilometrów na południe od Mediolanu; Spallanzani był profesorem tamtejszego uniwersytetu.
8 Blicke ins Leben. Część II, strona 78. (Przypis autora).
9 Chodzi tu o położoną na Atlantyku Wyspę Wniebowstąpienia. Urbański prawdopodobnie nie domyślił się, że również w niemieckiej nomenklaturze geograficznej używa się nazwy angielskiej.
10 Kirby und Spence. Einleitung in die Entomologie. 1823. Część II, strona 216. (Przypis autora). Chodzi tu o bardzo popularną i wielokrotnie wznawianą książkę brytyjskich entomologów Williama Kirby’ego i Williama Spence’a pt. An Introduction to Entomology (4 tomy, 1815–1826), którą, jak widać, Urbański czytał w niemieckim przekładzie.
11 Carus, strona 210. (Przypis autora). Cytowana książka Carla Gustava Carusa (1789–1869) to Vergleichende Psychologie, wydana w roku 1866, co nie jest bez znaczenia, bo i artykuł Urbańskiego powstał w tym samym roku. Dowodzi to, że autor na bieżąco śledził naukową literaturę niemieckojęzyczną.
12 Carus, strona 278. (Przypis autora). Joseph Ennemoser (1787–1854), lekarz z południowego Tyrolu, pochodził z chłopskiej rodziny; w rozlicznych publikacjach niestrudzenie propagował magnetyzm zwierzęcy Mesmera.
13 Panique (fr.) – panika.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.