O monumentach
p. 212-215
Texte intégral
1Monumenta w każdym rodzaju powinny być celem i skutkiem czułości lub dowcipu; tymczasem najwięcej ich stawia próżność albo naśladowanie. Tego gatunku przyozdobienia ogrodów nie trzeba narzucać ani koniecznie u siebie umieszczać, kiedy do tego nie ma przyczyny. Ogród może być bardzo miły bez urny, bez wazy, bez piramidy. Lepiej tego wszystkiego nie stawiać, niżeli obojętne albo nudne uwieczniać wspomnienia, które nikogo interesować nie mogą. Jeżeli są płonne, jeżeli są wyborem zimnej imaginacji albo skutkiem chęci naśladowania tego, co się za granicą czyli u sąsiada widziało, wtedy się prędko uprzykrzą fundatorowi, a z czasem stają się nawet niewygodne i temu, który je opowiada, i temu, który go słuchać musi. Obydwa czują, że takowe dzieło, kiedy istotnego waloru nie ma, nic nie znaczy. Są przecież pewnie i miejsca, i osoby, które wszelkie mają prawo do wystawienia monumentów i pamiątek rozmaitych. Te powinny wynikać z czułości, z rozsądku, czasem i z nauki. Czułość determinuje przyczynę, rozsądek wybiera sposoby, a nauka w niektórych przypadkach może pomóc swoim oświeceniem. Każdy monument, wypływający z prawdziwej czułości, interesować powinien, choćby był i najprostszy. Ten, co go ma stawiać, niech się najpierwej przekona szczerze, że to wspomnienie będzie mu ciągle i zawsze miłe i potrzebne: niech jeszcze rozważy, czyli istotnie dla siebie, dla swego uczucia własnego stawia tę pamiątkę, czyli też przez próżność, aby to innym pokazywać. O tym wszystkim zapewniony, niech idzie śmiało za chęcią swoją, starając się wybrać najprzyzwoitsze sposoby. Wspomnienie straconego przyjaciela, wdzięczność ku rodzicom, zapał dla ludzi sławnych, uwiecznienie jakiej miłej dla duszy okoliczności: są to źródła obfite, w których czerpać można. Przecież i sentyment najczulszy, i uczucie najszlachetniejsze mogą błądzić, kiedy w tym gatunku roboty są nietrafnie i bez gustu prowadzone. Do tego rozsądek jest potrzebny.
2Pierwsza podług mnie uwaga powinna być względem miejsca: trzeba, żeby się stosowało do rzeczy i dobrze było wybrane. Nigdy na odsłonionym całkiem widoku: nigdy tak wysadzone, żeby zewsząd wpadało w oczy i już do uprzykrzenia się pokazywało, nim jeszcze wiedzieć można, co to znaczy. Takowe pamiątki trzeba uwdzięczać1 milczeniem, tajemnicą, ciekawością i chęcią znalezienia ich albo zadziwieniem, kto o nich nie wie. Jeżeli te pamiątki są smutne, niech ten, który je odkrywa w ciemnym gaiku lub na ustroniu w zakątku cichym, niech, mówię, spocznie oczom swoim, patrząc na nie bez przerywania i roztargnienia; niech w tym miejscu nie przeszkadzają mu inne widoki. Wtedy niejeden dzielić będzie, choć na chwilę, uczucia tego, który te pamiątki położył. Topole włoskie, brzozy spływające, wierzby płaczące są drzewa najmilsze, najprzyzwoitsze do osłonienia takowych monumentów, gdzie smutne wspomnienia wspanialszych, weselszych drzew nie potrzebują. Wierzby płaczące często u nas wymarzają: ale brzozy nasze wspanialej miejsce ich zastąpić mogą. Zdaje się, że natura dała brzozom kształt szczególniejszy, żeby spadającymi swymi gałązkami przykrywały smutne monumenta. Giętkość i powiewność brzozy daje jej postać niepospolitą. Najletszy wiatr, najmniejszy w powietrzu ruch odmienia jej kołysanie i formę. Miętkie brzozy gałęzie zdają się mieć czułość i stosować się do myśli tego, który pod jej cieniem umieścił wspomnienie przyjaźni czyli smutku. Otwór w dębowym lub innym lasku zdaje się czasem umyślnie przez naturę wykształcony na ukrycie takowych pamiątek. Urna prosta, nawet kamień gładki z napisem tam umieszczony, a bliżej siebie kilka drzew mający, każdego zastanowi, kiedy przez wąską, błędną ścieżkę do tego poświęconego dojdzie miejsca.
3Jeżeli monumenta są wspaniałe czyli szanowne, ofiarowane sławie lub starożytności, niech się wznoszą na obszerniejszym gruncie. Niech je drzewa okrywają wyniosłe, niech spomiędzy tych drzew te pamiątki powoli odkrywa oko zbliżającego się do nich.
4Dęby stare, stuletnie jawory, klony zdają się od natury wyznaczone do okrycia i przystrojenia tego gatunku monumentów. Świątynia starożytna, wieża gotycka, ruina prawdziwa lub baszty zamku staroświeckiego, ogromne i rozłożyste drzewa powinny osłaniać. Kto zaś poświęca pamiątki miłej i słodkiej dla siebie okoliczności, jeżeli to przypomnienie jest uczuciem wdzięczności czyli nadziei, niech miejsce stosuje i przyrównia do tego. Łączka zielona, strumyk cichy, spadek wody między świeżo‑bujnymi kwiatami, pagórek zielony, obsadzony kwitnącymi krzewami, powinny towarzyszyć tym miłym wspomnieniom. Wybrawszy miejsce, gust, sposobność i rozsądek niech ukształcą rzecz samą.
5Jakikolwiek bądź sentyment, który nas pobudza do poświęcenia mu pamiątki, każdy przyzna, że kiedy ją stawia, życzy, aby jak najdłużej trwała. Dlatego radzę lepiej prosty, gładki położyć kamień niżeli drewnianą wazę, która spaczona, brudna, póki stoi, zawsze w złym jest guście i w prędkim czasie na ziemi wywrócona okazuje najobrzydliwszy widok. Pozwalają sobie czasem wystawiać blaszane urny, które, mimo olejnej farby czyli pokostu, czernieją od wilgoci, od wiatru się chwieją i także w najgorszym są gatunku. Toż samo powiem i o murowanych, tynkowanych albo gipsowych monumentach, które deszcz, wilgoć, upały psują, obłupią i pokaleczą w pierwszym roku.
6Kto może mieć marmurową wazę albo kamienną, niech ją stawia w kształcie najprostszym, bez żadnych około niej ozdób. Jeżeli to znajduje za drogie, niech wpośród kilku topoli włoskich albo pod dębem starym położy kamień gładki. Niech na nim wyryje nie kilkadziesiąt wierszy, ale krótki w kilku słowach napis albo słowo jedne, wyrażające uczucie czyli intencję. Taki kamień, już na wieki tam leżący, utrwali zamiar tego, który go położył. Nie podlega zepsuciu, prędko mchem obrośnie, kwiaty go pobliższe okryją, drzewa nad nim wzrastające ucienią; i każdy przyzna, że widok jego milszy niżeli drewniane, blaszane albo gipsowe monumenta, które wymyślne, a piękne, kosztowne, a nietrwałe; ruina zaś ich obrzydliwa, a nie smutna.
7Napisy w jakimkolwiek bądź gatunku są miłe, kiedy są trafne, krótkie i rzadkie. Nie trzeba ich powtarzać, nie trzeba przedłużać. W miejscu sławnym w Anglii, nazwanym Mount Edgecombe2, leżącym nad samym morzem na skale wyniosłej, stoi urna między starymi, ciemnymi jodłami: morze oblewa i bije spod skały. Ta urna, postawiona na pamiątkę straconego przyjaciela, każdego zastanawia. Cały napis w jednym przecież zawiera się słowie: żyłem. Najdłuższe wiersze, najpyszniejszy napis nie wzbudzałby takiego uczucia, jak to słowo, w tak dobrze wybranym do tego miejscu.
8Kończąc ten rozdział, powtarzam jeszcze, że wszelkie gatunki monumentów, napisów i pamiątek nie trzeba mnożyć, nie trzeba obciążać. Lepiej, żeby ich wcale nie było, niżeli żeby płonnie i jedynie były skutkiem naśladowania albo próżności.
Notes de bas de page
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.