O poszanowaniu przeszłości (tekst anonimowy)
p. 154-158
Texte intégral
1Widzimy rozdział zupełny w wyobrażeniach, pojęciach, pomiędzy stanem dziecinnym a dojrzałym społeczeństwa. Tam starzec przewodniczy i wyraża spokojną stagnację, tu młodzian zbawienne przewodnictwo postępowych idei; tam rządzi moc nawyknienia starym idąca trybem, tu potęga umysłu nowe otwierająca drogi. Przy tak wybitnej różności, z samego gruntu rzeczy pochodzącej, poszanowanie przeszłości nie może w tej samej występować postaci; patriarchalny stan wyobrażeń i społeczności zdaje się doprowadzać je do najwyższego stopnia, bo do czci prawie religijnej, do najrozleglejszej i wyłącznej władzy uosobionej w ludziach podeszłych, żyjących pomnikach czasów miniętych. Inaczej zaś w społeczności dojrzałej, wiedzowej i postępującej, która młodości i świeżym ideom główny wpływ zapewnia, stawiając je na czele, lecz czyliż przeto poszanowanie przeszłości znika? Czyli wkroczenie młodzieży i nowych wyobrażeń jest przeciwko niemu bluźnierstwem? Gdybyśmy na te pytania w sposób twierdzący odpowiadać sobie mieli, wszelki postęp byłby niegodziwością, a poszanowanie przeszłości nakazywałoby nam ślepo jej się trzymać, nie stawiając dalej ni kroku; ale zaprawdę mylnym i zupełnie wykrzywionym byłoby pojęcie hołdu, opartego na zmarnowaniu własnych sił, na wyrzeczeniu się używalności samodzielnego życia, na biernej nieruchomości. Natomiast hołd prawdziwie godny człowieka, cześć wyrozumowana dla ojców i starszych pokoleń, nie zasadzają się na tym, by od ich stanowiska w niczym nie odstąpić, ale przeciwnie, na tym właśnie, by godnie spełniać wysokie powołanie człowieka, by jak najdalej postąpić. Cześć istotną oddajemy poprzednikom, okazując, że nie wyhodowali stagnacyjnych i niedołężnych istot, ale samodzielnych ludzi postępu i pokolenie silne na duchu, które daremnie ziemskiej nie odbędzie wędrówki.
2Jakież by to smutne i niedorzeczne było położenie człowieka, gdyby się nie godziło wystąpić z obrębu wyobrażeń zakreślonych przez poprzedników, gdyby rozprzestrzeniać go było bezbożnością! Dobrze pojęte obowiązki nie mogą istoty samodzielnej w nieruchomym kole zamykać, wbrew jej naturze i powołaniu. Oddać przeszłości to, co jej się należy, nie może znaczyć, aby przez to krępować teraźniejszość, hamować jej postępowe popędy. Składajmy hołd pięknym czynom przeszłości, niechaj w nas podniecają ten święty ogień, który gasnąć nigdy nie powinien; szanujmy żyjące jej pamiątki, mężów zasłużonych, ale tą czcią, która się przynależy rzeczom miniętym, na których się ograniczać ani poprzestawać nie można – a przede wszystkim mi ejsce dla mł odośc i, która powinna na plac wystąpić. Niechaj będzie otwarte dla niej pole, po którym by się ubiegała na wyścigi, niechaj ożywcze jej ciepło pędzi dojrzewanie nowych idei, które panować powinny i umysłami rządzić, a z drogi stare wyobrażenia, na bok i do dziedziny pamiątek wysłużeni ich wyobraziciele. Tam niechaj zasiądą jako nieruchome bóstwa w świątyni, gdzie nikt się targnąć na nich nie poważy, ale z obrębu żywotnego niechaj wszyscy ustąpią ci, którzy się już przeżyli. Rozdzielić więc potrzeba stanowczo dwa wyobrażenia, które tylko przesąd może kojarzyć dla zmarnowania sił ludzkich i ostudzenia ciepła żywotnego, które ożywia społeczność, mianowicie: poszanowanie przeszłości i przewodnictw o przeszłości, które wtenczas ma miejsce, kiedy idee stare panują i rządzą tam, gdzieby nowe i świeże powinny. Pierwsze jest zawsze obowiązkiem świętym, drugie zgubną niedorzecznością, a wykonywanie obowiązków dobrze zrozumianych nie może prowadzić do obłędnej drogi ani się w sposób szkodliwy wyrażać. Jeżeli wykrzywione pojęcia chcą cześć dla przeszłości objawić przez zapewnienie jej panowania, jest to hołd bałwochwalczy, nawet bez porównania więcej niż pogańskie ofiarnictwo, bo poświęcający przyszłość dla rzeczy miniętych. W takim wypadku nieposzanowanie przeszłości jest zgubnym, bo obowiązek nim być nie może, ale fałszywe jego wykonanie i zespolenie monstrualne dwóch rzeczy różnorodnych, które się z sobą pogodzić nie mogą. Wymagalności postępu nie odrzucają więc ani depcą uczuć świętych, ale nie dają im się rozwijać anormalnie, a zatem w szkodliwym kierunku; odróżniają istotę rzeczy od formy i chronią nas od brania drugiej za pierwszą, od przywięzywania się do rzeczy znikomych i zgubnych, które potrzeba usuwać, nie zaś utrwalać i uświęcać.
3Wtenczas dopiero wzniesiemy się do prawdziwego poszanowania przeszłości, kiedy wszelką cześć bałwochwalczą odrzucimy, kiedy potrafimy je pogodzić z wymagalnościami postępu, tak iżby go wspierało, zamiast go tamować i głuszyć. Poszanowanie przeszłości jest sztandarem, który wywieszają wszystkie dążenia stagnacyjne lub wsteczne; potrzeba im tę chorągiew odebrać, którą przywłaszczają sobie tylko przez nadużycie, bo czystszy i godniejszy wysokiego powołania człowieka hołd składają przeszłości ludzie samodzielni, nowe otwierający drogi, bo cokolwiek stoi na zawadzie normalnemu kształceniu ludzkości, musi być przesądem, nie zaś dobrze zrozumianym obowiązkiem, a niewątpliwie znieważają przeszłość ci, którzy z niej wyrobić chcą zapory wzrostowi, a zatem dobru społeczeństwa; a mówię znieważają, bo do szkodliwego używają jej celu i tym sposobem sami tarzają ją w błocie.
4Poszanowanie dla przeszłości, a miejsce dla postępu. Pamięć wieczna dla czynów pięknych, cześć dla idei miniętych, które niegdyś przyświecały, nim się wyczerpnęły i przygasły, ale cześć jako rzeczom umarłym i pogrzebionym, które żywotną utraciły dzielność i ustąpiły jak powinny z placu, na którym próbować się mają młode siły, wyrażające najwyższą potęgę ducha. Miejsce dla postępu, a wszelka przy nim władza i kierunek wyobrażeń, zarząd umysłów, bo on tworzy światło objaśniające drogi, którymi dążyć potrzeba, światło, którego przeszłość nie miała, a którego od grobów daremnie jest żądać, a przy którym wyłącznie jest siła do spełniania wielkich celów ludzkości. Oto są dwa wyobrażenia nierozdzielne, które zamykają pojęcie wyrozumowanego poszanowania przeszłości; byle zaś ten obręb przestąpić, wpada się w cześć bałwochwalczą, która musi obrażać zdrowe i jasne widzenie rzeczy, bo staje się tamą postępu, zawadą życia i marnuje siły duchowe człowieka, jak gdyby teraźniejszość czym innym być nie miała, jak nagrobkiem przeszłości.
***
5Rozbierzmy znaczenie czci bałwochwalczej przeszłości – jest to poświęcać nadzieje wspomnieniom, jest to żyjącą teraźniejszość przywiązywać do trupa przeszłości i tamować dobroczynne skutki kształcenia i postępu. Jednym słowem, jest to stawać na zawadzie szlachetnym i dobroczynnym popędom, jest to działać przeciwko ludzkości, jak to czynią jej wrogi. Bić więc wszelkimi siłami należy przeciwko tej czci przesądnej i zgubnej, a wszędzie ścigać przeszłość, gdziekolwiek się ona objawi na placu życia, ścigać, niosąc światło, przed którym się rozproszy jako masa lub cień znikomy, o których tylko w ciemnościach słychać. Cześć bałwochwalcza przeszłości jest dzieciństwem ludzkiego rozumu, a dopóty istnieć tylko może, dopóki życie samodzielne nie wystąpi. Wszelkie złe, które ludzkości dolega albo dolegać kiedykolwiek może, da się odnieść do ogólnej jednej przyczyny, że przeszłości idee i kształty zbutwiałe dolegają i cisną, że nie stawa się postęp, którego dana chwila potrzebuje i wygląda. Światło i życie samodzielne: oto są dwa wyobrażenia nierozłączne (bo nigdy jedno bez drugiego pojawić się nie może), przeciwko którym bezsilnie walczy cześć bałwochwalcza przeszłości, usiłując jedno i drugie przygnębiać. Jasnym więc się staje, dlaczego przeciwko niej występują zawsze wszystkie szlachetne popędy i młodość, dlaczego ustępować z placu prędzej czy później musi i nie prowadzi nigdy walki o zwycięstwo, ale tylko o wolniejszy odwrót z pobojowiska. Jej idee obumarłe kwitnąć już więcej nie mogą ani się rozwijać w przyszłości, której innego ziarna potrzeba, nie mają w sobie organicznej siły, bo życie ich odbiegło, są tylko zaprzeczeniem (negacją) życia i postępu. Do niczego więcej nie są zdolne, jak do biernego oporu, bo pęd nieuchronny i konieczny wszystkie tamy zrywa i zawsze swojego wypadku dosięga, tylko im dłużej wstrzymany, tym gwałtowniej wybucha, a co by miał osięgnąć stopniowo i nieustannie, zdobywa na raz jeden przez silne wstrząśnienia, które wszytkie tamy niweczy. Owoż więc cześć bałwochwalcza przeszłości, która zniknąć powinna w wieku, w którym przemagająca siła ducha obala stojące przesądy i wywraca bałwany, która jest pojawem ciemnoty (tj. słabości) ludzkiego ducha, a którą rozprasza prawdziwa siła człowieka, światło, które sobie sam tworzy. Niczego więc dokazać niezdolna cześć przesądna przeszłości, chcąca wbrew naturze rzeczy zatrzymać przy życiu, co z niego ustąpić powinno, bo na zaprzeczeniu nic nigdy budować nie można. Jest szkodliwym porostem, zgnilizną, która się tam objawia tylko, gdzie organicznej siły i samodzielnego popędu braknie, a to jest jedyne jej źródło, chociaż rozliczne bywają kształty i postacie, które z niego wypływają. To, co jest zaprzeczeniem (negacją) dzielności ludzkiego ducha, z bezsilności tylko wynikać może i jest jej zewnętrznym pojawem. Stąd wychodząc, rachować można stanowczo duchową potęgę i słabość, pierwsza naprzód dąży i przewodniczy w niepochybnym1 ruchu umysłów, druga stoi nieruchomie, trzymając się przeszłości, i coraz bardziej zostaje w tyle, a żadnej roli w życiu odgrywać niezdolna oprócz roli zaprzecznej (negative), oprócz roli zawady. Dążenia stagnacyjne i wsteczne nie mają za zasadę poszanowania przeszłości, ale za płaszczyk, którym osłonić chcą własną niemoc i w powierzchowne pozory ustroić; biorą kształty zewnętrzne, a przekręcają istotę szlachetnego uczucia, którym niezdolni władnąć, i taką mamoną chcą zbywać umysły, a muszą nadrabiać zręcznością, kuglarstwem, które są bronią słabych, a których siła użyć nie potrzebuje, nie chce, nie może bez ubliżenia samej sobie. Lecz cóż zręczność i wybiegi znaczą wobec potęgi nieprzepartej! Cóż bierny opór, na który zdobyć się nie zdołają, wobec silnego i koniecznego pędu!
Notes de bas de page
1 Tj. niechybnym, niezawodnym.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.