• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15472 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15472 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Od pamięci biodziedzicznej do postpamięc...
  • ›
  • IV. Tożsamość, pamięć i zapominanie
  • ›
  • Postkolonialne odzyskiwanie pamięci: zaw...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Jabłka i żonkile w tropikach – kolonialne fabrykowanie pamięci Pamięć w przestrzeni postkolonialnej Pamięci wspólne czy odrębne? Postkolonizowanie traumy przez Holokaust Kłopoty z pamięcią: mediacje, zapożyczenia, mimikra Niesamowite odpominanie: między pamięcią niemożliwą a konieczną „Reszta jest pogodą” – „tutaj ciała same dla siebie są znakami”: cisza jako radykalna etyka porównania? Notes de bas de page Auteur

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Postkolonialne odzyskiwanie pamięci: zawłaszczenia, fabulacje, niesamowite odpominanie

    Dorota Kołodziejczyk

    p. 277-305

    Texte intégral Jabłka i żonkile w tropikach – kolonialne fabrykowanie pamięci Pamięć w przestrzeni postkolonialnej Pamięci wspólne czy odrębne? Postkolonizowanie traumy przez Holokaust Kłopoty z pamięcią: mediacje, zapożyczenia, mimikra Niesamowite odpominanie: między pamięcią niemożliwą a konieczną „Reszta jest pogodą” – „tutaj ciała same dla siebie są znakami”: cisza jako radykalna etyka porównania? Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    Tak więc pamięć jest o wiele bardziej skomplikowana niż to, co udaje się odzyskać historykom i stanowi etyczne wyzwanie dla badacza historyka, który chce dotrzeć do przeszłości za pomocą jednego przykazania: „Opowiedz mi wszystko”.
    Chakrabarty Habitations of modernity. Essays in the wake of subaltern studies, s. 115.

    Każde słowo, które piszę o tamtych wydarzeniach w 1964 roku, jest wytworem zmagania się z ciszą. […] Nie jest to, na przykład, cisza niedokładnej pamięci. Nic o niej nie wiem oprócz tego, że znajduje się poza zasięgiem mojego rozumu, poza słowami. Dlatego cisza zwycięży, a ja poniosę porażkę, bo nie jest to nawet obecność. To po prostu wyrwa, dziura, pustka, w której nie ma żadnych słów.
    Amitav Ghosh, The Shadow Lines, s. 213.

    Jabłka i żonkile w tropikach – kolonialne fabrykowanie pamięci

    1W Marionetkach Vidiadhara S. Naipaula (1967) bohater, Ralph Sing, pamięta, że w pierwszy dzień szkoły przyniósł nauczycielce jabłko. Jako eks-polityk kolonialny na emigracji w metropolii Ralph Sing pisze autobiografię i wspomnienie to ma być czymś w rodzaju początku, punktu wyjściowego historii politycznych dokonań na wyspie. Jednak wydarzenia na peryferiach imperium nie są w stanie osiągnąć historycznego statusu; to, co miało być historią, będzie jedynie zapisem prywatnego życia. Wspomnienie pierwszego dnia szkoły wypełnione jest zapożyczoną treścią – na wyspie Isabella nie rosną jabłka. Ralph zdaje sobie sprawę z nieautentyczności wspomnienia, ale nie jest w stanie dotrzeć do oryginału: „ta zredagowana wersja to wszystko, co mam”1. W bohaterce powieści Lucy Jamaiki Kincaid pierwszy raz widziane żonkile nie wzbudzają zachwytu, lecz przywołują wspomnienie szkoły, gdzie musiała uczyć się na pamięć wiersza „o jakimś kwiatku”2. Nie wspomina, jaki to wiersz, prawdopodobnie nawet nie wie, pamięta głównie poczucie bezsensowności recytowania treści, której nie jest w stanie odnieść do znanego jej otoczenia. Sugestia dla czytelnika anglojęzycznego jest oczywista – jest to wiersz Wordswortha I wandered lonely as a cloud, powszechnie znany jako Daffodils (Żonkile). Naipaul i Kincaid pokazują w ten sposób, co to znaczy być produktem kolonialnej edukacji. W pamięć bohaterów wpisana jest sama istota angielskości, przy czym mają oni świadomość, że do tej istoty nie należą. Żonkile i jabłka przyjmują się w tropikalnym klimacie kolonii nadzwyczaj dobrze – pamięć o nich nie nakłada się na coś uprzedniego, „autentycznego”, lecz zajmuje pustą przestrzeń. Kulturowa pamięć kolonialna naznacza podmiot symbolicznym przemieszczeniem i ambiwalentną identyfikacją. Powrót do korzeni, do przedkolonialnego autentyku jest niemożliwy, bo pamięć uprzednia do kolonialnej nie istnieje – nie istnieje jej język i nikt nie jest w stanie jej wyartykułować. Pozbycie się pamięci kolonialnej przez odrzucenie jej, zakwestionowanie, przezwyciężenie jest projektem zarówno koniecznym, jak koniecznie niedomkniętym. Powrót do pamięci pierwszej i odrzucenie pamięci narzuconej to powiązane zadania dla postkolonialnej pamięci kulturowej. Przy tym zwraca uwagę konieczność zastosowania niedokonanych form czasownikowych w opisie tych procesów – pamięć można odzyskiwać; przeszłość można sobie przypominać. Produkt finalny tych starań zawsze jednak pozostaje przedmiotem interpretacyjnych sporów, bowiem pamięć i jej formy : przypominanie, odpominanie, upamiętnianie, rekonstrukcja, w postkolonialnych ujęciach to bardziej krytyka niż przedstawienie pewnych wersji przeszłości.

    Pamięć w przestrzeni postkolonialnej

    2Refleksja nad pamięcią – nad jej wyłanianiem się, produkcją, dystrybucją, polityką, formami i rolą – powinna być, jak można by się spodziewać, od dawna i stale obecna w studiach postkolonialnych. Pamięć wydaje się oczywistym obszarem zainteresowania dla postkolonializmu, jako że łatwo przewidzieć konfliktowość form i treści pamięci reprezentowanych w dyskursie kolonialnym i w dyskursie opozycyjnym – anty- i postkolonialnym. Pamięć dość długo nie stanowiła osobnego obszaru badań w studiach postkolonialnych. Dominujący tekstualizm wczesnych badań postkolonialnych (lata 80. i początek 90.) utrzymywał pewnego rodzaju dwuwymiarowość teorii, czego efektem, jak pisało wielu krytyków postkolonialnych oraz wielu krytyków postkolonializmu3, było redukowanie pojęcia dyskursu do tekstu oraz zaniechanie rozpatrywania form oporu wobec kolonializmu poza tekstem, z lokowaniem możliwości działania (sprawczości) wyłącznie w tekście. Na przykład Ania Loomba, dokonując przeglądu głosów krytykujących uprzywilejowanie tekstualizmu w teorii postkolonialnej, podkreśla nadmierne skupienie się na kwestii reprezentacji za cenę zaniechania namysłu nad materialnymi uwarunkowaniami rządów kolonialnych4. Nie chodzi w tej krytyce oczywiście o to, aby zarzucić badania literaturoznawcze, ani tym bardziej o powrót do naiwnego empiryzmu, w którym tekst i materialna rzeczywistość byłyby precyzyjnie rozdzielone, lecz o wielowymiarowe rozumienie dyskursu. Loomba podsumowuje:

    musimy pamiętać zarówno o zazębianiu się, jak i o rozróżnianiu tego, co społeczne, od tekstów literackich, oraz uświadamiać sobie, że dyskurs nie jest tylko jeszcze jednym słowem na nazwanie reprezentacji.5

    3Dodatkowo sama specyfika tematyczna badań postkolonialnych – w tym szczególnie problematyka relacji centrum–peryferie, migracji postkolonialnych, wyłaniających się w ich efekcie teorii wielokulturowości czy hybrydyzacji – narzuciła bardziej przestrzenne czy też temporalnie płaskie rozumienia kategorii tożsamości, kultury, procesów identyfikacji kulturowej. Nie są to jednak bynajmniej warunki, które eliminowały pamięć z tematyki badań postkolonialnych. Chodzi o to, że w metodologii, która polegała głównie na badaniu stosunków władzy w tekstach wobec innych tekstów, sięgnięcie do obszarów nie do końca stekstualizowanych nie było priorytetem. Natomiast sama dominacja tekstualizmu i przestrzennego myślenia w metodologiach teorii postkolonialnej nie stanowiły przeszkody dla włączenia pamięci do obszaru jego badań.

    4Przede wszystkim tematyka pamięci nie wymaga, wbrew pozorom, ściśle historyzującego ujęcia, a nawet ujęciu takiemu się wymyka. Dlatego też historia jako dyskurs realizowany w formie narracyjnej i dostępny jako tekst podporządkowuje sobie pamięć, ale też nie jest w stanie zatrzeć jej marginalnej choćby obecności. Dipesh Chakrabarty w swej pracy Prowincjonalizacja Europy (2000, 2010) postrzega historię jako jedną z form pamięci, ale wobec pamięci przeciwstawną. Historia jest

    autokratycznym kodem towarzyszącym procesowi przemian cywilizacyjnych ustanowionemu w osiemnastym wieku przez europejskie Oświecenie jako zadanie o wymiarze światowo-historycznym6

    5i jako wyabstrahowana i zinstytucjonalizowana przez określenie wymogów dyscypliny forma pamięci podporządkowuje sobie inne, uhistorycznione bądź ahistoryczne formy. Historia, jako jedna z możliwych narracji „ja” i wspólnoty7. jest jednocześnie narracją jedyną możliwą, czyli metanarracją wyznaczającą warunki uhistorycznienia. Jednak to, co nie zyskuje w badaniach historycznych statusu historycznego czy historyczności, nie znika. Jako druga strona historii, niehistoryczność, a raczej historyczność niekompletna i niedoskonała (niedostatecznie nowożytna, nienowoczesna, nieświecka, niewystarczająco racjonalna), utrzymuje się na marginesie historii jako przeszłość podrzędna8, oparta na formach pamięci, które czasami są świadomie antyhistoryczne i stanowią przestrzeń różnicy wobec historii. Chakrabarty pisze:

    występujące w nich pozycje podmiotu i rodzaje pamięci podważają podmiot wypowiadający się w imieniu historii, a także stanowią dla niego wyzwanie. To „historia” jest właśnie miejscem, w którym toczy się walka o zawłaszczenie, w imię nowoczesności, (moja hiperrealna Europa), owych innych kolokacji pamięci.9

    6Mimo że pamięć włączona w historię staje się częścią dyskursu historycznego, jego uprawomocnieniem jako element archiwum, to pozostaje jednak przeciwieństwem historii jako zapis przeszłości, który nie jest uregulowany, nierzadko wymyka się schematom racjonalności i podważa ostateczność narracji historycznej oraz kompletność archiwum.

    7Zwrot ku kategoriom przestrzennym w teorii postkolonialnej był w pewnym zakresie próbą wyjścia poza hierarchizujące podziały historyzmu, który Chakrabarty definiuje metonimicznie frazą „jeszcze nie”, nieuchronnie przywołującą skojarzenie z zakończeniem Drogi do Indii E. M. Forstera. W powieści tej „jeszcze nie” sankcjonuje rozdział kolonialnych administratorów w Indiach od rdzennych mieszkańców czy też zmusza bohaterów do uświadomienia sobie, że podział ten narzuca im role i zachowania, których nie są w stanie odrzucić. Chakrabarty we frazie „jeszcze nie” widzi modus operandi nowoczesności w jej imperialistycznej formule – „historyzm […] narzucono w dziewiętnastym wieku nieeuropejskim narodom po to, aby jedni ludzie mogli powiedzieć innym «jeszcze nie»”10, natomiast u Forstera do „jeszcze nie” dodane jest „nie tutaj”. Przemieszczenie jako przekroczenie granic narzuconych kolonialną kategoryzacją czasu i przestrzeni jest z pewnością jednym z najistotniejszych obszarów postkolonialnej refleksji. Pamięć w paradygmacie postkolonialnym jest wypadkową doświadczeń gwałtownego najczęściej przemieszczenia i wykorzenienia, przerwanej ciągłości historycznej i kulturowej oraz bytowania w nierzadko kilku jednocześnie niewspółmiernych temporalnościach. Uprzestrzennienie pamięci – jej wielokierunkowość i zmienność w przestrzeni geograficznej i kulturowej – dokonuje się nie tylko jako nowa formuła krytyczna, ale przede wszystkim jako realny proces w kształtowaniu się tożsamości w sytuacji migracji i diaspory.

    8W eseju poświęconym problematyce globalizacji pamięci Andreas Huyssen zwraca uwagę na rolę studiów postkolonialnych i kulturowych w rozwinięciu nowego, przestrzennego paradygmatu krytycznego w teoretyzowaniu „map, geografii, granic, szlaków handlowych, migracji, przemieszczeń i diaspor”11, podkreślając jednocześnie, że nie mamy w tych badaniach do czynienia z zaniechaniem namysłu nad przeszłością i formami jej dokumentacji czy wyrazu, ale raczej z bardziej pogłębionym rozpoznaniem wzajemnych powiązań czasu i przestrzeni w historycznie zakorzenionej percepcji. Włączenie kategorii przestrzennych do namysłu nad nowoczesnością pozwala wyjść poza hierarchizujący historyzm, o którym pisze chociażby Chakrabarty, i umożliwia pluralizację czasu historycznego jako jeden z aspektów globalizacji. Uprzestrzennienia pamięci dowodzi, jak pisze Huyssen,

    intensywność dyskursów pamięci o przekraczaniu granic, które cechują tak duży obszar kultury współczesnej w tak wielu różnych częściach świata. W istocie, rozbieżne temporalności i nowoczesności o różnym tempie rozwoju wyłoniły się jako kwestie zasadnicze dla nowego i rygorystycznego rozumienia długoterminowych procesów globalizacyjnych, które bardziej wypierają niż dostosowują zachodnie paradygmaty modernizacyjne.12

    9W pewnym sensie przestrzenność pamięci zawsze była inną stroną pamięci historycznej, fundamentalnej dla nowoczesności i nowoczesnego nacjonalizmu, bo charakteryzuje ona pamięć społeczności diasporycznych, a szczególnie pamięć niewolnictwa, która leży u podstaw Czarnego Atlantyku – pan-diaspory o afrykańskich korzeniach, którą Paul Gilroy definiuje następująco:

    [jest to] kłączowata, fraktalna struktura transkulturowej, międzynarodowej formacji jako antytezy etnicznego nacjonalizmu. Tożsamość wyrwanych korzeni otwiera historię nowoczesności.13

    Pamięci wspólne czy odrębne? Postkolonizowanie traumy przez Holokaust

    10Globalizacja pamięci ujawnia się dobitnie w próbach przeniesienia tematyki Holokaustu i towarzyszących jej badań nad traumą na przypadki ludobójstw w kontekstach postkolonialnych14. Od porównawczych analiz form pamięci zbiorowej po kwestie zaświadczania, konfliktowych wersji zapamiętanych przeszłości, po pamięć traumy i jej przekazu transpokoleniowego – odniesienia do studiów nad Holokaustem są bardzo ważne, bo nie chodzi w nich o mechaniczne porównanie, lecz o wykazanie działania w nich tej samej logiki wymuszonej przez nowoczesność. Nie brak też zdecydowanych głosów krytycznych, sprzeciwiających się uniwersalizowaniu Holokaustu i zacieraniu w efekcie jego jednostkowości i wyjątkowości15. Huyssen również zwraca uwagę na potencjalne niebezpieczeństwo owego dyskursywnego przemieszczenia Holokaustu na skutek jego globalnego obiegu jako tropu, niebezpieczeństwo widzi jednak nie tyle w odebraniu temu wydarzeniu jego wyjątkowości i niepowtarzalności, ile w zatarciu lokalnego kontekstu innych wydarzeń i pamięci ludobójstwa:

    to, co globalne i lokalne w pamięci Holokaustu włączyło się w nowe konstelacje, w których każdy przypadek należy analizować osobno. Z pewnością porównawcze zastosowania Holokaustu mogą retorycznie zenergetyzować dyskursy traumatycznej pamięci, lecz mogą one również działać jako wspomnienia zasłonowe lub po prostu blokować wgląd w poszczególne lokalne historie.16

    11Jak pokażę na przykładach, odniesienia do Holokaustu w mówieniu o pamięci niewolnictwa i ludobójstwa nie działają jak matryca koncepcyjna, lecz mają zwrócić uwagę na logikę zagłady wpisaną w projekt zachodniej nowoczesności. Nie sposób dowieść, że nawiązanie do Holokaustu w refleksji nad traumą i pamięcią postkolonialną cokolwiek wydarzeniu temu zabiera. Toni Morrison postrzega swoją rolę pisarki jako misję odzyskiwania i podtrzymywania pamięci niewolnictwa na drodze zawłaszczenia historii przez wyobraźnię. Pamięć niewolnictwa jest jak gdyby koniecznym, ale nienapisanym rozdziałem Dialektyki Oświecenia, a artykulacja tej pamięci musi odbywać się przez dialog z formami dyskursywnymi pamięci pokrewnych, aby warunki, które doprowadziły zarówno do niewolnictwa, jak Holokaustu, czyli w wielkim skrócie rasizm oraz jego racjonalizacja i naturalizacja, nie miały niezakłóconej kontynuacji w teraźniejszości:

    Żyjemy w kraju, gdzie przeszłość zawsze jest wymazywana, a Ameryka jest niewinną przyszłością, do której przybywają imigranci i zaczynają od nowa, z czystą kartą. Przeszłość jest nieobecna lub ulega uromantycznieniu. Ta kultura nie zachęca do rozważania prawdy o przeszłości, ani tym bardziej do pogodzenia się z nią. […] Niewolnictwo jest rozpoznawczym doświadczeniem nowoczesności. […] Niewolnictwo sprawiło, że Holokaust stał się koniecznością.17

    12Jak pisze Barnor Hesse w swym projekcie (radykalnej) etyki pamięci postkolonialnej, służy ona temu, aby pamiętać, a raczej przypominać sobie, że niewolnictwo nie było polityczną aberracją, wydarzeniem barbarzyńskim acz jednostkowym, ale niezbywalną częścią liberalnej demokracji, na której ufundowany został etos Stanów Zjednoczonych. Jest to pamięć krytyczna, w opozycji do tendencji estetyzowania i sublimowania pamięci o niewolnictwie, pamięć, która nie pozwala zlekceważyć „rasowo nacechowanych trajektorii ciągłości i rekonfiguracji we współczesnych układach społecznych”18.

    13W dyskusjach nad teorią traumy i jej zastosowaniem w studiach postkolonialnych oraz w powiązanej z tym problematyce pamięci i postpamięci (albo pamięci bezpośredniego i niebezpośredniego doświadczenia traumy) zauważa się potrzebę mniej uniwersalistycznego (pozbawionego ważnego czynnika, jakim są czynniki kulturowe) podejścia do kwestii pamiętania doświadczenia, czyli do procesu konstytuowania się traumy. Szkicując projekt „dekolonizacji studiów nad traumą”, Michael Rothberg podkreśla potrzebę wypracowania wspólnej pamięci między odrębnymi, ale powiązanymi pewnym rodzajem doświadczenia zbiorowego, historiami19. Transkulturowe porównania praktyk pamięci, które analizuje Rothberg w artykule From Gaza to Warsaw: Mapping Multidirectional Memory, nawet jeśli mogą skutkować konfliktem pamięci, są produktywne, bo, czasami gwałtownie i radykalnie, rekonfigurują dyskursywne środowisko wokół konkretnego problemu. Zestawianie czy nawet przemieszczanie Holokaustu, niewolnictwa i kolonializmu, tak aby wydobyć konkretne aspekty ich wzajemnej relacji, przynosi nowe rozwinięcia pamięci, w których ważne jest nie tylko to, że Holokaust może stanowić narzędzie do artykulacji innych traum historii, szczególnie historii podrzędnych20, lecz przede wszystkim to, że

    na wyłonienie się samej pamięci Holokaustu od początku miały wpływ historie, które na pierwszy rzut oka niewiele z Holokaustem miały wspólnego. Istnieje archiwum wielokierunkowej pamięci, którego początki można znaleźć we wczesnych jej sformułowaniach u Aimé Césaire, Hanny Arendt, W.E.B. Du Bois i innych, a także u bardziej współczesnych autorów, takich jak Caryl Phillips, Leïla Sebbar, and Michael Haneke.21

    14Podobnie Visser podkreśla konieczność rozszerzenia badań nad traumą w ten sposób, aby można w nich było „uwzględniać określone konteksty kulturowe w celu odczytania historycznie wywołanych traum kolonizacji i dekolonizacji”22. Nawiązując do Achille Mbembe, Visser postuluje szczególne uwzględnienie w postkolonialnych badaniach nad traumą złożonej relacji między współsprawstwem, winą a poczuciem sprawczości w procesach dekolonizacyjnych23. W postkolonialnych ujęciach kwestia kluczowa dla refleksji nad traumą, to jest proces odzyskiwania pamięci i (nie)możliwość wyrażenia traumatycznego doświadczenia oraz nieodłączny aspekt tego procesu, czyli opóźnienie i jego skutek – widmowe powracanie bólu w teraźniejszości („powracanie”, bo jest to proces powtarzalny raczej niż stan ciągły, „bólu” – bo mówimy o emocji wywołanej niepamiętanym, wypartym czy niewyartykułowanym doświadczeniem), wpisuje się mocno w problematykę pamięci globalnej i jej ambiwalentnej realizacji między uznaniem innego a jego kanibalizacją. Krytyka etnocentryczności (a raczej jej transparentności w uniwersalizującej teorii) badań nad traumą jest wyraźnie widoczna w postulatach wypracowania dialogowej refleksji. Cytując uwagę prominentnej teoretyczki traumy – Cathy Caruth, że trauma „może utworzyć połączenie między kulturami, nie jako proste zrozumienie przeszłości innych, lecz, w obszarze traum historii współczesnej, jako naszą zdolność słuchania”, Burrows przypomina, że jedno z pytań dających początek teorii postkolonialnej, czyli „Czy grupy podrzędne potrafią mówić?” Gayatri Chakravorty Spivak, zostało przez nią później postawione inaczej – nie jest ważne, kto powinien mówić, lecz kto będzie słuchał24. Globalna praktyka pamięci powinna stać się taką właśnie dialogową areną, na której odbywałyby się dynamiczne, transkulturowe połączenia lokalnych pamięci w wielogłosowym i wielokierunkowym procesie odzyskiwania strat doświadczonych w traumach historii. Można więc sobie wyobrazić globalizację pamięci jako sam proces odzyskiwania, który jednocześnie wypracowuje nowe formy wiedzy historycznej i (trans)kulturowej: gdzie można uchwycić dynamiczne i nieciągłe, ale z pewnością ważne połączenia między lokalnymi przykładami traumatycznego doświadczenia, aby nie pozostawały poza wspólnym systemem artykulacji i wyrazu rozumianym, czy też praktykowanym, jako system wymiany i wzajemności raczej niż system nadrzędnej, uogólniającej teorii. Modelem dla globalizacji pamięci jako pewnego etosu dzielenia, czy uwspólnotowienia pamięci kulturowych jest przekład i wiele konotacji wywołanych przez benjaminowskie skojarzenie przekładu ze zbawieniem/odkupieniem oraz nakładających się na to kontekstów ocalenia, dziedzictwa i przemieszczenia25.

    Kłopoty z pamięcią: mediacje, zapożyczenia, mimikra

    15Jeśli więc jabłka i żonkile trwają w tropikach jako formuła braku i wydziedziczenia (wyrzucenia z dziedzictwa obiecanego w procesie kształtowania podmiotu kolonialnego), zajmując miejsce pamięci, której nie ma, to wydaje się, że trop utraconej, lecz powracającej pamięci jest istotą postkolonialnej refleksji nad pamięcią. Przy tym pamięć ta nie ma już, jak wiadomo, formy oryginalnej, wyłania się jako kolejna wersja tłumaczenia, jest wypełnieniem utraty, być może jej kompensacją. Pamięć nie dociera do źródła, jest sekwencją mediacji i podwojeń, proces przypominania sobie realizuje się jako seria odroczeń. Choć wydaje się, że opisywanie i kreowanie procesów odzyskiwania tego, co zostało w toku kolonizacji utracone, stanowi istotę myślenia postkolonialnego, to wysiłkowi temu towarzyszy świadomość, że odzyskiwanie takie wiąże się nieuchronnie z niemożnością dotarcia do rzeczy utraconej tak, aby ją uznać za odzyskaną. W procesie kolonizacji dochodzi do utraty pamięci siebie jako całości autonomicznej wobec kolonizatora – podmiot kolonialny nie może wiedzieć, czego nie pamięta „sprzed kolonizacji”, bo jego/jej/ich pamięć jest rezultatem społecznej inżynierii kolonialnej – przez edukację i inne formy socjalizacji. Czas ciągły niedokonany dominuje w gramatyce języka postkolonialnej pamięci kulturowej, bo nie jest możliwe ani odrzucenie czy odcięcie się od tego, co zostało narzucone w procesie kolonizacji, ani też nie jest możliwe dotarcie do tego, co zostało wymazane i zastąpione przez kolonizatora. Oryginał i kopia są przenikającymi się wzajemnie formami translacyjnymi, a nie ustalonymi miejscami w dyskursie. Nie ma tu sekwencyjności, jest raczej wzajemne wielokierunkowe oddziaływanie, a to, co uprzednie, ulega przemieszczeniu i staje się projekcją wyobrażeniowej przyszłości.

    16Wyodrębnić można kilka głównych obszarów postkolonialnej problematyki pamięci, spośród których refleksja nad tym, jak lokalne pamięci zapisują się w globalnych trajektoriach i szlakach systemów władzy nowoczesności, wydaje się mieć największe znaczenie. Etos postkolonialnej pamięci kulturowej realizuje się szczególnie tam, gdzie zapis zostawia diasporyczna tożsamość wyrwanych i wielorakich korzeni. Może to być podróż do metropolii, która jest powrotem i problematycznym odwróceniem kierunku kolonizacji26, lub namysł nad wspólnym, transkulturowym dziedzictwem pamięci rasy, jakim jest Czarny Atlantyk i zawarta w nim historia niewolnictwa; niepamięć jako warunek przeżycia i ocalenia z traumy niewolnictwa; pamiętanie miejsca jako wyraz pragnienia utraconej lokalności; poszukiwanie utraconej rdzenności w narracji niemożliwego powrotu do przeszłości/lokalności jako proces (od)twarzania wiedzy (w tym pamięci); pamięć jako język o swoistej gramatyce i dynamice, czyli pamięć wyłania się wówczas, gdy znajduje swój wyraz w dostępnych kodach społecznych (w tym odwrotność pamięci, czyli radykalna etyka porównania wobec milczenia); pamięć jako przekład realizowany przez transgresję do śladów innego; widmowość pamięci i autor-widmo – ślady i puste miejsca w opowieści. Wszystkie te strategie literackiego zapisu pamięci w jej różnorodnej formule obecne są w takich ważnych obszarach namysłu nad problematyką pamięci jak pamięć a tożsamość zbiorowa (naród), w tym pamięć indywidualna a zbiorowa, kwestie upamiętniania jako ważny element tworzenia i podtrzymywania tożsamości narodowej, dynamika narodowej amnezji i anamnezy. Pomijam je tutaj, ponieważ stanowią one powiązany, lecz w dużym stopniu odrębny zespół zagadnień, wymagający przede wszystkim rozwinięcia tematu narodu, nacjonalizmów i postkolonialnego państwa narodowego.

    17Motyw podróży do Starego Świata służy w literaturze postkolonialnej do przedstawienia problemu (nie)przynależności do dziedzictwa imperium. Jeśli jabłka i żonkile w tropikach są dowodem na sukces imperialnego zamysłu fabrykowania podmiotów kolonialnych, to podróż do starego świata czy też „kurs na imperium”, jak nazywa to Said w Kulturze i imperializmie, pokazuje paradoksy tego wytworu. Podmiot kolonialny ma identyfikować się z kulturą i dziedzictwem, z których jest jednocześnie z definicji wydziedziczony, ponieważ, pomijając wszelkie kwestie rasy i klasy, po prostu nie przewidziano w nich miejsca dla niego ani jako uczestnika, ani jako twórcy. W podróży do europejskiej metropolii rozpoznaje to, co do tej pory było dla niego tekstem imperialnego autorytetu. Zbliżenie i konfrontacja tego, co do tej pory było zupełnie oddzielne, czyli idealnego obrazu przyswojonego przez lata kolonialnej edukacji z realną metropolią, powoduje nagły wybuch afektu. Uruchamia się w nim ambiwalentna pamięć kulturowa, konstruowana przez przeciwstawne odczucia zachwytu i resentymentu, pragnienia i odrzucenia. Europa to nie tylko metropolia zapisana w świadomości mieszkańca (byłych) kolonii jako niedościgniony wzór cywilizacyjny, lecz także Europa zapamiętana jako początek, podmiot i sprawca projektu nowoczesności, w który wpisuje się historia Nowego Świata, ten właśnie totalny obraz mieszkaniec (byłej) kolonii musi poddać rewizji, szczególnie w podróży do metropolii.

    18W eseju On seeing England for the first time Kincaid zgłębia w autobiograficznej narracji silny resentyment, który narasta w niej w stosunku do Anglii, znanej jej z map, tekstów i obrazków pokazywanych w szkole. Do czasu, kiedy Anglia jako świat idealny może bezpiecznie trwać w jej pamięci, nie ma z nim problemu. Nieprzystawalność jej własnej, kolonialnej rzeczywistości do świata przedstawionego w szkole jako wyłączny przedmiot wiedzy w zakresie historii i literatury nie sprawia bohaterce bólu – poczucie nieprzynależności do lepszego świata jest dla niej sprawą oczywistą i jako taka nie skłania do refleksji. Konfrontacja ideału z rzeczywistością następuje wtedy, gdy bohaterka jest osobą dorosłą, dysponującą własną świadomością i zdaje sobie sprawę, że jej dzieciństwo zostało wpisane w mit imperialny, oparty na wykluczeniu i przymusowej amnezji. W szkole uczono ją, kim byli bohaterzy, których imiona nosiło pięć ulic jej dzielnicy – byli to angielscy żeglarze, kryminaliści usankcjonowani przez imperium, w tym pionierzy handlu niewolnikami: „Wszyscy mieszkańcy Hawkins Street byli potomkami niewolników. Statek Johna Hawkinsa, ten, na którym przewoził ludzi, których kupił lub porwał, nazywał się Jezus”27. Przepaść między obiektem wiedzy – imperium – a pamięcią rasy – krzywdą niewolnictwa, tutaj podkreślony przez ironiczny rozdźwięk między nazwą statku a jego ambiwalentnie zbawczą misją, ma swój początek u samego źródła nowoczesnego podboju kolonialnego. Pisarka pokazuje symetrię nienawiści kolonialnej, zrodzonej z przepaści między ideą rzeczy a jej rzeczywistości: wizja Kolumba była silniejsza niż rzeczywistość, którą napotkał, dlatego rzeczywistość ta musiała umrzeć, bo Kolumb jej nienawidził28. Kincaid znajduje u siebie podobną przestrzeń nienawiści, wytworzoną przez pragnienie pamięci i niemożność doświadczenia ideału:

    Przestrzeń między ideą [Anglii] a jej rzeczywistością wypełniła się we mnie nienawiścią, tak więc gdy wreszcie ją zobaczyłam, chciałam wziąć ją w swoje ręce, podrzeć na kawałeczki i pokruszyć, jak glinę, którą bawi się dziecko. Nie było to możliwe, pozostało mi więc oddawanie się negatywnym opiniom.29

    19Derek Walcott w poemacie epickim Omeros (1990) przedstawia podróż do „starego świata” jako pewną ciągłość historiozoficzną – mieszkaniec Karaibów odbywa tę podróż, dokonując swoistego przekładu doświadczenia Middle Passage – atlantyckiej podróży afrykańskich niewolników transportowanych do Nowego Świata. Lądując w Lizbonie, podróżnik ma wrażenie rozpoznania miasta, ponieważ to tutaj rozkwitł transkontynentalny handel ludźmi: „My shadow has preceded me./ How else could it recognize/ that light to which it was attached, this port where Europe/ rose with its terrors and terraces, slope after slope?” (Mój cień był tu przede mną/ bo jak poznałby/ światło, z którym był połączony, ten port, skąd Europa wznosiła się grozą i wzgórzami?)30. Bezpośredni kontakt podróżnika z Karaibów z miejscem, które dało początek historii Nowego Świata jako kolonialnego fundamentu nowoczesności, jest silnym bodźcem przywołującym pamięć. Takie wydawałoby się paradoksalne przypomnienie sobie czegoś widzianego po raz pierwszy ujawnia pamięć rasy31, która realizuje się jako wielopokoleniowa ciągłość doświadczenia, dla jednych bezpośredniego, dla innych zaś przekazanego w transpokoleniowej opowieści. Podróżnik-poeta-potomek niewolników, odbywając podróż w kierunku odwrotnym niż jego przodkowie, podejmuje się zadania odkrycia obecności swojej historii Nowego Świata, przede wszystkim historii niewolnictwa i kreolizacji, w metropolii. Obecność ta uaktywnia się przez nałożenie klasycznego eposu na doświadczenie kreolskości Indii Zachodnich, doświadczenie literackie, w którym „mimikra staje się aktem wyobraźni”32. W owej literackiej podróży do źródeł poeta poszukuje punktów stycznych dla wrażliwości kulturowej Zachodnich Indii i Europy od wczesnoklasycznej Grecji po współczesność, aby wypracować formę epicką opartą na przekładzie i mimikrze, która będzie „wysoce aluzyjną asymilacją różnorodnych wpływów, charakterystyczną dla Nowego Świata”33. Pamięć kulturowa Omerosa to złożona sieć powiązań między pamięcią indywidualną podróżnika, przechodzącą w intersubiektywną pamięć rodzinną i społeczną, zaznaczoną przez rozdzielanie się jednostkowego podmiotu na kilka postaci – głosów poematu. Pamięć ta cechuje się szczególną dynamiką czasowo-przestrzenną, ponieważ dystans geograficzny (wzmacniany przez motyw transatlantyckiej podróży do Europy i Afryki) powiązany jest z dystansem czasowym (podróżnik prowadzony jest przez głos ojca, który jest jednocześnie Omerosem, Homerem przywróconym do swego językowego oryginału). Rzeczy odległe i bliskie łączą się w narracji, w której pamięć ma rolę archeologiczną – wydobywa głosy spod nawarstwień zapomnienia; społeczną – przywraca społeczności jej podmiotowość, przypominając, jakie szlaki ją zapoczątkowały i tworzyły; oraz kulturową – z naśladownictwa, techniki niecenionej w nowoczesności, czyniąc podstawę nowej, transkulturowej i transjęzykowej kreatywności. Opowieść w Omerosie składana jest z rozproszonych fragmentów kulturowych i literackich, z których wiele to dosłownie i metaforycznie głosy z zaświatów : zmarli przodkowie, zapomniane historie, wymarłe języki. Scala to wszystko pamięć działającą jak przekład:

    poprzez akt przekładu resztki i fragmenty zostają zapisane – odzyskane i uporządkowane w narracyjnej formie – a następnie przypomniane przez zbiorowość, czyli zmienione i ponownie wpisane w historię, która również na skutek tego procesu ulega zmianie i transformacji.34

    20Mimikra jako przekład, przekład zaś jako strategia przeżycia to trzy wzajemnie się warunkujące strategie postkolnialnej pamięci kulturowej. Jej etos można wyczytać z tytułu powieści Kiran Desai The Inheritance of Loss (2006), w polskim przekładzie Brzemię rzeczy utraconych. Między tłumaczeniem dosłownym – „dziedzictwo utraty” – a poetyckim przekładem35 tworzy się przestrzeń zacierania oryginału, ale też rozszerzania jego pola semantycznego. W tytuł oryginału wpisany jest kluczowy problem kondycji postkolonialnej – jak przyjąć dziedzictwo, na którego treść nie mamy wpływu, i nie postępować za nim, jak postępować i jednocześnie je zdradzić, bo taka jest logika postkolonialnych rewizji, i ogólnie – jak zmienić kierunek myśli, aby nie być jej biernym odbiorcą, lecz również jej sprawcą. Natomiast w tytule polskiego przekładu dziedzictwo staje się obciążeniem, potomkowie dźwigają brzemię rodziców w fatalistycznej, międzypokoleniowej wymianie. Utrata jest tym, co łączy oryginał z przekładem, bo w samej fabule powieści jak i w problematyce przekładu widocznej już na przykładzie tytułu przedmiotem dociekań jest kwestia tego, jak z rzeczy utraconych uzyskać nową jakość, jak budować tożsamość na poczuciu dziedzicznie utraconej tożsamości (tożsamości „rdzennej” podmiotu kolonialnego, tożsamości kolonialnej mimikry odrzucanej zarówno przez nowy, postkolonialny nacjonalizm, jak i przez byłe imperium), jak pamiętać odpowiedzialnie – krytycznie, ale też rozwijając umiejętność radzenia sobie z emocjami nieuchronnie łączącymi się z procesem przypominania/pamiętania – melancholią, traumą, resentymentem czy nostalgią.

    Niesamowite odpominanie: między pamięcią niemożliwą a konieczną

    21Afektywny aspekt pamiętania/przypominania sobie ma kluczowe znaczenie szczególnie tam, gdzie pamięci nie towarzyszy rozumienie, gdzie treść tego, co pamiętane, nie znajduje formy, która umożliwi jego przekaz. Jeśli pamięć jest swoistym warunkiem przeżycia, to czy brak/nieadekwatność formy oznacza niepamiętanie, a wtedy, czy niepamiętanie oznacza śmierć? Czy samo pamiętanie nie jest w samej swojej istocie wyrazem żałoby36 za czymś bezpowrotnie utraconym, a tym samym czy najprawdziwszą, najmniej złudną formą pamiętania/upamiętniania nie będzie cisza? Dwa bieguny „pracy pamięci” – język (forma) pamięci oraz cisza jako wycofanie czy odrzucenie dostępnej formy artykulacji pamięci – wyznaczają przestrzeń, w której pamięć realizuje się jako przeniesienie i przekład. Jest to przestrzeń ciągłej negocjacji języka, pamięć rozwija się w niej jako wiele rozpoczętych i często niedomkniętych projektów. W przestrzeni tej widać, jak treść pamięci – doświadczenie z przeszłości i jej warunek istnienia – język/forma/przekaz, mogą pozostać rozdzielone i wszelkie próby przybliżenia formy do treści będą się kończyć kolejnymi figurami śladu, braku, nieobecności, wyparcia i wycofania. Przedmiotem refleksji w literackich próbach „opowiedzenia” tego, czego opowiedzieć się nie da, jest zadanie poszukiwania formy przekazu oraz zaznaczenia obecności tego, co pozostaje doświadczeniem poza artykulacją (doświadczeniem aporetycznym, nienazwanym, może „niezapamiętanym”; doświadczeniem, którego traumy nie zniweluje przepracowanie go w formie narracyjnej). Umiłowana Toni Morrison (1987, 2007) oraz Foe J. M. Coetzeego (1986, 2007) to powieści, w których pytanie o pamięć (jak pamiętać, co przekazać w pamięci, w jakiej formie, jak poznać język pamięci, aby wypowiadać przeszłość precyzyjnie, szczególnie jeśli jest ona traumą i utratą, i dochodzić takiej wersji, jaka zostanie uznana za prawdziwą?) osiąga swoją najbardziej radykalną formę. Powieści te są jednymi spośród wielu literackich prób pokazania, że pamięć wymaga pogłębiania poczucia historyczności; obie są jednak bardzo radykalnymi próbami sięgnięcia poza historię i dostępną formę, aby przedstawić, a może raczej pokazać fiasko przedstawienia „historii, której nie da się opowiedzieć”. Ta powtarzająca się fraza z Umiłowanej wyraża ważny aspekt postkolonialnej myśli historiograficznej: historyczność nie ogranicza się do instytucji społecznych, lecz, jako że jest ona w ciągłym procesie fluktuacji i adaptacji, jej dziedzictwo ujawnia się zanim zostanie wyrażona w formie przypomnienia. Można więc powiedzieć, że głęboka gramatyka pamięci poprzedza dostępne formy wyrazu.

    22Osnowa narracyjna Umiłowanej utworzona jest z procesu „odpominania” historii niewolnictwa, której nie da się opowiedzieć, oraz niepamiętania jako warunku przeżycia, pogodzenia z istnieniem strefy poza pamięcią. Jest to obszar materialnych śladów, które nigdy nie ulegają całkowitemu zatarciu, a przy życiu podtrzymuje je siła skrajnych uczuć tworzących razem pamięć niewolnictwa. Razem składają się one na podstawową strukturę pamięci poprzedzającą artykulację. W powieści Coetzeego problem braku języka (jako widocznego śladu okaleczenia) milczącego bohatera powieści, Piętaszka, łączy się z pytaniem o to, czym jest pamięć bez języka, tożsamość bez pamięci i czy możliwa jest podmiotowość bez pamięci kulturowej. Choć w obu powieściach pamięć nie scala fragmentów przeszłości i nie przynosi obietnicy dobrego zakończenia, jej zadanie realizuje się bardzo wyraźnie w samym procesie „odpominania” (Morrison) i poszukiwania języka dla historii Piętaszka (Coetzee). W obu powieściach etos pamięci postkolonialnej, czy po prostu etos pamięci, lokuje się w granicznej przestrzeni (nie) wypowiedzianego, która jest też jednocześnie przestrzenią wyobraźni, zamieniającą opowieść o przeszłości w topografię niejednorodności, gdzie w jednym miejscu (może to być dosłownie nawiedzony dom w Umiłowanej lub dom pisarza w Foe, gdzie mieszka Piętaszek, pisany przez swojego autora) otwiera się nieciągła i palimpsestowa przestrzeń, gromadząca sprzeczne historie, skonfliktowane pamięci i projektowane pragnienia.

    23Rolą wyobraźni jako funkcji pamięci nie ma być kompensacja utraty czy też ucieczka w fantazję37, lecz umożliwienie poznania jako pragnienia Innego, pamiętania poza sobą i docierania do granic siebie. W pracy pamięci wspomaganej wyobraźnią wyłania się sprawczość nowej jakości: oparta na poczuciu historyczności, znosi dominację historii nad opowieścią o przeszłości. Wydobywa i aktywizuje narracje, fragmenty i wypowiedzi o przeszłości pozostające poza dyskursem historii czy też tożsamości, lub na jego marginesach; dąży do odtworzenia tego, co w procesie pisania historii oraz w procesie przekładu kulturowego (postkolonialnego przemieszczenia, przerwania ciągłości historycznej) doznaje największego uszczerbku lub zostaje całkowicie utracone, a mianowicie lokalności38, jako najbardziej bezpośredniego i jednostkowego doświadczenia miejsca, czasu i siebie (najczęściej w znanym układzie dom–rodzina/zakorzenienie–świadomość siebie jako części najbliższej społeczności). W powieści Morrison Umiłowana jest duchem – nawiedza swój rodzinny dom, aby nie dać o sobie zapomnieć, lecz jest również duchem jako figura niesamowitego – jest utraconą częścią całości, pozostaje w niej jako znany ślad, z którym utożsamia się każdy („Są takie znajome. Do tych śladów będą pasować stopy zarówno dziecka, jak i dorosłego. Ale wystarczy unieść stopę, a ślady znowu znikają”39), jeśli próbuje pamiętać. Wszyscy pamiętają coś – pamięć o Umiłowanej należy do miejsca i nie jest doświadczeniem indywidualnym, lecz wspólnym („To zdarza się wtedy, gdy zderzysz się z odpominaniem, które należy do kogoś innego”40). Wspólnym doświadczeniem jest również zapominanie: „Gdy już ułożyli o niej historie, gdy je wycyzelowali i podkolorowali… szybko o niej zapomnieli. Pamiętanie o niej byłoby nieroztropne”41. – Umiłowana pozostanie śladem w miejscu, niewypowiedzianym upamiętnieniem, na które nałożą się inne historie; jest pogodą, czyli zapomnianą obecnością. Proces „odpominania” – powrotu do miejsca, który jest jednocześnie anamnezą, przedzieraniem się przez warstwy niepamięci, zapisuje się w tej powieści jako próba podążania śladem i oswojenia najbardziej bolesnej inności – odsuniętej w niepamięć części siebie.

    24Wyobraźnia pełni w odtwarzaniu i poznawaniu przeszłości rolę retoryczną – jej zadaniem jest poszukiwanie formy dla (nie)możliwej pracy pamięci, tak aby zaistniała w niej razem społeczna przestrzeń pamięci, czyli wspólny język42, oraz przestrzeń pamięci poza językiem. W Umiłowanej T. Morrison obszar „poza”, który jest obszarem zatarcia i niepamiętania, wyrażony jest w metonimii milczenia: „reszta jest pogodą”43. W Foe Coetzeego obszar poza językiem, gdzie pamięć realizuje się jako rytuał powtórzeń, stawiający opór sekwencyjnej temporalności, przedstawiony jest jako pisanie Piętaszka – niezgrabna sekwencja liter „o”, po której może nastąpi kiedyś sekwencja liter „a” itd. Piętaszek jest obiektem sporu o fundamentalną etyczność między Foe a Susan, która zaopiekowała się nim po śmierci Cruzo. Foe zdaje sobie sprawę, że każda opowieść o Piętaszku będzie zawłaszczeniem jego niewyrażonej historii; w próbach Susan dotarcia do prawdy o nim widzi takie samo pragnienie zawładnięcia innością, jakie on jako pisarz zaspokaja w swoich opowieściach, a więc tak samo nieetyczne. Susan natomiast stara się wszelkimi sposobami przeciągnąć Piętaszka na stronę języka, aby jego historia była jego głosem. Oddana jest całkowicie swojej misji opowiedzenia historii wyspy, napisania opowieści o tym, co do tej pory stanowiło odmowę poddania się logice narracji – Piętaszek usilne próby Susan nauczenia go języka przerabia na stereotypie, które w jakiś sposób naśladują system językowy, ale są też zupełnym odwrotem od znaczenia, powtarzającym się rytuałem, Kruzo zaś na wyspie nie prowadził dziennika, ani nie liczył czasu wygnania; nie pozostawił po sobie słów, świadectwa czy relacji, jedynie milczący ślad swojej obecności – obmurowane terasy, na których może kiedyś ktoś zacznie uprawę. Tekst, który z jednej strony jest przykładem postkolonialnej strategii przepisywania (rewriting) i zajmuje miejsce dotychczasowego uzurpatora, powieści Defoe, pokazuje jednocześnie, jak (fikcyjny) oryginał ulega zawłaszczeniu i zatarciu. W pewnym sensie Susan chce nie tyle dotrzeć do historii Piętaszka i skonstruować opowieść o wyspie, co dotrzeć do prawdy poza opowieścią: „Przywróćże mi moją utraconą materię, panie Foe”44 . Sama oczywiście stanie się wypartą obecnością, jej autorstwo zostanie zupełnie wyeliminowane z historii, która stanie się założycielską opowieścią nowoczesnej kolonizacji. Kruzo z jego odmową opowiadania jako oporem wobec sensu, Piętaszek ze swoim totalnym milczeniem oraz Susan z pragnieniem takiego władania słowami, aby dotarły one do materii prawdy, pozostaną widmami opowieści, która zajęła ich miejsce: pustym początkiem nowoczesności. Tekst Coetzeego, sytuujący opowieść Susan jako oryginalną, a xviii-wieczną powieść Defoe jako falsyfikację i bezwzględne zatarcie oryginalnego przekazu, jest radykalnym przykładem „skandalu przekładu”45 i przewrotnym pytaniem o etyczność opowiadania – ani uzurpator, ani przywrócony fikcjonalnie oryginał nie mogą przypisać sobie działania tylko w imię prawdy. Coetzee kwestionuje zawłaszczające strategie pisarskie Foe, pokazując jednocześnie jego swoistą uczciwość jako pisarza; Susan, z jej pragnieniem przedarcia się przez milczenie Piętaszka, również ostatecznie chce dokonać zawłaszczenia. Spivak podsumowuje zamysł autora w ten sposób: „niestosowne jest pragnienie dominującego, aby dać głos tubylcowi”46. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera transgresyjny charakter przekładu:

    W procesie przeniesienia z jednego obszaru lub kondycji na inny, źródłowe wydarzenie lub myśl przechodzą nieuchronną rekonfigurację. W wyniku przekładu oryginał, tak samo niedostępny, nie jest już oryginałem jako takim; jest pre-tekstem, którego tożsamość uległa ponownemu zdefiniowaniu.47

    25Rolą wyobraźni w powieści postkolonialnej nie jest więc uzupełnianie „braku” podmiotu pamięci, lecz przedstawienie tego braku. Duch zamordowanej Umiłowanej (dorastający jak żywa osoba) oraz obcięty język Piętaszka są takimi właśnie figurami braku. Jeśli pamięć jest przestrzenią społeczną w tym sensie, że aby zaistnieć, musi być wyrażona we wspólnym dla społeczności języku, to przestrzeń poza językiem, pamięć niedopuszczana do artykulacji, stanowią odwrotną stronę pamięci „wyrażalnej”. Przestrzeń ta ujawnia się w czymś, co Spivak śledzi w tekście jako retoryczne zakłócenie, które stanowi wyzwanie dla przekładu, jakim jest zapis pamięci, bo zmusza do myślenia o przekładzie jako „transgresji do śladów innego”48. Spivak pisze:

    [tłumaczka] musi dołożyć starań, aby tekst ukazał granice swojego języka, ponieważ ów retoryczny aspekt wskaże ciszę absolutnego wystrzępienia języka, którą tekst w specyficzny sposób stara się odeprzeć.49

    26W przypadku powieści Morrison i Coetzeego, zadaniem „tłumacza” jest, jak argumentuje Spivak, uchwycenie dynamiki transgresji w próbach opowiedzenia tego, co jest nie do opowiedzenia; odpowiednio dla każdej z powieści jest to podmiot pamięci: córka-duch oraz okaleczony tubylec z kolonii jako „czynny podmiot wycofania”50. Rekonstrukcja przeszłych wydarzeń (zamordowanie Umiłowanej, porwanie/okaleczenie Piętaszka) w imię prawdy i pamięci nie może się obyć bez brutalnej ingerencji w ciszę braku słów. W powieści Morrison brak imienia Umiłowanej oznacza nieuchronnie zdradę jej pamięci – każda ofiara powinna być pamiętana osobno, z imienia, bo imię jest pomnikiem pamięci – tutaj znowu nie sposób nawiązać do stwierdzenia T. Morrison: „niewolnictwo sprawiło, że Holokaust stał się koniecznością”51. Jednocześnie istotą pamięci o Umiłowanej jest właśnie cisza – „reszta” poza językiem. „Czego nie można wyrazić, nie można też sobie przypomnieć”52, i opowieść o niewyrażalnym musi tę lukę w pamięci uwzględnić. W tym też sensie opowieść Foe, z której eliminuje pierwotną autorkę – Susan – i prawdziwy podmiot tej opowieści – Piętaszka – jest tyle uzurpacją i fałszerstwem, ile głęboko etyczną transgresją do tego, czym jest Piętaszek: „Piętaszek materialnym jest ciałem, ciałem z krwi i kości, jest sobą”53. Powieściopisarz przekłada to, co etyczne – prawdę, czyli Piętaszka z krwi i kości, który nie przedstawia nic poza sobą – na to, co estetyczne, a mianowicie dobrą opowieść. Przepisanie estetycznego na etyczne w fikcyjnym oryginale nie polega na odkryciu prawdy o pierwszym podmiocie kolonialnym – Piętaszku, i jego panie – Kruzo, lecz na zaznaczeniu możliwości wiedzy widmowej54, która w procesie niesamowitego podwojenia podważa asertywny optymizm kolonialnej historii i zmusza do powrotu do oryginału jako nieprzekładalnego, które nawiedza „dobry” przekład.

    „Reszta jest pogodą” – „tutaj ciała same dla siebie są znakami”: cisza jako radykalna etyka porównania?

    27W tej próbie prześledzenia etosu pamięci w krytyce postkolonialnej okazuje się, że pamięć służy nie tyle odzyskiwaniu tego, ile zostało utracone w zapomnieniu, co ponownemu przechodzeniu przez proces zapomnienia, lecz w odwrotnym kierunku: do tego, co w pamięci zostaje jako wiedza widmowa. „Niesamowite odpominanie” nie prowadzi przecież do odzyskania pamięci o jednym, zapomnianym imieniu, nie będzie też dla niego miejsca w domu – ta odwrotna strona upamiętnienia jest istotą praktyk pamięci w literaturze i refleksji postkolonialnej. Figury ducha czy widma obecne w opowieściach o niepamięci mają przypominać o niemożności zupełnego zatarcia śladu i zmuszają do wyobrażeniowego powrotu do przeszłości, aby choć podjąć próbę scalenia w spójną lokalność miejsca, jednostkowych historii (imion) i czasu (transpokoleniowej traumy). Jako że powrót nie jest możliwy, wyobraźnia spełnia tutaj rolę utraconej sprawczości – jest krytyczną siłą zdolną utworzyć nową jakość pamięci. Są to krytyczne kultury pamięci, o których pisze Andreas Huyssen, zwracając uwagę na różnicę między przemysłem pamięci opartym na urynkowieniu nostalgii, a potrzebą pamiętania odwrotnego wobec uniformizujących temporalności modernizacyjnych:

    Intensywne praktyki pamięci, które obserwujemy dziś w wielu częściach świata, bez względu na to, jaka szczególna okoliczność, przyczyna lub kontekst je rodzi, artykułują fundamentalny kryzys wcześniejszych struktur temporalności, które wyróżniały wiek wysokiej nowoczesności […] niezachwianą wiarą w telos historii. W sensie politycznym, wiele z tych praktyk pamięci jest sprzeciwem wobec triumfalizmu teorii modernizacyjnej w jej najnowszym wydaniu globalizacji. Kulturowo zaś wyrażają one rosnącą potrzebę przestrzennego i czasowego zakotwiczenia w świecie coraz większej płynności w coraz gęstszych sieciach skompresowanego czasu i przestrzeni.55

    28W przypadku przemieszczeń na ogromną skalę zaświadczanych w literaturze i studiach postkolonialnych – migracji starszych i nowszych – płynność czasowo-przestrzenna jest często doświadczeniem transpokoleniowym i zakotwiczenie (a raczej wyobrażeniowe zakorzenienie) to nie tyle dojście do miejsca w pamięci, ile wypracowanie krytycznej świadomości na temat dyskursów historycznych i struktur kulturowych. Etos pamięci postkolonialnej ujawnia się tutaj jako czujność wobec możliwych nadużyć dyskursywnych w tworzeniu historii; stąd pamięć zawsze będzie strażnikiem prawdy w relacji z historią jako dyscypliną, prawdy niekoniecznie rozumianej jako coś, czego dyskursowi historycznemu brakuje (więc nie jako zarzut fałszu), lecz jako repozytorium możliwości, które powinny dyskurs historyczny czynić otwartym na zmianę i autorefleksję.

    29Pamięć jako otwarty zasób w połączeniu z nieciągłością historyczną, utraconą lokalnością jako organicznym środowiskiem oraz głęboką utratą języka jako istotą kolonialnej podmiotowości towarzyszy refleksji o przekładzie i porównaniu, jest więc nieuchronnie częścią komparatystycznej metateorii. Pamięć jest tym elementem porównania, który zmusza do zwrócenia uwagi na nieuchwytność procesów tłumaczenia w namyśle nad przekładalnością kultur56. W najbardziej praktycznym sensie oznacza to oczywiście albo konflikt, albo kompromis na temat tego, co przełożyć (pamiętać), a co zostawić w oryginale (poza praktyką pamięci). Na głębszym poziomie oznacza to jednak cały czas pracę nad włączaniem tego, co stanowi opór dla dostępnej formy pamięci – języka, systemu sygnifikacyjnego – do systemu, z uwzględnieniem tego, co teoria nazywa retorycznością lub rozdarciem w tkance języka57. Analizowane tutaj powieści Morrison i Coetzeego zawierają istotę tej pracy – zapis pośmiertnego życia oryginału: „Proces tłumaczenia polega na zmianie i ruchu, które ma pozory życia, lecz jest to życie jako po-życie, ponieważ tłumaczenie ukazuje także śmierć oryginału”58.

    30Na przykładzie tych powieści widać, że wpisany w nie (jak i w inne powieści postkolonialne) etos pamięci jest w najgłębszym sensie mechanizmem powstrzymania dobrego przekładu, a tym samym zakłócenia nurtu opowieści. Jeśli praca pamięci zwraca nas ku temu, co pozostaje w pamięci poza słowami, to czy paradoksalnie to, co poza, nie jest Benjaminowskim „trzecim językiem” – u Benjamina czystym językiem poza komunikatem i intencjonalnością, co w przeniesieniu na przekład między pamięcią jako językiem (pamięcią ujętą w wyrażalną formę) a pamięcią jako poza-językiem daje język graniczny, zawieszony między tymi dwoma możliwymi światami59 znaczeń i nie-znaczeń?

    31Dla Spivak komparatystyka zajmuje się właśnie tym, w jej określeniu „mistycznym zjawiskiem” – jest próbą powrotu do „pierwszego języka” utraconego w procesie nabywania języka społecznego. Spivak przenosi teorię niemowlęcej semiozy i jej „metapsychologicznej podstawy” – wspólnoty przed-trans-językowej rodziców i dziecka (rodzice uczą się przed-języka niemowlęcia, aby móc wprowadzić je w świat języka społecznego i w ten sposób utracić prymarną semiozę) na kwestię istoty porównania, postulując jako jego podstawę głęboką naukę języka:

    Jeśli w sytuacji migracji utracony zostanie pierwszy język, jest to utrata nie w sensie jakiejś nacjonalistycznej nostalgii, lecz dlatego, że deaktywuje się w ten sposób pierwotna metapsychologiczna podstawa etycznej semiozy. […] Głęboka nauka języka musi implodować w symulakrum pamięci językowej.60

    32W pewnym sensie głęboko etyczne porównanie musi pozostać niedokończonym przekładem – „mise en abyme”61, permanentnym cofnięciem, w którym ujawnia się różnica zatarta w dokończonym porównaniu. Temu też etosowi należy przypisać konstatację Spivak w Polityce przekładu, zamykającą kwestię milczenia Piętaszka w uszanowaniu podmiotu wycofania.

    33Czytelnik zauważył już zapewne, że propozycji Spivak nie da się przyjąć bezkrytycznie. Wobec logocentryczności jej projektu należy się zastanowić, gdzie jest w nim miejsce dla Piętaszka i Umiłowanej. Umiłowana jest przecież niedokończonym tłumaczeniem – bezimienna, jako duch upomina się o swoje imię, ale pierwotna pamięć językowa wspólna dla niej i matki zostaje utracona. Piętaszek pozostaje poza językiem, nie wchodząc w relacje, które są warunkiem wymiany językowej. W sytuacji komunikacyjnej może być w najlepszym razie odbiorcą („Piętaszek zna tyle słów, ile trzeba”), lecz na pewno nie jest w stanie przekazać czegokolwiek: nie potrafi zwrócić się do drugiej osoby, poznanych znaków nie łączy w kod. W procesie tłumaczenia, w którym następuje cofnięcie do pamięci „sprzed języka”, Spivak widzi szansę na głębokie porównanie, obejmujące znacznie więcej niż językowe ekwiwalencje. Lecz jej postulat dokonania w takim przekładzie „różnicy epistemicznej” nie zostanie spełniony w tych dwóch przypadkach, a reprezentują one fundamentalny przykład problematyki pamięci postkolonialnej. Obie powieści kończą się zapisem niepowodzenia opowieści jako formy upamiętnienia i pamiętania: „reszta jest pogodą” oraz dom Piętaszka na dnie zatopionego statku, w którym „ciała same dla siebie są znakami”62, to ta różnica, do której Spivak szuka w swej teorii przekładu, porównania i pamięci drogi. Różnica ta nie zostanie jednak odnaleziona w przekładzie, ponieważ już została utracona w języku. Skoro przekład dokonujący się w pracy pamięci nie jest w stanie tej różnicy uchwycić, a też nie może jej zatrzeć, należy się zastanowić, jak tę nieuchwytną w języku obecność zaznaczyć w tekście, jak ją w tekście prześledzić. W takich przypadkach należy rozważyć użyteczność propozycji odroczonego przekładu Stanleya Corngolda. W artykule Komparatystyka literacka: odroczenie przekładu przekonuje on, że prawdziwy komparatysta nie potrzebuje przekładu, jako że rozumie znaczenia i konteksty porównywanych zjawisk w ich naturalnym, nieprzełożonym środowisku: „[a]le czynność, którą nazywam «porównaniem» oznacza w istocie bycie pozbawionym, na chwilę, jakiegokolwiek języka; oznacza nie tyle zatracenie się w przekładzie, ile brak przekładu”63. Zawieszenie porównania między językami ma zapewnić lepsze tłumaczenie, czyli porównanie, które zawierać będzie to, co stanowi jego istotę: niewspółmierność i różnicę. Jak najbardziej trzeba tę wizję komparatystki jako odroczonego i radykalnie samoświadomego przekładu wpisać w etos pamięci postkolonialnej jako jednej z możliwych form „pamięci krytycznych”. Pod koniec wywodu Corngold zakotwicza swoją wizję porównania w toku jako „bezjęzykowości i cierpliwego trwania w miejscu” w myśli translatologiczno-postkolonialnej Spivak. Odroczony przekład w porównaniu to sposób na konieczne, a zarazem niemal niemożliwe poznanie zupełnej inności – u Spivak podrzędności (subalternity), która w powieści postkolonialnej reprezentowanej tutaj przez dwie bardzo ciekawie łączące się konstrukcje widmowych bohaterów nie będzie mogła mówić za siebie. Pytanie postawione przez Corngolda o poznanie radykalnej inności można bez wahania odnieść do problematyki pamięci/zapominania/ odpominania, omawianej tu w postkolonialnych kontekstach:

    34Jak możemy poznać taką osobę – a poznać ją musimy – inaczej niż poprzez zaznajomienie się z wykorzenieniem, z naszym własnym wykorzenieniem, wyzuciem z języka, wyzuciem z kompetencji? Jak możemy zrobić miejsce tej trudnej inności, jeśli nie nauczyliśmy się w niej mocno trwać, wytrzymać momentu niewyrażalności, niekomunikowalnego poczucia inności, bliskości z gliną, z której wszyscy jesteśmy ulepieni. […] Zatem moment, świadczący o glinie, z której wszyscy jesteśmy ulepieni, następuje w zgodzie z naturą własnej ciszy.64

    Notes de bas de page

    1 V. S. Naipaul The Mimic Men, Vintage, London 1967, s. 90. Wszystkie tłumaczenia, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą od autorki.

    2 J. Kincaid Lucy, Farrar Straus Giroux, New York 1990, s. 29–30.

    3 Zob. B. Parry Postcolonial Studies. A Materialist Critique, Routledge, New York– London 2004; T. Brennan At Home in the World. Cosmopolitanism Now, Harvard University Press, Cambridge 1997; N. Lazarus Marxism, Modernity, and Postcolonial Studies, Cambridge University Press, Cambridge 2002; E. Said The World, The Text, and the Critic, Harvard University Press, Cambridge 1983, s. 226–247.

    4 A. Loomba Kolonializm/Postkolonializm, przeł. N. Bloch, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011, s. 110–111.

    5 Tamże, s. 112.

    6 D. Chakrabarty Prowincjonalizacja Europy. Myśl postkolonialna i różnica historyczna, przeł. D. Kołodziejczyk, T. Dobrogoszcz, E. Domańska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011, s. 119.

    7 Tamże, s. 46.

    8 Tamże, s. 126.

    9 Tamże, s. 46, tłum. zmienione.

    10 Tamże, s. 9.

    11 A. Huyssen Present Pasts: Media, Politics, Amnesia w: Globalization, ed. A. Appadurai, Duke up, Durham–London 2001, s. 57–77, cyt. s. 57.

    12 Tamże, s. 58.

    13 P. Gilroy The Black Atlantic: Modernity and Double Consciousness, Harvard up, Harvard 1993, s. 3.

    14 Zob. G. Pandey Remembering Partition: Violence, Nationalism and History in India, Cambridge up, Cambridge 2001.

    15 Zob. E. Miller Budick The Holocaust and American Literary Criticism, w : The Translatablity of Cultures. Figurations of the Space Between, ed. S. Budick, W. Iser, Stanford up, Stanford 1996, s. 127–146, gdzie autorka postrzega nawiązywanie do Holokaustu w opisie innych ludobójstw jako rodzaj „przemocy wobec moralnego myślenia” (s. 139); oraz opinie przeciwne, np. T. Campbell „Nous sommes tous poursuivis par unmonstre”: postcolonial hauntologies in the works of Chamoiseau, Ollivier and Haneke, „International Journal of Francophone Studies” 2010 13 : 1, s. 79–90; V. Burrows The Heterotopic Spaces of Postcolonial Truama in Michael Ondaatje’s „Anil’s Ghost”, „Studies in the Novel” Spring/ Summer 2008, s. 161–177, tu s. 164. Kluczowym dziełem podejmującym temat przenoszenia Holokaustu na konteksty np. niewolnictwa jest Black Atlantic P. Gilroya.

    16 A. Huyssen, dz. cyt., s. 60–61.

    17 T. Morrison, cyt. za: P. Gilroy, dz. cyt., s. 222.

    18 B. Hesse Forgotten like a bad dream: Atlantic slavery and the ethics of postcolonial memory w: Relocating Postcolonialism, ed. D. Th. Goldberg, A. Quayson, Blackwell, Oxford 2002, s. 143–173, cyt. s. 158.

    19 M. Rothberg Decolonizing Trauma Studies: A Response, „Studies in the Novel” 2008 vol. 40 no. 1–2, s. 224–234.

    20 Tenże From Gaza to Warsaw: Mapping Multidirectional Memory, „Criticism”, Fall 2011 vol. 53 no. 4, s. 523–548, tu s. 523.

    21 Tamże, s. 524.

    22 I. Visser Trauma theory and postcolonial literary studies, „Journal of Postcolonial Writing” July 2011 vol. 47 no. 3, s. 270–282, cyt. s. 275.

    23 Tamże, s. 276.

    24 V. Burrows, dz. cyt., s. 163–164.

    25 B. Brodzki Can These Bones Live? Translation, Survival, and Cultural Memory, Stanford up, Stanford 2007, s. 1–2.

    26 Pisze o tym Edward Said w Kulturze i imperializmie (1993, 2010), w rozdziale, którego tytuł oryg. Voyage in jest przeróbką tytułu pierwszej powieści Virginii Woolf The Voyage Out, notabene opowieści o odkrywaniu siebie w podróży do kolonii.

    27 J. Kincaid On seeing England for the first time, „Transition Magazine” 1991 no. 51, s. 32–40, cyt. s. 36.

    28 Tamże, s. 37.

    29 Tamże.

    30 D. Walcott Omeros, Farrar, Straus, Giroux–New York, 1990, s. 191, przekł. autorki.

    31 Zob. R. D. Hamner Epic of the Dispossessed: Derek Walcott’s Omeros, University of Missouri Press, Columbia 1997.

    32 Tamże, s. 2.

    33 Tamże.

    34 B. Brodzki, dz. cyt., s. 6.

    35 K. Desai Brzemię rzeczy utraconych, przeł. J. Kozłowski, Znak, Kraków 2007.

    36 Nawiązuję tutaj do pracy J. Derrida The Work of Mourning, University of Chicago Press, Chicago 2003.

    37 Na temat roli wyobraźni jako formy sprawczości zob. A. Appadurai Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, przeł. Z. Pucek, Universitas, Kraków 2005, s. 12–22.

    38 Tamże, s. 263–278.

    39 T. Morrison Umiłowana, przeł. R. Gorczyńska, Znak, Kraków 2007, s. 358–359.

    40 Tamże, s. 54.

    41 Tamże, s. 358.

    42 Na temat pamięci jako procesu społecznego zob. M. Halbwachs, w: E. Apfelbaum Halbwachs and the Social Properties of Memory, w: Memory: histories, theories, debates, ed. S. Radstone, B. Schwartz, Fordham University Press, New York 2010, s. 77–92; M. Rothberg Multidirectional Memory: Remembering the Holocaust in the Age of Decolonization, Stanford up, Stanford 2009.

    43 T. Morrison, dz. cyt., s. 359.

    44 J. M. Coetzee Foe, przeł. M. Konikowska, Znak, Kraków 2007, s. 51.

    45 E. Apter Translation with No Original: Scandals of Textual Reproduction, w: Nation, Language and the Ethics of Translation, ed. S. Bermann, M. Wood, Princeton up, Princeton 2005, s. 159–174.

    46 G. Spivak Polityka przekładu, przeł. D. Kołodziejczyk, w: Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. P. Bukowski, M. Heydel, Znak, Kraków 2009, s. 403–427, cyt. s. 421.

    47 B. Brodzki, dz. cyt., s. 4.

    48 G. Spivak, dz. cyt., s. 406.

    49 Tamże, s. 409.

    50 Tamże, s. 422.

    51 T. Morrison, cyt. za: P. Gilroy, dz. cyt., s. 222.

    52 E. Apfelbaum, dz. cyt., s. 88.

    53 J. M. Coetzee, dz. cyt., s. 121.

    54 V. Cooppan Worlds Within. National Narratives and Global Connections in Postcolonial Writing, Stanford up, Stanford 2009, s. 16.

    55 A. Huyssen, dz. cyt., s. 74–75.

    56 G. Motzkin Memory and Cultural Translation, w : The Translatability of Cultures. Figurations of the Space Between, ed. S. Budick, W. Iser, Stanford up, Stanford 1996, s. 265–281, tu s. 265.

    57 G. Spivak, dz. cyt., s. 406–407.

    58 P. De Man The Resistance to Theory, University of Minnesota Press, Minneapolis 1986, s. 85.

    59 Na temat włączenia teorii możliwych światów (possible worlds theory) do teorii przekładu zob. E. Apter, dz. cyt., s. 160.

    60 G. Spivak Rethinking comparativism, „New Literary History” 2009 vol. 40 no. 3 s. 609–626, cyt. s. 613.

    61 Tamże, s. 624.

    62 J. M. Coetzee, dz. cyt., s. 159.

    63 S. Corngold Komparatystyka literacka: odroczenie przekładu, przeł. A. Pokojska, w : Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki, red. T. Bilczewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 547–558, cyt. s. 550.

    64 Tamże, s. 557.

    Auteur

    • Dorota Kołodziejczyk

      Adiunkt w Instytucie Filologii Angielskiej na uwr, kieruje Pracownią Badań Postkolonialnych, członkini Centrum Badań Dyskursów Postzależnościowych. Autorka prac z zakresu studiów postkolonialnych, powieści i teorii powieści, komparatystyki oraz teorii przekładu, m.in. Rerouting the Postcolonial, (Routledge, 2010), publikuje na łamach „Postcolonial Text”, „Porównań”, „Tekstów Drugich”, „Literatury na Świecie”. Wraz z Cristiną Sandru współredagowała numer specjalny „Journal of Postcolonial Writing” pt. Postcolonialism/Postcommunism: confluences, intersections and discontents (Routledge, maj 2012). Tłumaczka i redaktor naukowy tłumaczeń z zakresu postkolonializmu (m.in. Homi Bhabha, Edward Said, Gayatri Chakravorty Spivak, Dipesh Chakrabarty). Redaktor pism „Postcolonial Europe” (http://www.postcolonialeurope.eu/) i „Kultura, Historia, Globalizacja” (http://www.khg.uni.wroc.pl/).

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 V. S. Naipaul The Mimic Men, Vintage, London 1967, s. 90. Wszystkie tłumaczenia, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą od autorki.

    2 J. Kincaid Lucy, Farrar Straus Giroux, New York 1990, s. 29–30.

    3 Zob. B. Parry Postcolonial Studies. A Materialist Critique, Routledge, New York– London 2004; T. Brennan At Home in the World. Cosmopolitanism Now, Harvard University Press, Cambridge 1997; N. Lazarus Marxism, Modernity, and Postcolonial Studies, Cambridge University Press, Cambridge 2002; E. Said The World, The Text, and the Critic, Harvard University Press, Cambridge 1983, s. 226–247.

    4 A. Loomba Kolonializm/Postkolonializm, przeł. N. Bloch, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011, s. 110–111.

    5 Tamże, s. 112.

    6 D. Chakrabarty Prowincjonalizacja Europy. Myśl postkolonialna i różnica historyczna, przeł. D. Kołodziejczyk, T. Dobrogoszcz, E. Domańska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011, s. 119.

    7 Tamże, s. 46.

    8 Tamże, s. 126.

    9 Tamże, s. 46, tłum. zmienione.

    10 Tamże, s. 9.

    11 A. Huyssen Present Pasts: Media, Politics, Amnesia w: Globalization, ed. A. Appadurai, Duke up, Durham–London 2001, s. 57–77, cyt. s. 57.

    12 Tamże, s. 58.

    13 P. Gilroy The Black Atlantic: Modernity and Double Consciousness, Harvard up, Harvard 1993, s. 3.

    14 Zob. G. Pandey Remembering Partition: Violence, Nationalism and History in India, Cambridge up, Cambridge 2001.

    15 Zob. E. Miller Budick The Holocaust and American Literary Criticism, w : The Translatablity of Cultures. Figurations of the Space Between, ed. S. Budick, W. Iser, Stanford up, Stanford 1996, s. 127–146, gdzie autorka postrzega nawiązywanie do Holokaustu w opisie innych ludobójstw jako rodzaj „przemocy wobec moralnego myślenia” (s. 139); oraz opinie przeciwne, np. T. Campbell „Nous sommes tous poursuivis par unmonstre”: postcolonial hauntologies in the works of Chamoiseau, Ollivier and Haneke, „International Journal of Francophone Studies” 2010 13 : 1, s. 79–90; V. Burrows The Heterotopic Spaces of Postcolonial Truama in Michael Ondaatje’s „Anil’s Ghost”, „Studies in the Novel” Spring/ Summer 2008, s. 161–177, tu s. 164. Kluczowym dziełem podejmującym temat przenoszenia Holokaustu na konteksty np. niewolnictwa jest Black Atlantic P. Gilroya.

    16 A. Huyssen, dz. cyt., s. 60–61.

    17 T. Morrison, cyt. za: P. Gilroy, dz. cyt., s. 222.

    18 B. Hesse Forgotten like a bad dream: Atlantic slavery and the ethics of postcolonial memory w: Relocating Postcolonialism, ed. D. Th. Goldberg, A. Quayson, Blackwell, Oxford 2002, s. 143–173, cyt. s. 158.

    19 M. Rothberg Decolonizing Trauma Studies: A Response, „Studies in the Novel” 2008 vol. 40 no. 1–2, s. 224–234.

    20 Tenże From Gaza to Warsaw: Mapping Multidirectional Memory, „Criticism”, Fall 2011 vol. 53 no. 4, s. 523–548, tu s. 523.

    21 Tamże, s. 524.

    22 I. Visser Trauma theory and postcolonial literary studies, „Journal of Postcolonial Writing” July 2011 vol. 47 no. 3, s. 270–282, cyt. s. 275.

    23 Tamże, s. 276.

    24 V. Burrows, dz. cyt., s. 163–164.

    25 B. Brodzki Can These Bones Live? Translation, Survival, and Cultural Memory, Stanford up, Stanford 2007, s. 1–2.

    26 Pisze o tym Edward Said w Kulturze i imperializmie (1993, 2010), w rozdziale, którego tytuł oryg. Voyage in jest przeróbką tytułu pierwszej powieści Virginii Woolf The Voyage Out, notabene opowieści o odkrywaniu siebie w podróży do kolonii.

    27 J. Kincaid On seeing England for the first time, „Transition Magazine” 1991 no. 51, s. 32–40, cyt. s. 36.

    28 Tamże, s. 37.

    29 Tamże.

    30 D. Walcott Omeros, Farrar, Straus, Giroux–New York, 1990, s. 191, przekł. autorki.

    31 Zob. R. D. Hamner Epic of the Dispossessed: Derek Walcott’s Omeros, University of Missouri Press, Columbia 1997.

    32 Tamże, s. 2.

    33 Tamże.

    34 B. Brodzki, dz. cyt., s. 6.

    35 K. Desai Brzemię rzeczy utraconych, przeł. J. Kozłowski, Znak, Kraków 2007.

    36 Nawiązuję tutaj do pracy J. Derrida The Work of Mourning, University of Chicago Press, Chicago 2003.

    37 Na temat roli wyobraźni jako formy sprawczości zob. A. Appadurai Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, przeł. Z. Pucek, Universitas, Kraków 2005, s. 12–22.

    38 Tamże, s. 263–278.

    39 T. Morrison Umiłowana, przeł. R. Gorczyńska, Znak, Kraków 2007, s. 358–359.

    40 Tamże, s. 54.

    41 Tamże, s. 358.

    42 Na temat pamięci jako procesu społecznego zob. M. Halbwachs, w: E. Apfelbaum Halbwachs and the Social Properties of Memory, w: Memory: histories, theories, debates, ed. S. Radstone, B. Schwartz, Fordham University Press, New York 2010, s. 77–92; M. Rothberg Multidirectional Memory: Remembering the Holocaust in the Age of Decolonization, Stanford up, Stanford 2009.

    43 T. Morrison, dz. cyt., s. 359.

    44 J. M. Coetzee Foe, przeł. M. Konikowska, Znak, Kraków 2007, s. 51.

    45 E. Apter Translation with No Original: Scandals of Textual Reproduction, w: Nation, Language and the Ethics of Translation, ed. S. Bermann, M. Wood, Princeton up, Princeton 2005, s. 159–174.

    46 G. Spivak Polityka przekładu, przeł. D. Kołodziejczyk, w: Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. P. Bukowski, M. Heydel, Znak, Kraków 2009, s. 403–427, cyt. s. 421.

    47 B. Brodzki, dz. cyt., s. 4.

    48 G. Spivak, dz. cyt., s. 406.

    49 Tamże, s. 409.

    50 Tamże, s. 422.

    51 T. Morrison, cyt. za: P. Gilroy, dz. cyt., s. 222.

    52 E. Apfelbaum, dz. cyt., s. 88.

    53 J. M. Coetzee, dz. cyt., s. 121.

    54 V. Cooppan Worlds Within. National Narratives and Global Connections in Postcolonial Writing, Stanford up, Stanford 2009, s. 16.

    55 A. Huyssen, dz. cyt., s. 74–75.

    56 G. Motzkin Memory and Cultural Translation, w : The Translatability of Cultures. Figurations of the Space Between, ed. S. Budick, W. Iser, Stanford up, Stanford 1996, s. 265–281, tu s. 265.

    57 G. Spivak, dz. cyt., s. 406–407.

    58 P. De Man The Resistance to Theory, University of Minnesota Press, Minneapolis 1986, s. 85.

    59 Na temat włączenia teorii możliwych światów (possible worlds theory) do teorii przekładu zob. E. Apter, dz. cyt., s. 160.

    60 G. Spivak Rethinking comparativism, „New Literary History” 2009 vol. 40 no. 3 s. 609–626, cyt. s. 613.

    61 Tamże, s. 624.

    62 J. M. Coetzee, dz. cyt., s. 159.

    63 S. Corngold Komparatystyka literacka: odroczenie przekładu, przeł. A. Pokojska, w : Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki, red. T. Bilczewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 547–558, cyt. s. 550.

    64 Tamże, s. 557.

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    X Facebook Email

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Kołodziejczyk, D. (2013). Postkolonialne odzyskiwanie pamięci: zawłaszczenia, fabulacje, niesamowite odpominanie. In T. Szostek, R. Sendyka, & R. Nycz (éds.), Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1165
    Kołodziejczyk, Dorota. « Postkolonialne odzyskiwanie pamięci: zawłaszczenia, fabulacje, niesamowite odpominanie ». In Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci, édité par Teresa Szostek, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2013. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1165.
    Kołodziejczyk, Dorota. « Postkolonialne odzyskiwanie pamięci: zawłaszczenia, fabulacje, niesamowite odpominanie ». Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci, édité par Teresa Szostek et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2013, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.1165.

    Référence numérique du livre

    Format

    Szostek, T., Sendyka, R., & Nycz, R. (éds.). (2013). Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.945
    Szostek, Teresa, Roma Sendyka, et Ryszard Nycz, éd. Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2013. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.945.
    Szostek, Teresa, et al., éditeurs. Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2013, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.945.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement