Pedagogia polska w zarysie
p. 106-113
Texte intégral
§50. Pamięć
1Przystępujemy do drugiej władzy bierności twego wychowanka, do pamięci, która właśnie w pierwszym swoim objawie jest tylko pewnego rodzaju właściwością wyobraźni, a gdyby nie okoliczność, że siła ta o wiele więcej w sobie obejmuje, jak siłę zatrzymywania wyobrażeń, chętnie zgodzilibyśmy się na to, że jest tylko „stęgłą, znieruchomiałą wyobraźnią”1. Że jednak nie tylko wyobrażenia, ale wszystko, czegokolwiek duch nasz się dorabia, staje się materiałem pamięci, musimy ją poczytać za samoistną władzę. Bez pamięci nic właściwie wiedzieć nie możem. Ona spichrzem wszystkiego poznania naszego, bez niej wszystka praca nasza nad sobą byłaby czczą i bezużyteczną, wszystkie zdobycze opuściłyby nas w chwili, gdybyśmy chcieli je zużytkować. Podobnie jak wyobraźnia, jest i pamięć przeważnie biernej natury, lecz jako ściśle duchowa władza z wszystkimi też łączy się i kojarzy ducha władzami.
2Władza pamięci w różnych objawia się kierunkach i stąd jej podział na pamięć rzeczową, słowną, miejscowości, czasowości, nazwisk, liczb itd., i rzadko znajdziesz człowieka, który by szczególną pamięcią wszystkich tych kierunków się szczycił. Wszystkie te kierunki pamięci zupełnie dostatecznie wyczerpująco dadzą się ująć w trzy gatunki, a mianowicie na pamięć zmysłową, której natura i jej wrażenia przedmiotem, na pamięć umysłową, której wszelkie słowo i duch, i myślenie są przedmiotem. Stek2 dwu tych rodzajów pamięci jest pamięcią rzeczywistą, jako zupełna pamięci doskonałość. Domyśleć się łatwo, że pamięć jest stanowczego znaczenia i niezmiernej wagi dla człowieka, w wychowaniu zatem kształcenie pamięci wcale niepodrzędne zajmuje miejsce, bo nawet szczegółowej pracy wychowawcy i wychowanka wymaga.
§51. Stara i nowa szkoła pedagogów wobec kształcenia pamięci
3Zanim przystąpimy do udzielenia rad i wskazówek wykształcenie pamięci na celu mających, nie będzie od rzeczy wystawić rezultat badań, usiłowań nowszych i starszych pedagogów, którzy wpadłszy w ostateczności, całe generacje pozbawili prawdziwej oświaty. Stara szkoła, pojmując pamięć za władzę jakąś zupełnie od ducha odrębną, może nawet za władzę więcej niż inne z fizycznych zdolności wynikłą, kształcili ją prawdziwie mechanicznie, tj. napychali ten spichrz materiałem bez braku, bez wyboru, nie bacząc wcale ani na jego uporządkowanie, ani – co gorsza – na jego zrozumienie przez wychowanków. Rzecz ta dochodziła do tego stopnia, iż młodzieży obojętną stało się już rzeczą, w jakim uczyć się miała języku, z równą, że powiem, łatwością tak niemieckiej, jak i łacińskiej wyuczyła się książki na pamięć i była w stanie po tak zwanym „szlagworcie” rozdział za rozdziałem jak najdokładniej dosłownie wyrecytować, nie wiedząc nawet, jakiej jest treści owa nieszczęśliwa książka! Przez ten rodzaj kształcenia pamięci, i to pamięci zmysłowej (wrażenie tu bowiem tylko naturalne słuchu i wzroku, tudzież mechaniczna wprawa narzędzi mowy były czynnikami), nie tylko, że zapełniono ten umysłowy spichrz wiedzą martwą, bezpotrzebnie, ale odosobniwszy tę władzę od reszty władz ducha a samowiedzy wychowanka, ubezwładnili go poniekąd do korzystania z tych nieraz olbrzymich pamięci zapasów. W stosunku, jak się pamięć tak ćwiczona rozmagała3, rozszalała, malał i niknął zdrowy rozum i rozsądek, niknęło usposobienie do myślenia. Było to więc moralne zabójstwo ducha ludzkiego!
4Rezultat powyższy wywołał drugą ostateczność, w którą wpadła nowsza pedagogów szkoła. Zaprzestano jakoby zbrodni wykształcenia pamięci zmysłowej, a działając rozumowo, wiążąc wszystką naukę z samowiedzą, z zasady, że jak wychowanek rzecz rozumie, to ją już i w pamięci zatrzyma, zostawili odłogiem pamięć zmysłową, poświęcając ją czysto umysłowej. Jakiż stąd okazał się skutek? Rozwijała się młodzież nad podziw szybko i nierzadko dwunastoletnie pacholę zwykłych talentów zadziwiało swą umysłowością grona starców według starej wyuczonych szkoły. Atoli za te wrzekome4 tryumfy ich umysłowości ciężko przypadło im w późniejszym wieku dokształcać się prawdziwie żakowskim ćwiczeniem zaniedbanej pamięci! Brak podstawy, brak, po prostu mówiąc, wiedzy pozytywnej, wiadomości czysto pamięciowych, zmusił ich do cofnięcia się wstecz po nie, tym przykrzejszego oczywiście, im więcej umysłowo rozwiniętymi się czuli. Biada temu, który się w tym polenił, czując swe prawdziwie wyższe oświecenie. Nieużyteczność bowiem jego nauk i talentów, owoc tej ostateczności nowej pedagogów szkoły, stał mu się mętnym niezadowolenia źródliskiem, jeśli nie zupełnym zwichnieniem jego możebnej doskonałości.
5Jednostronność, a zatem i niedokładność obudwu tych szkół wykazało doświadczenie, wykazać ją mogło i rozumowanie, postępowy przeto wychowawca, spostrzegłszy dobre i złe strony, niechaj się stara złączyć dobre w wykształceniu pamięci, niechaj ją wykształci na rzeczywistą, czego niezawodnie osiągnie, gdy z równą gorliwością pamięć zmysłową, jak i umysłową będzie miał na pieczy, bacząc na uwagi, które poniżej podajemy.
§52. Wykształcenie pamięci
6Jednostronną jest zarówno nowa, jak i stara pedagogów szkoła w kształceniu pamięci, postępowy wychowawca niech się więc przejmie przekonaniem niniejszych uwag:
Pamięć godzi się wprawdzie za samoistną uważać władzę, ale nie za odrębną i od innych władz ducha oderwaną. Służy ona bowiem rozumowi, rozsądkowi, woli, uczuciom, zarówno wyobraźni, jak i samopoznaniu w ogóle, i ściśle związaną jest z całą duchowością naszą, skarbiąc jej pożywczy materiał. Kształcenie wszystkich władz ducha popiera już i rozwój pamięci.
Pamięć zależy od stanu umysłu; im on spokojniejszy i swobodniejszy, tym ci łatwiej, pewniej i trwalej zatrzymuje doznane wrażenia; przeciwnie zaś wątłą jest pamięć tych, których wnętrze namiętności lub troski zbyteczne szarpią.
Pamięć zależy niemało od stanu ciała. Choroby i dolegliwości fizyczne, pozbawiające nerwy i organa wychowanka potrzebnego napięcia, pozbawiają go i zalet tej władzy duchowej. Rozpusta, niemierność5, samogwałt, zbrudzona szpetnymi wyobrażeniami fantazja, a nawet brak ruchu i praca po nocach niekorzystnie wpływają na rozwój pamięci. Zdrowie i ruch ciała, świeże powietrze, nerwy snem pokrzepione, oto korzystne warunki rozwoju tej władzy, i wiecznie młodą pozostanie pedagogiczna prawda: „Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje”. Powyższe, że powiem – higieniczne uwagi, nie mogą wystarczyć do wykształcenia pamięci, są one niejako środkami pośrednimi, a raczej mniej lub więcej korzystnymi warunkami w rozwoju władzy, którą bezpośredni o, czyli wprost, wykształcać należy.
7Zrazu staraj się wyobrażenia lub pojęcia, którymi pamięć wychowanka wzbogacić zamyślasz, ile można ułatwiająco, a mianowicie unaocznieniem przedstawić, łącząc mniej wiadome z wiadomymi, umysłowe ze zmysłowymi. Jeżeli przy tym obudzisz ku temu, co wpoić chcesz w pamięć, pewne upodobanie wychowanka, za którym całej uwagi napięcie i żywy interes jego podąża, wpoisz weń z łatwością pożądane wyobrażenia lub pojęcia. Staraj się niemniej, aby szereg wyobrażeń lub pojęć w pewnym logicznym porządku do pamięci był podanym; przy wszystkim rozciągłym na związek części składowych, przy wszystkim słyszanym na tonów następstwo, przy szeregu myśli na związek treści, zwracaj jego uwagę, a ułatwisz mu wielce spamiętanie rzeczy. Budź samodzielność pamięci, łącząc wyobrażenia znane twemu wychowankowi z nieznanymi jeszcze dokładnie, a to w ten sposób, aby przypominając mu dobrze znane, mniej dobrze znane na jego pamięć przychodziły. Ku temu przede wszystkim służą okoliczności miejsca, które gdy wspomnisz, przywoła w pamięci dziecka i rzecz lub zdarzenie, jakie się z nim wiążą. Wzgląd czasu przypomina w dziecku równoczesność, toż samo względy i okoliczności przyczyny a skutku, podobieństwa a różnicy itd. To wszystko zarówno ułatwiającym jest środkiem do wdrażania w pamięć wyobrażeń i pojęć, jak i środków do tak zwanego przypomnienia.
8Spomiędzy wszystkich atoli środków powyższych, których dobry wychowawca dla ułatwienia dziecku spamiętania używać powinien, uczenie się na pamięć i powtarzanie częste wyuczonej rzeczy jest najdzielniejszym środkiem, działającym wprost na rozmnożenie się siły pamięci. Wszystkie powyższe środki ułatwiające spamiętanie rzeczy kształcą i rozwijają władzę pamięci, ostatnie dwa zaś nie tylko ją kształcą i rozwijają, ale do właściwie pożądanej podnoszą potęgi.
9Podstawą jednak uczenia się na pamięć musi być jasne zrozumienie rzeczy przez wychowanka. Wychowawca grzeszy srogo przeciw wszystkim prawom, jeśli zadaje do wyuczenia się na pamięć czegośkolwiek bez dokładnego poprzedniego rozbioru pod względem treści. Zrazu niech dziecię powtarza za tobą wierszyki, zdanie po zdaniu myśl wyczerpującym. Jeśli już czyta, napisać zadaną rzecz należy, a po kilku przeczytaniach mazać od góry po kilka wyrazów lub po zdaniu, które w dalszym czytaniu dziecko ma uzupełnić z pamięci, a to dopokąd wszystkiego nie zmażesz, a dziecko wszystkiego z pamięci nie powtórzy. Więcej zdolnym dzieciom ułatwia wielce głośne odczytanie lub przepisanie zadanej na pamięć rzeczy.
10Powtarzanie jest utwierdzicielką wiedzy, bez niego nie masz nauki, gdyż i najdzielniejsza pamięć bez powtarzania nie zdoła utrzymać stale i pewnie wyobrażeń i pojęć tak nagminnie a różnorodnie człowiekowi się nasuwających. Im prędzej twój wychowanek wpoił w pamięć swoją zadany ustęp naukowego przedmiotu, tym pilniej przestrzegaj, aby go w tym samym porządku często powtarzał, tym łatwiej go bowiem zapomina, im łatwiej pojął. W powtarzaniu wreszcie, jak powiada pewien znakomity pedagog, tkwi potężny środek wychowania, gdyż nadaje nauce piętno surowej konieczności. I słusznie, gdyż twój wychowanek uzna, że się nauczyć koniecznie potrzeba, przez co zarówno budzi się w nim szacunek przedmiotu naukowego i wola niemało się wzmacnia. Powtarzaniem staje się nauka nabytki em stał ym i pra w d ą, a tym samym moralną potęg ą, przestaje być czymś przypadkowym, od chwilowego zachcenia wychowawcy zależnym lub powierzchownie, tj. płytko nabytym, gdy z drugiej strony stawia dziecko w położenie możności przekonania się o sobie, o własnych siłach, dając mu w nagrodę pewność siebie samego, spokój, przytomność i zadowolenie.
11Jeszcze kilka uwag nad środkami ćwiczenia pamięci wszechstronnie:
Jeżeli dziecię z wielką łatwością wyucza się wierszyków, napędzaj je do uczenia się prozy, i odwrotnie.
Jeżeli dziecię chciałoby każdą lekcję własnymi opowiadać wyrazy, zniewalaj je często opowiadać ją dosłownie z książki, i odwrotnie.
Jeżeli z trudnością zapamiętywa liczby, daty, nazwy miejsc lub osób, nie dozwól, aby je opuszczało przy opowiadaniu. Dla wprawy i ulgi pozwól mu je notować, ale tylko na świstkach, które łatwo giną.
Wszelkie zachwalone, mnemoniczne sztuczki i recepty są czczym kuglarstwem. Udawać się do nich nie godzi, bo zrodzą jednostronność i zawód. Znano w naszym kraju koło roku 1830 niejakiego p. Domeisela; ten za dukata wyuczył młodzieńca każdego, że podany mu półarkuszek liczb (o 5 cyfrach każdą) po jednym przeczytaniu z góry na dół i z dołu do góry najwierniej wyrecytował z pamięci. Miało to być środkiem do wzmocnienia tej władzy; młodzież rzuciła się gromadnie do tego skarbu, lecz prócz tego chwilowego sekretu nie zyskała nic.
Jeździł po Galicji kilkakrotnie żyd, co się nazywać kazał „Doktor Denemark”. Dziwił on i bawił wszystkich za pieniądze tym, że gdziekolwiek mu w Biblii jego papierkiem lub nożem naznaczono stronicę, nie zazierając do księgi, całą kartę od początku do końca z tą niepojętą wyrecytował pedanterią, że jeśli się strona od półsłowia jakiego zaczynała lub na nim kończyła, to już brakującego początku lub końca tego wyrazu nie dopowiedział, z powodu, że go na tej stronicy nie było.
12Nie do opisania była nasza radość takiej pamięci. Niesłychanie też wiele po niej się spodziewaliśmy. Lecz jakież było rozczarowanie nasze, gdyśmy się po kilkakrotnej konwersacji przekonali, że pan Doktor z wrażeń całego życia podróży po świecie nic a nic nie pamiętał, a w sądzeniu o rzeczach i ludziach najpłytsze objawiał zdanie! Owóż dowód, że zdrowy rozum sprzedał bezmyślnej, na jeden przedmiot od lat zapewno wielu zwróconej jednostronnie rozszalałej pamięci.
13Błąd niemały popełniają matki i bony, które dzieci bez liku bajeczek i wierszyków wyuczają, a to tak, że gdy dziecię pięćdziesiątą, sześćdziesiątą doskonale recytuje, od pierwszej do czterdziestej dziewiątej prawie wszystkie zapomniało! To jest najfałszywszym ćwiczeniem pamięci! To jest dogadzaniem próżności własnej (że tak niby mądre mamy dzieci). To jest chełpliwe a niepotrzebne popisywanie się dziecka coraz z czymś nowym, a wdrażanie go w to przekonanie, że i dalsze nauki takim trybem pójść będą mogły, tj. że z przodu będzie mogło ubywać, w czasie, gdy ich z tyłu przybywa. A kiedyż przyjdziemy z takim dzieckiem do jakiej nauki wszystkości? Oczywiście nigdy! Uczyć się na to, aby zapomnieć – nie warto zachodu.
14Nie na mnogości bajek lub wierszyków, powiastek lub morałek uprawa pamięci zależy, ale na starannym chronieniu od zapomnienia tego, co się już raz nauczyło. Zatem idzie, że nic nie powinno się dziecię uczyć na pamięć, czego by zapamiętać całe życie nie wartało. A co umie, niech sobie często choćby i co dzień powtarza. Znałem człowieka, który dwie części Dziadów Mickiewicza za młodu się wyuczył i takowe przez lat kilkanaście co dzień bądź w łóżku, bądź na przechadzce dla siebie powtarzał. Takim powtarzaniem wzmocnił pamięć i władze przypomnienia niepospolicie, bo dziś, acz dobrze już posiwiały, jest w stanie całe części kazania słyszanego, całe artykuły gazety przeczytanej dosłownie oddawać.
15Niezły, a skuteczny jest sposobek na przypomnienie sobie czyjego nazwiska chwilowo zapomnianego. Tym jest wymawianie abecadła, np.: A, Ab, A, Ad, Ak, Ar, Ba, Bi, Bl, Br. Po takich idąc szczeblach, przypomni się często to, czego nam wiedzieć trzeba.
Notes de bas de page
1 Stęgła – stężała, zakrzepła. Trudno orzec, czy Seredyński cytuje tu jakiegoś konkretnego autora, czy to polskiego, czy obcego. Wydaje się raczej, że tym cudzysłowowym sformułowaniem odnosi się do nader powszechnej maniery, z jaką definiowano pamięć.
2 Tj. połączenie, związek.
3 Potęgowała, wzmacniała.
4 Rzekome.
5 Tzn. nieumiarkowanie, niewstrzemięźliwość.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.