Wyobraźnia jako duchowy pierwiastek kształtowania
p. 98-105
Texte intégral
1Jeden z nowszych filozofów niemieckich Lessing1, mający całe dotychczasowe stanowisko filozofii niemieckiej, utrzymuje, że wszystkie wrażenia w nas rzeczywiście się rysują, tak jak się za pomocą promieni słońca na płytach rysują i odbijają przedmioty. Z takiego fizycznego pojmowania rzeczy wypadałoby, że takie rysunki na umyśle naszym odbić by się tylko mogły za pomocą promieni słonecznych; z czego by dalej wypadało, że ciemni z urodzenia, nie odbierając żadnych rysunków promiennych, nie posiadaliby żadnych obrazów w umyśle swoim. Tak przecież nie jest. U nich i owszem wyobraźnia najczynniejsza, bo obrana ze światła2 ułatwiającego bezpośrednie zdejmowanie portretów, musi samodzielną siłą wyobrażać je sobie. Oni więc i owszem są dowodem, że obrazowanie wewnątrz nas nie tworzy się zewnętrznym, materialnym jakim rysunkiem, ale samą twórczą siłą wyobraźni, wspomaganej działaniem rozumu, składającej pojedyncze wrażenia w całość obrazu, a w niedostatku tych wrażeń – dopełniającej całości obrazu ze skarbcu dawniejszych wrażeń i obrazów.
2Od chwili, gdy się obraz wyobraźnią zdjęty staje wiedzą, staje się oraz własnością ducha człowieczego i utrzymanie tego obrazu w ciągłej wiedzy i możności przywrócenia go na zawołanie nazywamy siłą pamięci. Długo nad tym myślano, co jest pamięć i czy jest osobną jaką władzą ducha, ile że bywa różna w różnych ludziach. Nadto ze względu fizjologicznego przywięzywano ją do pewnych wypukłości czaszki, a zatem do pewnych części mózgowych, w tych właśnie miejscach wydatniejszych. Materialiści, kraneologowie3 szukali zatem pamięci w osobnych komórkach4 mózgowych, psychologowie przez analogię osobną z niej stanowili władzę ducha. Ci na koniec, co wyobrażenia pojmowali jako rysunki, poczynili z pamięci muzeum takich rysunków, w których umysł wedle potrzeby wybiera i albo mu się przez wprawę od razu nawijają, albo w nich długo przebierać musi, zanim żądany obraz odszuka. Jakkolwiek niedorzeczne na pozór wydaje się takie pojmowanie pamięci, na nim przecież oparte po największej części sztuki mnemoniczne, porządkujące w umyśle obfity skarbiec obrazów, przez zaprowadzenie, jak w biurku lub spiżarni, osobnych kratek lub przedziałek, i polecające nam stawiać w każdą przedziałkę osobny gatunek obrazów. I tak podzieliwszy sobie spiżarnię mózgową na cztery pola i wiedząc, że w polu górnym lewym stawiałem obrazy tyczące się samych niewiast, więc ile razy sobie chcę przypomnieć okoliczność tyczącą się jakiej niewiasty, szukam jej w tym polu, a nie w innym, przez co łatwiej mi się na pamięć nawija, dlatego że wiem, gdzie jej szukać, i że obrazy innogatunkowe, po innych polach rozłożone, już mi przy szukaniu nie przeszkadzają. Później będzie jeszcze mowa o mnemonicznej metodzie i pokaże się, co w niej jest prawdziwego. Wedle naszego pojęcia rzeczy pamięć jest stanem wiedzy niezatartej, jest przytomnością umysłu wiedzę tworzącego; ale jest zarazem możnością wrócenia od wiedzy do obrazu, jest, że tak powiem, czuciem umysłowym; jako za dotknięciem się zewnętrznym, obudza się od razu czucie w ciele naszym, przez siatkę nerw w mgnieniu oka posyłających wrażenie, tak za poruszeniem myśli obudza się wiedza tego, co już w zakres jej weszło kiedykolwiek.
3Źródło pamięci już leży w dziedzinie samej myśli, a zatem w dziedzinie rozumu, nie wyobraźni, albowiem wiedza do pierwszego, nie do drugiej należy. Nadto widzieliśmy, że obrazy wszelakie, stawszy się wiedzą, na myśli się zamieniają. Z tego wypada koniecznie, że gdy pamięć nie tylko nam nasuwa myśli, ale przywraca obrazy i uzewnętrznia nazad to, co się już było stało wewnętrznym; że nawet, jak przy uczeniu się wyrazów na pamięć, przywraca mechanicznie znaki bez znaczenia i związku ze sobą; że funkcją pamięci jest powrót od wiedzy do obrazu, od myśli do wyobrażenia. Że zatem na ten sam sposób, jak się z wrażeń zewnętrznych tworzyły obrazy, wyobrażenia i przechodziły w wiedzę i myśl, tak na odwrót pamięć, myśl w wiedzy naszej będącą, przeprowadza nazad do wyobrażenia, do obrazu, a z obrazu samego nawet uzewnętrznia wrażenia.
4Jakkolwiek więc źródło pamięci jest w rozumie, bo jest we wiedzy i pamięć niczego wywołać nie może, czego w wiedzy człowieka nie ma, to jednak prawdziwa czynność pamięci jest dziełem wyobraźni, która na tym stanowisku jest r epr odukując ą. Pamięć zatem nic innego nie jest, tylko wy obraźnią r epr odukując ą. Nie jest zatem osobną władzą ducha, ale drugim wyższym przymiotem wyobraźni, tj. wskrzeszaniem obrazów i wrażeń, których chwilowe życie przeszło w nieśmiertelny żywot ducha jako myśl, obrana ze wszelkiej szczegółowości ciała.
5Jeżeli była droga od wrażeń świata wewnętrznego do myśli, powinien być także powrót od myśli wewnętrznej do wrażeń zewnętrznych, a jedno i drugie uskutecznia wyobraźnia subiektowa, będąca jakby mostem od fizycznego do duchowego świata, i na odwrót. Wyobraźnia na tym drugim stanowisku, jako pamięć, jest także tylko bierna, dlatego że jest oddająca, a niczego oddać nie może, czego nie odebrała.
6Przeczytawszy np. lub usłyszawszy od kogoś, że Aleksander król Macedoński położył koniec państwu perskiemu, natenczas każdy wyraz tego zdania stał się obrazem przez wyobraźnię uformowanym. Do wyrazu Aleksandra dołącza wyobraźnia to wszystko, co o nim wie rozum, a jeżeli po raz pierwszy ten wyraz kto słyszy, układa sobie z niego męża, rycerza, wojaka; pod k r óle m rozumie władzę i powagę do tego wyrazu przywiązaną, pod macedoń ski m wyobraża kraj, naród; pod położeniem końca państwu wyobraża wojnę, zajazd itd. Wyobrażenia te, tknięte wrażeniami oka czytającego lub słuchu chwytającego wyrazy, do których rozum pewne znaczenia przywiązał, dzieją się z nadzwyczajną szybkością i zamieniają się w myśli, dając wiedzę, że był naród macedoński, że miał króla Aleksandra, że był drugi naród perski i że takowy zawojował król Aleksander. Wszystkie te myśli, jako myśli, wyłączają wszelkie obrazowanie, bo są samą wiedzą, łączącą się z nieprzerwanym pasmem innych myśli, wiedzę tamtych wyjaśniających i pojęcie zapełniających.
7Pamięć zatem jest najprzód utrzymanie tej wiedzy w sprężystości, aby – gdy z pasma myśli powiązanego ze sobą jedna myśl się obudzi i stanie we wiedzy – wszystkie inne z nią powiązane obudziły się i stanęły we wiedzy. Pamięć, że tak powiem, myślowa, będąca ciągłym budzeniem się wiedzy do przytomności, jest nieustannie czynna wśród myślenia. Jest to nieprzerwane kołysanie się myśli, jedne drugie popychających i wywołujących, na powierzchni oceanu wiedzy, i w tych miejscach przytomność umysłu jest największa, w których to kołysanie najczęstsze. Myśli długo nieporuszone wysychają, jak wody stojące, i zacierają się. Jeżeli do ostatniego śladu nie znikną, zawsze jeszcze ich odświeżenie jest podobne, gdyż o nie innymi pobliskimi myślami, czy to przypadkiem, czy z woli naszej nawijającymi się, zahaczyć można.
8Ta kombinacja myśli znanych, by z nich szukana wypadła, to oglądanie się po przestrzeniach wiedzy, aby w niej myśl zgubioną odszukać, jest przypominani e m, dziejącym się siłą wyobraźni reprodukującej, wspomaganej rozumem5.
9Bo kiedy wiedza, co do pewnej myśli, że tak powiem, paraliżem jest tknięta i w tym miejscu znieruchomiała, sam polot innych myśli obudzić i ożywić tego miejsca niezdolny. Trzeba zatem inne sąsiednie myśli w obrazy i wrażenia zamienić i szukać za ich pomocą utraconego obrazu, aby zeń i utracona myśl się wróciła.
10Rozum tu znów poucza wyobraźnię, jakich ma użyć dróg i środków ku przypomnieniu, wnioskami swoimi i sądem wskazuje, czy domysły są prawdziwe, czy fałszywe. Gdyby np. ktoś zapomniał, kto uczynił koniec państwu perskiemu w starożytności, wyobraźnia musi wskrzesić obraz Persów, ich historii, ich królów, ich położenia geograficznego, okolicznych narodów itp. i po tych wszystkich okolicznościach trafić możemy na jednę taką, która nam do przypomnienia sobie szukanej okoliczności pomoże. W tej czynności, odbywającej się wspólnym działaniem rozumu kierującego i wyobraźni kształtującej, raz rozum przeważy, raz wyobraźnia i odszuka okoliczność przepomnianą. Gdy np. wiadomy jest czas upadku Persów i równoczesna wyprawa Aleksandra do Azji, wniosek stąd łatwy, kto tamtych pokonał. Kto zapomniał ile razy 5 razy 9, a wie, że 5 razy 8 czterdzieści, dodaną dziewiątą piątką odgadnie, czego szuka.
11Wszakże przypominanie sobie przez taki rodzaj wnioskowania albo rozumowania nie nazywamy pamięcią w ścisłym tego wyrazu znaczeniu. Rozumiemy pod nią i owszem reprodukcję samego symbolu, myśl szukaną ukrywającego. Żądając iloczynu 5 razy 9, żądamy od razu tych dwóch liczb 45, jako znaków, którymi się ten iloczyn oznacza, i nie chcemy żadnego pośredniego rozumowania. Podobnie chcemy na pytanie, kto Persów zawojował, natychmiastowej odpowiedzi: Aleksander król Macedoński, to jest: szukamy trzech wyrazów, którymi, jako symbolami, myśl odszukiwana kiedyś do wiedzy naszej doszła.
12Tu zatem wyraźna pokazuje się czynność wyobraźni, reprodukującej same znaki, czyli same kształty, formy, myśli zawierające, których rozum w żaden sposób reprodukować nie może.
13Jakim sposobem symbol się tworzy, należy do trzeciej najwyższej przedmiotowości wyobraźni subiektowej, będącej twórczością samodzielną, czynną z siebie, nie bierną. Na tym miejscu tylko zauważamy, jakim sposobem się symbola reprodukują.
14Gdy się dziecko uczy wyrazów na pamięć, albo przywięzuje do nich myśl jaką, to jest, zamienia ich znaczenie we wiedzę, albo tego nie robi, gdy albo znaczenia wyrazów nie rozumie, albo nad ich znaczeniem się nie zastanawia. W pierwszym razie wyrazy zamieniamy we wyobrażenia, które wyrażają, a wyobrażenia w myśli, czyli pojmujemy, czego się uczymy. Przy reprodukcji pojęcie nie wiąże się już do tych samych symbolów i może być oddane innymi wyrazami, np. w obcym języku lub we własnym, jako peryfraza, opowiedzenie itd. Taki rodzaj uczenia się na pamięć najwięcej ukształca umysł i zbogaca wiedzę, i powinien być wszelkiego nauczania podstawą. W drugim przypadku, gdzie się uczymy wyrazów, bez myśli, czyli formy bez treści, jest uczenie się mechaniczne, mało przydatne dla umysłu, ale za to czysto pamięciowe i ćwiczące samą pamięć, to jest samą siłę reprodukcyjną wyobraźni. Uczenie takie odbywa się przez częste powtarzanie tych samych wyrazów okiem lub uchem, albo też obydwoma zmysłami razem zbieranych. Nie możemy przypuścić, aby przez takie powtarzanie wyrazy te w formie swojej symbolicznej, czy to jako znaki pisma, czy jako znaki artykułowanego głosu, w naszej wyobraźni odciskały się i tym sposobem strwaliły. To powtarzanie musi zatem mieć inny cel i inny skutek. Powiedzieliśmy wyżej, że wszelkie wyobrażenie przechodzi do wiedzy i że pamięć jest wywołaniem przytomności wiedzy. Niepodobna zatem jest, aby wyobrażenie istniało bez myśli, a pamięć bez wiedzy. Jeżeli zatem w wyrazie, który pamięcią chwytam, nie ma wiedzy znaczenia jego, musi być wiedza jego formy, to jest: ucząc się wyrazu amen, musi być wiedza, że pierwszą zgłoską jest a, drugą men, i że te dwa głosy z sobą połączone dają brzmienie całego wyrazu, o którego znaczenie nie pytam. Wiedza takiego mechanicznego połączenia dwóch różnych głosów ze sobą da się tylko utrwalić częstym tych głosów powtarzaniem. Wyobraźnia reprodukuje zatem przez wiedzę następstwa dwóch wrażeń głosowych, to samo następstwo wrażeń.
15Wyobraźnia reprodukująca może być zatem siłą utrzymania we wiedzy wszelakich wrażeń zmysłowych tylko jako wrażeń, a nie jako znaczeń; a wiedza rozciąga się tylko na same kategorie mechanizmu, wynikające z przestrzennych i czasowych wrażeń. Wyobraźnia, odesławszy do wiedzy wyraz tak, a nie inaczej brzmiący, lub znak takiej, a nie innej formy, nareszcie cały obraz, któremu się zmysł wzroku przypatrzył, reprodukuje na powrót te same głosy, te same znaki i te same obrazy, i wiedza przywtarza6 i daje świadectwo o tożsamości. Gdy wiedza takiego świadectwa dać nie może, jest to dowód zapomnienia. Czego nie ma we wiedzy, nie może być we wyobraźni.
16Sztuka mnemoniczna, będąca sztuką łatwego i prędkiego przypominania sobie, ma zatem na celu inną, pośrednią drogą odszukać zapomniany obraz. Zasada jej jest na pozór utrudzająca, bo zamiast jednej rzeczy każe pamiętać dwie, trzy lub więcej; ale że przedmioty pamiętane łączy ze sobą w pewien związek, stąd daje możność za pomocą tego związku, z okoliczności będących we wiedzy, odgadnąć okoliczność we wiedzy zatartą.
17Gdyby ktoś np. zapomniał nazwisko dzisiejszego prezydenta Stanów Zjednoczonych Polka7, to z okoliczności, która mu się nawinąć musiała, gdy pierwszy raz to nazwisko usłyszał, że jest podobne do nazwy Polaka – a która to okoliczność, będąc myślą, łatwiejszą jest do utrzymania we wiedzy – przypomni sobie od razu brzmienie wyrazu, które acz symbolizuje pierwszego męża stanu wolnych Amerykanów, jest wszakże tylko mechanicznym brzmieniem, do spamiętania bez pomocniczej okoliczności trudnym.
18Podobnie odgaduje się wyraz z okoliczności miejsca, na którym był napisany lub wydrukowany, obraz osoby widzianej z okoliczności stosunków, pod którymi ją widziano itd. Tworzenie zatem sobie siatki pól w wyobraźni i gatunkowanie wrażeń odbieranych, o czym wspomnieliśmy wyżej, ma na celu tę samą pośrednią drogę przypomnienia. Gdym np. coś czytał o pani Stael8 i jej nazwisko, jej dzieła i jej biograficzne wiadomości włożyłem w pole kobiet, a potem czytając o Lady Stanhope9, mieściłem jej nazwisko i jej biografię w to samo pole, około pani Stael, i uważałem, że nazwiska od tych samych trzech liter się zaczynają, że obie polityką się trudniły itd. – natenczas te wszystkie okoliczności posłużą mi do odgadnienia tych, które by w tym zakresie we wiedzy zostały się. Okoliczności samotnie i bez związku z innymi postawione, raz zapomniane, nie mają żadnego punktu oparcia ani zorientowania się, skąd by je odszukać można.
19Metoda mnemoniczna polska10, używana po instytutach w Paryżu do uczenia się historii, pokazała się bardzo praktyczną. Podzielona kratkami na wieki, dziesiątki lat i pojedyncze lata i zapełniająca kratki znakami, do których przywiązane są historyczne znaczenia, nie tylko na pierwszy rzut oka daje od razu chronologiczne i synchronistyczne wypadki, ale takim kratkowanym obrazem udzielając się pamięci, sprawia, że uczeń w niej czyta jak w książce.
Notes de bas de page
1 Gotthold Ephraim Lessing (1729–1781), pisarz, publicysta, filozof oświeceniowy; odegrał szczególną rolę dla teorii i praktyki dramatu.
2 Tzn. pozbawiona światła.
3 Ci, którzy zajmują się, zgodnie z dawniejszym nazewnictwem, kraniologią, czyli opisywaniem ludzkich zdolności umysłowych na podstawie badania czaszki. Inaczej rzecz ujmując – frenolodzy.
4 Dawniejsza forma słowa „komórka”.
5 Echo poglądu Arystotelesa.
6 Tj. przytakuje, potwierdza, wtóruje.
7 James Knox Polk (1795–1849), prezydent usa w latach 1845–1849.
8 Anne‑Louise Germaine Necker (1766–1817), baronowa de Staël‑Holstein, powszechnie znana jako Madame de Staël, powieściopisarka.
9 Lady Hester Stanhope (1776–1839), brytyjska podróżniczka i poszukiwaczka przygód.
10 Por. teksty Jaźwińskiego, Majorkiewicza i Bronikowskiego w niniejszym tomie.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.