O zasadach wychowania po szkołach wyższych
p. 87-97
Texte intégral
1Nic jeszcze dotąd nie wspomniałem o wychowaniu młodzieży po szkołach wyższych1, a rozprawa ma się już ku końcowi. Chciałem bez zapowiedzenia, co kładę za zasadę wykształcenia wyższego, dać odgadnąć czytelnikowi samemu, do czego zmierzał wywód ten cały o umiejętnościach. Zdaje mi się też, że we wszystkim, co się dotąd powiedziało, przebija jasno moja myśl, że kto nią zdążał mymi ścieżkami, do jednego tylko trafić może celu.
2Zbierzmy więc raz jeszcze treść rzeczy rozebranych, tj. przedmiot, układ i cel umiejętności; a z drugiej strony, jak gdyby oko w oko, postawmy młodzież całego narodu, mającą się kształcić na przyszłych obywateli tegoż narodu, mającą się sposobić do coraz większej doskonałości i szczęścia jego.
3Pole i przedmiot umiejętności jest świat w najrozleglejszym rozumieniu: a zatem Bóg, już to przystępny i pojęty wszystkim, dziecinnym sercom nawet, jakim go poznajemy i czcimy w religii chrześcijańskiej, już to pojęty i zrozumiany w myśli i duchu, jakim go filozofia poznaje; dalej natura, w całym jej ogromie i wszystkich cząstkach, którą bada astronomia, fizyka, historia naturalna, chemia, matematyka; wreszcie świat cały, tworzony przez nas na obraz Ducha Boskiego, który to świat mieści się w historii, literaturze, sztukach itp. Skład i wykład tychże przedmiotów jest prawdziwy, logiczny, na wzór praw Boskiej myśli samej, a zatem rozumny. Celem wreszcie tychże umiejętności jest tak poznanie owych rzeczy dla prawdy, jako też uprawa2 rozumu naszego i gospodarzenie całym owym światem podług potrzeb moralnych, duchownych i realnych, pożytkowych3. Dodać by jeszcze należało i przycisk na tym położyć, że światy owe i przedmioty, jako też sposoby ich pojęcia te się rozumieją, które ostatecznym pracy narodów są owocem, które więc niejako są warstwą najwyższą w życiu historycznym tychże narodów.
4Jakże się ma młodzież do tychże umiejętności religii, filozofii, astronomii, nauk przyrodzonych, matematyki, historii, literatury, sztuk itd.? Zatrzymajmy nieco uwagę naszą nad dzieckiem najprzód pielęgnowanym na łonie matczynym, w domu rodzicielskim. Z ust matki, ojca i osób otaczających uczy się mówić i w mowie tej macierzyńskiej, ojczystej, pierwsze pobiera wiadomości rzeczy i pierwsze myślenia prawidła. Bo ledwo oczy na świat otworzy, widzi przedmiotów mnóstwo naokół siebie w zamieszaniu i nieładzie: za skazówką rodziców i przez wprawę zmysłów rozróżnia te rzeczy i rozpoznaje, a przyjmując ich obrazy w zmysły i duszę swą delikatną, obrazy te zatrzymuje i daje im byt osobny, od materii już oderwany, w giętkim głosie swoim, to jest – nazywa rzeczy. Zrazu nazwy te kładzie obok siebie, przypadkowo; w zamieszaniu podobnym, jak przedmioty zmysłom się jego objawiają; z wolna i rzeczy porządkuje, i nazwy ich składa w podobieństwo pewne, czyli zawisłość4. Aż po latach kilku, mając już zapas rzeczy i obrazów w duszy, kombinuje je w myśli; układa na większą skalę i całe już tworzy zdania. Przez mnogość wyrazów pokazuje wielość poznanych już rzeczy; przez urabianie ich form objawia znajomość względów i stosunków różnych; przez składanie ich w zdania dowodzi, że pojedyncze myśli kombinuje już i łączy z sobą w porządek. Tym więc sposobem dziecko zbiera wiadomości różne i tym sposobem uczy się z wolna myśleć: rzeczy poznane i ich obrazy zrastają się z myślą i głosem jego, skąd pochodzi ta potęga i nigdy jeszcze dotąd dostatecznie nieoceniona ważność mowy ojczystej. Im zaś więcej, jaśniej i porządniej dziecko mówi, tym więcej wie i umie, tym porządniej myśli: zależą wszakże te wiadomości i szyk ich tak od usposobienia rodziców, jako też od pełności i natury świata otaczającego.
5Do świata tego policzyć należy wszystko, co dziecko bezpośrednio w pierwszym zaraz odbiera wychowaniu lub spostrzega w naturze około siebie. Nim jeszcze mówi, widzi matkę co rano i wieczór klękającą przed obrazem świętym, przemawiającą do Boga w postawie pokornej, głosem błagalnym, wzywającą pomocy Matki Boskiej i świętych patronów. Krzyż kreślony na Obliczu jej i piersiach rysuje się w duszy jego i wnet go naśladuje; słabą jeszcze rączką bije się w delikatną pierś swoją. Do najpierwszych słów jego skoślawionych i urywanych w niewprawnym jeszcze głosie należy Modlitwa Chrystusa i Skład Wiary Chrześcijańskiej: do nąjpierwszych wyobrażeń o prawości i złem należą Przykazania Boże i Kościelne. Słowem, w dziecięcym zaraz wieku kładzie się kamień węgielny do nauki o Bogu Chrześcijańskim.
6W domu jeszcze, więcej za domem, w polu obszernym, urozmaiconym, ileż się przedmiotów natury, ileż praw jej i zjawisk, oczom i duszy dziecka przedstawia! Okiem wytężonym wpatruje się w płomień gorejący; widzi, jak skrzętna matka dokłada drewek, a siła jakaś gorąca, ognista, zachwyca5 je, niszczy i w popiół obraca. Słyszy trzask raz po raz w procesie tym pożerającym i dowiaduje się, że to sól pęka6, taż sama, co mu potrawy tak smacznymi czyni; dziwi się, że popiół nawet zebrany ma mieć użytek dla cząstek w nim się mieszczących. Przez okna domku uderzają go promienie słoneczne, czynią blask oczom jego, ale czuje razem, że go grzeją; szuka ich, kiedy się chmurą obsłonią7. Dostrzega także, że siła ich w czasach pewnych słabsza; zziębły ucieka ze dworu i tuli się do rozgrzanych kachli8: ciepło ich i jemu się udziela i całemu pokojowi. Na szybach co za widowisko! Zaszły grubą jakąś zimną powłoką, przystrojoną w kwiaty i kształty rozmaite; giną przed oddechem jego lub z pokazaniem się słońca. Na wiosnę czuje się żywszym i zdrowszym, wabi go ciepło na powietrze wolne, pole przestworne9. Ile tu obrazów i zjawisk! Widzi góry, doliny, łąki zielone i strojne; między trawą i drzewami przeciska się i mruczy strumyk, rozszerza się i odzywa coraz mocniej, aż szeroko gdzieś tam rozlawszy się, tonie w głębi jeziora. Tu koło jeziora widzi kopiec usypany, w małej odległości drugi i trzeci i dowiaduje się, że to granica między majętnością ojca i sąsiada. Bo za kopcami w różnych stronach widzi inne wsie i miasta, przystrojone dworcami10 i wieżami. Przed oczyma jego ściele się ziemia w różnych kolorach, obsiana zielem, obsadzona krzewiną i drzewem. Pełza się tam i skacze mnóstwo rozmaitych zwierzątek, a po łąkach i błoniach hasają źrebce, próbują się wołki11 na rogi, bełkocą owce bez liku. Z południa12 znużone rzucają się na ziemię, a upał coraz mocniej dokucza i pot rzęsisty wyciska. Bo oto z dala słychać już chmur tarcie, jak gdyby wozu przechód13 przez most słabo oparty; wnet się zbliżają i zasłaniają horyzont, buchają światłem i ogniem, i znów ogień ten własną zalewają wilgocią. Wiatr potężny idzie z nawałnicą w zapaski14 i oboje się własną wyparłszy siłą, słońcu ustępują miejsca. Rzuca toż słońce za ziemię pociski promieni swoich i czyni ślad pocisku tego we wstędze tęczy różnobarwnej. Taż znów tęcz15 zdaje się być godłem przymierza między światłem a wodą, bo oboje się zgodziwszy, obfite zsyłają dary na ziemię, która zmoczona deszczem, słońcem ogrzana, podwójną rodzi płodnością. Słowem, gdzie tylko zmysł sięgnie dziecka, tam wszędzie w naturze widzi zjawiska, a ich własność, rozmaitość, porządek mocno się w duszę jego wciskają. Ciekawy chłopczyk i tylu uderzony cudami morduje pytaniami ojca i matkę, a ci nazywając mu wszystko po imieniu i tłumacząc do zrozumienia, obiecują zawsze, że jak tylko do szkoły pójdzie, tam się obszerniej dopiero i dokładniej dowie o wszystkim. Same powiastki, którym się ze strachem i radością przysłuchuje co wieczór, o Popielach i myszach, o Krakusie i smoku, o czarownicach i upiorach, same śpiewki, co ich się z ust mamki na melodię nauczył narodową, wszystko to w szkole, zaręcza ojciec, ma być dokładniej wyłożone i pojęte16.
7Z takim to zapasem wiadomości, uczuć i myśli, z takimi nadziejami żegna synek rodziców i krewnych, udając się do szkół publicznych. Szczęśliwy, jeśli nadziei czynionych przez ojca nikt mu nie zawiedzie! Jeśli ciekawość jego wzniecona w domu i świecie postrzeżonym17 będzie zaspokojona! Jakże się ucieszy, gdy usłyszy z ust nauczyciela religii to tylko, co już przyniósł w sercu z domu od matki, gdy pozna, że geografia tego właśnie ma go uczyć, co w polu własnym naocznie był poznał: o położeniu ziemi i wód, o wsiach, miastach, narodach, o granicach, które był widział w kopcach na polu własnym. Wytęży oczy i uszy, gdy w naukach przyrodzonych znajdzie obrazy i opisy tego świata, który się oczom jego codziennie prezentuje, który zmysły jego uderza, o którym myśli, którego nazwy zrosły się z organem i duszą jego. Nie ustraszy się matematyki, gdy dostrzeże w niej liczby te same, których używał, grając w kamyczki z rówiennikami18, lub figury, swojskie dla zmysłów jego. Pokocha tego nauczyciela, który mu na wątku powiastek owych osnuje dzieje przodków, opowie zdarzenia dawne bardzo, który na wzór piosnek nuconych przez niańkę pouczy go innych wiele piękniejszych i wprowadzi z wolna do świątyni poezji i sztuki. Ciekawość i ochotę jego podnieca wewnętrzne zaufanie i duma jakaś, że to, czego się ma uczyć, mniej więcej widział sam i zna od dawna.
8Jakże żałować należy tych, którym nić wiadomości owych na wstępie do szkół przerywają, którym cały szyk psują nadziei, i gorzkim przymusem naglą do nauki tego, co sercu i myśli ich obce, czego w świecie ni widzą, ni słyszą, czego użytek daleki ma być jakiś, okiem ich podobno niedostrzeżony! Bo wszystko widzieli i słyszeli, z wszystkiego coś wiedzą, wszystkiego bardzo ciekawi, wszystkiego poznają korzyści – prócz łaciny i greczyny.
9Dlaczego więc dwa te języki starożytne są do dziś dnia podstawą wychowania i, same nieżywe, mają sposobić do życia? Oto dlatego podobno, że nauka wokabuł19 ostrzy pamięć, że walka z trudnościami, wydobywanie form pojedynczych i ich stosunku, odgadywanie znaczeń ich i myśli w nich zawartych, obudza działalność władz umysłowych, przywięzuje uwagę do rzeczy, uczy sądzić o niej, odróżniać prawdę od fałszu, porządek od nieładu; logiczność od gadaniny. A co większa, poznanie autorów starożytnych zbogaca uczących się zapasem myśli Greków i Rzymian, tak pięknych co do formy i treści. Przypatrzmy się rzeczy tej z bliska.
10Celem więc głównym wychowania, opartego na nauce dwóch tych języków starych, jest wprawa władz umysłowych i ukształcenie rozumu, bez względu na treść wiadomości spoczywających w tychże językach. Rzecz sama w czytanych autorach jest podrzędną, a chociażby nawet nią być nie miała, staje się mniej ważną dlatego już, że przy wyborze autorów klasycznych na język raczej aniżeli na treść się uważa; że uczniowie po kilku latach pracy mozolnej ledwo do tej znajomości języka dochodzą, aby panując jakkolwiek nad formą, wglądali w przedmiot dzieła; że dla trudności języków i nawały uwag wyjaśniających ledwo kilka, kilkanaście rozdziałów autora w ciągu roku przeczytają, a zatem nigdy całości rzeczy, myśli pisarza, idei sztuki nie są w stanie ogarnąć. Pojedyncze wydobyte myśli w pierwszych lepszych znajdują się wypisach ojczystych. A że inne nauki po szkołach takich20 podrzędne całkiem zajmują miejsce, choć nie prawnie, ale de facto przynajmniej, wynika stąd wniosek oczywisty, doświadczeniem sprawdzony smutnym, że uczniowie po dziewięcioletnim wychowaniu, zużywszy wiek najpiękniejszy, wychodzą na świat próżni21 wszelkich wiadomości historycznych, geograficznych, przyrodzonych, religijnych, filozoficznych, tj. wszystkich tych, które w życiu są niezbędne i same życie stanowią, a stąd niezręczność owa w pożyciu, trudność w zapracowaniu22, niedojrzałość w rozumowaniu o rzeczach, słowem – nagość serca i rozumu, próżnia bezdenna – prócz znacznej miarki zarozumiałości i niechęci do pracy ręcznej. Więcej w tym względzie nie powiem, bo doświadczenie i opinia publiczna reszty za mnie domówią23.
11Zostaje się jeszcze tylko cel i użytek formalnego wykształcenia władz umysłowych i rozumu, przez odgadywania form i myśli. Korzyści te liche są i mało znaczne; a chociażby były daleko ważniejsze, wtenczas by dopiero za tak drogą cenę czasu i życia dokupywać by ich się należało, gdyby się dało wykazać, że umiejętności prawdziwe tej samej nie czynią przysługi. Obadwa względy potrzebują dowodu. Nieznaczne są korzyści dla ukształcenia rozumu z badania języków starożytnych: bo jak z dzieł samych dlatego nie zbiera się owoców realnych, że nigdy prawie całej księgi jakiejś przebiec w szkołach nie można, tak też w odgadywaniu form i budowy języka podług myśli uwaga ucznia zawsze do pojedynczych tylko przywiązana wyrazów, najwięcej do całych periodów24, rzadko bardzo do rozdziałów przynajmniej, nigdy się nie rozszerza, nigdy nie wprawia w objęcie całości, nigdy nie czyni sobie składu25 periodów, całych rozdziałów i książek w krągłości myśli w dziele przewodniczących, nigdy nie zdąża do celu. Co godzina tylko kilka zdobywa form, kilka zdań składa: a myśl ludzka tym sposobem kształcona uzdatnia się tylko do zrozumienia jednostek, rzeczy drobnych w oczy uderzających, niezdolna jest pojmować i kombinować na rozmiar obszerniejszy, logiczny. Co większa, i ta drobna korzyść dla wprawy rozsądku ginie dziś nawet, bo nigdy prawie uczniowie sami nie odgadują ani form, ani myśli. W dziecinnym wieku wszystko im rozkłada i tłumaczy nauczyciel, w dalszym zaś tłumaczenia drukowane pozbawiają ich mozołu odgadywania, a zatem i korzyści owych razem. Nie można im tychże z rąk wyrwać, boby to było zmuszać ludzi przeciw naturze do obchodzenia bezdrożami do tego samego celu, do których prostą zdążyć mogą ścieżką. Dodajmy, że uprawa myśli na formach, periodach i myślach języków starożytnych mija się całkiem z celem naszym i naszą logiką. Gdyż myśl nasza urabia się podług obrazów naszych, podług naszego widzenia rzeczy, a zatem z formami naszego języka zrosłą jest i w nich ma prawa swoje. Taż sama myśl nasza inne ma składy, a zatem język nasz inne periody, inny styl. Dzieła nasze inaczej są pisane, podług natury pojęć naszych, podług naszej logiki. Kto tego nie widzi, niech się dobrze wpatrzy w klasyka jakiego greckiego: dojrzy tam form nam obcych, dojrzy tam periodów składanych na sposób nam dziś niesłychany! Bo Grecy stylu prawdziwego nigdy nie mieli, na co, jeśli się nie mylę, nikt dotąd uwagi nie zwrócił. Jak ciż Grecy więcej fantazji niż logiki mieli, tak też styl ich i period fantastyczny jest i mozaikowy. Formy wyrazów greckich bogate są, ale periody ich mają budowę niepewną, zdania ich partykułami raczej sklejane niż ścisłym następstwem spojone, a myśli ich hasają jakoś wedle fantazji i jest w nich harmonia pewna na wzór tonów i partii całych w operze, ale nie ma tam ścisłości w następstwie. W ojczystym języku, w jego glosach, formach, zdaniach i periodach, mieszka i żyje myśl nasza: na języku ojczystym rozum nasz uprawiać się powinien.
12Jeśli więc z dzieł starożytnych młodzież realnie nic nie korzysta albo mało co; jeśli formalne pożytki drobne są, niedostateczne lub celu chybiają: nie wiem, co by jeszcze mogło być tak wielkiego i świętego, iżby je podstawą czyniło wychowania, a przeto sprężyną życia!
13Wszystkim natomiast warunkom prawdziwego wykształcenia czynią zadosyć umiejętności owe, których przedmiot, skład i cel wyżej wywiedliśmy. Trojakiego bowiem rodzaju są te warunki: idzie o wykształcenie serca i rozumu; idzie o poznanie Boga, świata i celu życia naszego; idzie o korzyści realne dla każdego zawodu. Ukształcić rozum nie jest nic innego, jak obudzić władze, zaostrzyć je, sprowadzić w harmonię i urobić myśl naszą podług praw i konieczności myśli Boskiej, będącej duszą świata całego, tak iżby nie kombinowała i nie rozumowała inaczej, jak tylko wedle logiki Stwórcy samego. A że duszą i wartością umiejętności jest właśnie ich porządek i logiczność, tj. skład organiczny, podług praw myśli Boskiej, z początkiem, następstwem i celem niedowolnym, ale koniecznym, czyli rozumnym; przeto nie masz zasad i środków pewniejszych do urobienia rozumu naszego nad te, które nam uczenie się, badanie i pojmowanie umiejętności nastręcza. Język ojczysty, jak się już powiedziało, nosi w sobie prawidła i budowę myśli naszej: niezręczności tylko nauczycieli i krótkości czasu wyznaczonego na jego wykład przypisać należy, jeśli badanie głosów jego, form i budowy periodów nie przynosi tych samych korzyści, co nauka języków starych. Toż samo się rozumie o geografii, historii, literaturze, naukach przyrodzonych. Książki podręczne, czyli elementarne, tak być układane powinny, iżby, zastosowane wprawdzie do pojęcia wieku, nosiły w sobie jednak ślady tego porządku, który cechuje umiejętności i wedle którego układać się ma myśl nasza. Metoda ważną tu jest rzeczą: że ta jest do dziś dnia niepewną i celowi nie odpowiada, pochodzi z małej dotychczas wartości naukom tym przyznanej. Są seminaria filologiczne, ale nie ma takich dotąd, które by z umiejętności wyprowadzały metodę i gotowały nauczycieli do traktowania tychże umiejętności po szkołach w celu formalnego razem kształcenia młodzieży.
14O przedmiocie, czyli materiale umiejętności, obszernieśmy już mówili. Mieszczą one w sobie i Boga, i świat cały, a przeto uczenie się ich jest poznawaniem wszystkiego, co tylko człowiek zmysłami dostrzeże i duchem pochwyci. Nie masz przedmiotu wiedzy, która by nie należała do składu umiejętności: ma też tam więc naturalnie miejsce swoje i to, co dziś ma być filologii zawodem. Nie czynimy jej krzywdy żadnej, podnosząc pojedyncze jej części do godności Umiejętności, całość jej dowolnie ograniczoną, do historii w najwyższej potędze26. Wszystko to obok formalnego wykształcenia staje się własnością uczniów, a rozum ich, na miejsce próżni powstałej przez wycieczkę myśli za słowami starymi, nabiera pełni prawd i materiałów.
15Tak dopiero usposobiona młodzież, z rozumem urobionym i uporządkowanym, z myślą pełną i ruchawą, z zapasem wiadomości z wszelkich stron świata i życia, występuje krokiem pewnym w zawód27 tegoż życia. Gdzie okiem rzuci, gdzie myślą spocznie, wszędzie widzi materiały, nad którymi panuje, których zna naturę, skład i użytek. Zna koleje i potrzeby narodu ludzkości; zna stosunek swój do towarzystwa, zna własne swe potrzeby i ma w ręku środki zaradzenia tymże. Spokój i harmonia panuje w duszy jej. Bo ani kłopoty o subsystencją28 nie przytłumią działalności myśli, nie spodlą szlachetności uczuć, nie zaprzedadzą serca i talentu; ani fałszywe urojenia o losach ludów nie zakołowrocą29 myśli kuszącej się30 o rzeczy niezgodne z wolą Boga i historii; ani wreszcie próżnia rozumu i niezdatność do czynu żadnego, złączona z zarozumiałością, nie roześle próżniaków i tułaczy po narodzie, którzy ciężarem się jego stają, zamiast pożytkiem. Jedni się rzucą do rzemiosł, drudzy do handlu, inni do gospodarstwa, a wszędzie myśl porządna i rzeczy fundamentalnych znajomość gałęzie te ulepszy. Talenta dzielniejsze ścigać będą po nici, raz wysnutej, kłębka całego i zbogacą badaniem swoim też same umiejętności, które ich były do badań tych uzdatniły. Historycy, politycy, przejrzawszy aż do dna dziejów, wskażą drogę do postępu, geografowie i naturaliści, oswoiwszy się z ziemią swoją i jej usposobieniem i zasobami, wydobędą z niej bogactwa dotąd nieznane, nieużyte. Wtenczas dopiero wychowanie odpowie przeznaczeniu samemu, bo stanie się doskonaleniem i postępem generacji, usposobi młodzież na prawdziwych synów ojczyzny.
Notes de bas de page
1 Tzn. w gimnazjach.
2 Tj. doskonalenie, kształcenie, rozwój.
3 Tzn. dających pożytek, użytecznych.
4 Tj. porządek, zależność.
5 Tj. chwyta, ogarnia.
6 Uwaga ta, jak się wydaje, odzwierciedla stan wiedzy z pierwszej połowy xix w. Być może ma to związek z faktem, że niekiedy dorzucano soli do ognia, by słyszeć jej trzask. Dziś wiemy, że palące się drewno „trzaska” w wyniku ulatniania się zawartych w nim substancji eterycznych, żywicy i wody, które dosłownie rozrywają komórki drewna.
7 Tj. przesłonią.
8 Tj. kafli. Kachel – daw. kafel lub otwór w piecu kaflowym (kachlowym).
9 Tj. przestronne, obszerne.
10 Dworzec może oznaczać „dwór”, „folwark”, ale też „podwórze” czy „oborę”.
11 Woły. Wołek – dawne zdrobnienie od „wół”.
12 Tzn. w południe lub zaraz po południu.
13 Tj. przeprawa, przejście.
14 Tzn. w zapasy.
15 Rzadko używany odpowiednik słowa „tęcza”.
16 W oryginale: pojęta.
17 Tj. obserwowanym, widzialnym.
18 Tj. rówieśnikami.
19 Wyrazów ze słownika, czyli wokabularza.
20 Tzn. w szkołach takich.
21 Tj. pozbawieni.
22 Tzn. w pracy, zarobkowaniu.
23 Czytałem, będzie temu z pół roku, w gazetach niemieckich ogłoszenie, że Towarzystwo Filologiczne Niemieckie przeznaczyło nagrodę za rozwiązanie kwestii: „Dlaczego młodzież, wyszedłszy ze szkół, tak prędko zapomina to, czego się nauczyła?”. Łatwa na to zdaje mi się być odpowiedź: że trudno pamiętać rzeczy, które za szkołą najmniejszej nie mają w życiu wartości, których nic w życiu nie przypomina, a jeszcze trudniej pamiętać to, czego się ktoś nigdy serio nie uczył. Do pierwszych należą języki, do drugich wiadomości i umiejętności. (Przypis autora).
24 Tj. okresów retorycznych.
25 Tzn. układu, struktury, kompozycji.
26 Rozumie się więc samo przez się, że języki starożytne po szkołach muszą być dawane, bo ich znajomość niezbędną jest do umiejętności języków i do rozumienia życia starożytnego: zostać mogą przedmiotem naukowym, ale nie powinny być podstawą wykształcenia. To proszę rozróżnić. (Przypis autora).
27 Tj. bieg.
28 Środki do życia, wyżywienie (od łac. subsistentia).
29 Tzn. nie zamącą, nie zwiodą na manowce.
30 Dążącej do czegoś, próbującej osiągnąć. Sens tej części zdania byłby następujący: „fałszywe urojenia nie zwiodą myśli ku rzeczom niezgodnym z wolą Boga i historii”.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.