Rozmowa siódma: Pamięć
p. 80-86
Texte intégral
1Radząc wam, Ukochani Synowie, uczyć się tylu języków, w których, jak się zwykle mówi, największą część na pamięć1, zdało mi się potrzebą spocząć na chwilę od nauk, a pomówić, jak ich nabyć, czyli w pamięci zatrzymać można.
2W rozmowę tę tym bardziej wniść z wami szukałem, że może z was który, albo też obydwaj, tym smutnym przejęci jesteście uprzedzeniem: że nie macie pamięci. Takie mniemanie zniechęcić by was mogło do nauk, a stąd mieć skutki dla mego serca bolesne, dla waszego losu szkodliwe.
3Powiem wam zaczym najprzód: że kwestia o pamięci, czyli o jej przyczynach fizycznych, jest jak wiele innych do rozwiązania niepodobna. Rozumujący o własnościach, zarodzie2 i siedlisku pamięci wpadali dlatego często w błędy, iż nie pamiętali, że są ludźmi. Filozofowie głębocy, co praw ruchu świata i praw pojęcia naszego wyjaśnili nam zasady, z skutków i doświadczeń je zbierali; ale ich przyczyn początkowych w księdze odwiecznego utworu rzeczy czytać nie chcieli. Znali to dobrze, że Dawca natury wyrzekł do swego rozumnego stworzenia: pozwalam ci pojmować, że jestem i żem wszystko stworzył, pozwalam ci nawet zgłębiać niektóre cząstki dzieła mego, ale lubo to wielkie wszystko niczym jest przede mną, ty wszelako go objąć, poznać jak i mnie nie możesz. Stąd wielki Newton upokorzony przed ogromem wszechmocności, widząc w wszystkim odwieczny porządek i harmonię, ośmielił się tylko wyrzec: iż ta niezmierzona budowa świata za jednym szczególnie rzutem stwórczego oka związać się i powstać musiała3.
4Ci, co o człowieku rozumowali, chcąc każdej własności duszy i ciała znaleźć przyczynę, w odmęt wpadali wyobrażeń. Jedni porównywali nerwy do struny, co drga, co się pręży; i w tym podobieństwie rozumieli znaleźć przyczynę naszych uczuciów i pamięci. Drudzy, za grunt położywszy swego domysłu, że mózg jest ciałem miękkim, w nim siedlisko pamięci założyli; tam, powiedzieli, wyciskają się niezliczone wyobrażenia, tam duchy zwierzęce osiadają.
5Nie będę się zagłębiał dalej w uwagi nad tymi domysłami ani przytaczał liczne przeciw nim dowody; wy zaś nie bierzcie za śmieszne takie rozumowania, jak się na pozór być widzą. Nie zna wasz ociec dosyć budowy mózgu i nerwów, ani jak się one mają do całego związania mechanizmu człowieka, abyśmy dostatecznie o zdaniach wymienionych sądzić mogli. Niewiadomość ta nawet wstydzić nas nie może; wielcy dawni filozofowie w tego rodzaju zapytaniach odpowiadać zwykli: „To tylko wiemy, iż nic w tym nie wiemy”. W naszych wiekach nie mniemali równie wiedzieć wszystko ci, co prawdziwie rozumieli wiele, i co do przyczyn pamięci i czucia, pojmować tylko wyznawali ruch jakiś, co w nas działa i jest początkiem roślinienia4 i czułości naszej: iż zwierz tak długo żyje, jak długo ten ruch popycha bieguna sprężyn, i umiera, gdy on działać obrót przestaje.
6Co do nas, pewniejszą podobno pójdziemy drogą, gdy pamięć nie tylko fizycznie, ale i moralnie uważać będziemy. Cycero, co wszystko zdał się zgłębiać, gdy się nad duszą zamyślił, zawołał: „Cóż to jest za moc we mnie, która to, co jest tajemnym, dochodzi, wynajduje i wyobraża? Możeż się ona brać za część bryły gliny, możnaż ją nazwać istnością skazitelności i śmierci podległą?”5.
7Pamięć jest zapewnie najszlachetniejszym jej narzędziem, może w niej mieszka, może część istoty składa tej władzy, która w zadziwienie rzucała filozofa rzymskiego. Rozbierzmy tę uwagę. Pamięć mają wszystkie zwierzęta, która im do ich zachowania fizycznego przydaną została. Przez nią jest im w potrzebie przytomny obraz źródła i karmi6; przez nią bezpieczeństwo rozpłodu i życia swego szukać wiedzą. A lubo nazwaliśmy to wszystko poruszeniem wrodzonym, czynnością mechanizmu i instynktem czy nałogiem7, zaprzeczyć nie potrafimy, że we wszystkim moc pamięci działa.
8Ma i człowiek tę pamięć wspólną z zwierzęty, która mu jego potrzeby fizyczne przypomina; ale jako jestestwo moralne rozumem obdarzone ma dla siebie oddzielny pamięci rodzaj. Ona, powiedziałbym, jest na straży działań jego moralnych postawiona; więcej, ona go do jednych naprowadza, odraża od drugich lub przypomina. Któż zbrodnię karze? Pamięć, co wszystkie dopuszczone8 zgrozy zbiera i na umyśle gwałtem wyobraża. Cóż od zbrodni odraża? Pamięć, co przypomina zakazy prawa, przywodzi przykłady hańby i kary. Cóż nas do cnoty wiedzie? Pamięć, co obowiązki poczciwego człowieka i obywatela przypominając, unieśmiertelnione przykłady cnoty przywodzi, rozkoszą jej duszę ukarmia, w niedostatku, w więzieniu i aż w katowskich rękach zaleca męstwo i ręczy nieśmiertelność.
9Cyceronie: ty, nim morderczej ręce głowę swą poddałeś spokojny, pamięć ci wprzódy w oka mgnieniu wszystkie twe chlubne przedstawiła czyny; stąd te pamiętne wyrzekłeś ostatnie słowa: „Niech umrę w ojczyźnie, której tyle razy życie dałem”9.
10Te uwagi mogłyby się obszernie rozwieść, ale one nie wchodzą w zamiar tej części rozmów naszych; przestawszy więc na tym, co się powiedziało, zostawiam jak zwykle waszemu własnemu rozumowaniu, czy przy organizacji ciała waszego dobrej, przy zupełności rozumu waszego władań, na nieprzytomność pamięci skarżyć się możecie.
11Są, jak powiadamy, szczęśliwe pamięci, co przeszłych przez zmysły do ich duszy obrazów prędzej jak drudzy zatrzymują wiadomość, ale te przykłady trapić was nie powinny: wiedzcie, że przyrodzenie10 ma swoją wolność, którą niekiedy pospolite o sobie mniemania przechodzi. Uczy nas tego doświadczenie w całym zbiorze dziejów naturalnych; w kruszca bryłach znajduje często mineralogista nadzwyczajne plemię11, które od rodu swej familii kształtem się różniąc, zawodzi jego systema. W utworze człowieka najmniej tę wolność swoją ograniczoną mieć chciało przyrodzenie. Ma ono swe polubne12 dzieci, w których organizacji więcej złożyło wytworu, i ani się z powodów dzieła nie tłumaczy. Ów poeta, malarz, w pierwszym swym zawiązku fizycznym, wyższość nad innych ducha z jego ręki darem otrzymał.
12Toż się dzieje i z darem nadzwyczajnej pamięci, nie dostała się ona wam, prawda, w dziale; nie wątpcie przecie, abyście jej tyle nie mieli, ile z pospolitego podziału ludziom się jej dostaje. Ale powiem wam więcej; wierzcie mi, macie do nabycia nawet obszernej pamięci środki, i owszem do was tylko należy, aby ona była owocem pracy waszej. Uważcie, czy was o zdania tego prawdzie przekonam, a przez to samo lubą zasilę nadzieją.
13Zostawia sobie samemu człowieka natura, gdy nad pierwsze potrzeby fizyczne od jego zachowania nieoddzielne potrzeby smaku rozszerzyć szuka; nie matczy już w nich więcej natura człowiekowi, jak innym zwierzętom, ale bo mu dała własności rozumu i wolno‑czynnictwa13 przywilej, tych dzielnością14 ma się w resztę polubnych opatrzyć potrzeb.
14Tak się dzieje i z pamięcią; wzięliśmy jej tyle prosto z przyrodzenia ręki, jak się powiedziało, zarówno z drugimi zwierzęty, ile nam jej do zachowania fizycznego potrzeba; ale stworzeni do przeznaczeń wyższych, żebyśmy nie byli bez wiadomości, co nas z Stwórcą łączą, z społecznością wiążą i miłość własną oświecają dary rozumu, moc pojęcia daną nam została; żeby zaś tego, co pojęliśmy, w nas zamieszkało wyobrażenie, zaród pamięci moralnej przydany nam został. Mówię tylko zaród, bo pamięci tej rozkrzew naszym jest dziełem. W człowieku niewiadomcy15 ziarno to leży martwe, ono się rozwinąć nie może. Nad czymże u niego ma pamięć pracować, kiedy się niczego nie uczy? Cóż mu zachować potrafi, kiedy nic nie nabył? Cóż mu przypomni, kiedy jej nic nie powierzył? Stąd wypada, że za takie jestestwa moralne w niewiadomości żyjące drudzy rozumnią i pamiętają; jego duszę jak paralityka ciało najemnicza ręka karmi! A że takich paralityków moralnych masa jest największa, idzie więc świat moralny, bo jak fizyczny iść musi; ale tam, gdzie go owe kilka rąk najemniczych skierują. Będzie to z czasem obszernych uwag waszych filozoficznych osnową; zaczynacie, rozumiem, teraz poznawać prawdę, ale słuchajcie dalej.
15Przypuściwszy takie mniemanie o pamięci, wystawia się na jaw, że nie sam mózg, nie same nerwy być mogą siedliskiem lub narzędziami tej stworzenia rozumnego własności, wszystkie zmysły i organa, szczególniej jednak oczy, ucho i usta są ku jej usłudze, do jej wydoskonalenia przeznaczone. Tak jest, nie inaczej; nie nauczylibyście się języków lub jakiej umiejętności, gdyby, zabezpieczeni składem pamięci w głowie, nie czytaliście, a często z uwagą nie słuchaliście i z pilnością, co mówią uczeńsi, nie odważyliście się rozmawiać o tym, coście nauką nabyli. A tu w tym następstwie rozwag wierzę filozofom i wy wierzyć macie: że ciągłym czytaniem, pojmowaniem, słuchem i rozumowaniem ćwicząc pamięć, niejako nałogiem nabywa się, utwierdza i wkorzenia. Tu właśnie, jak głęboki powiedział Kondylak16, niby palce, po klawiszach klawikordu z nałogu biegając, wydają zgodne tony i harmonię, i wasza pamięć poruszona chęcią wiedzenia przystarczy17 wam wyobrażenie wiadomości pożądanej. Mógłbym już na tych przestać wywodach, jak sobie pamięć możecie utworzyć i zapewnić nauką, dodam jednak jeszcze rady niektóre. Metoda, sposób czy pewny porządek w nauce będzie wam najgłówniejszą do tego zamiaru pomocą: metoda porządna ułatwia pamięć. Brać na los nauki, jest rzucać się w odmęt pracy, a bez korzyści; jest zrobić chaos w głowie z różnych wiadomości, w których nie będzie światła.
16Ten, co od obowiązków stanu swego zbywające godziny oddaje literaturze, metody w niej pewnej mieć nie może; a ten, co znudzone swe chwile aż czytaniu niesie na zbycie, jest ów lunatyk, co bez rozmysłu porywa się i tam gdzieś po ścianach się tłucze: jego praca wszelka, tak jak życie, jest bez celu.
17Ale młody przeznaczony szczególnie do nauk, ażeby mógł nabyciem wiadomości i społeczności być użytecznym, i sobie, powinien jak po szczeblach dobrze wymierzonych postępować w naukach.
18Druga przestroga: niczego się nie uczcie teraz, co was wyraźnie w początkach nauk waszych nie interesuje; nic nie czytajcie, czego nie rozumiecie dobrze; nic bez smaku, bez chęci, powiem, żywej nie róbcie. Obojętność, cóż dopiero zlodowaciała oziębłość w nauce wszelkiej, zdrętwiałą i obumarłą czyni pamięć: budzi się ona dopiero i od razu na lat wiele w skład bierze te obrazy, które ją przez żywe dotknięcie zmysłów doszły. Czemuż od mamek bajki powzięte często aż do grobu zachowała pamięć? Bo ich nowość i nadzwyczajność przejęła całość zmysłów naszych bojaźnią lub lubością. A tu właśnie leży tylu strat i błędów przyczyna, że pierwsze nasze najżywsze pojęcia zapełniły baśnie i fałsze.
19Pozostaje mi ostatnią dać wam ojcowską w tej mierze przestrogę: iż im więcej moralności w życiu zachowacie, tym więcej czerstwości ciało, dzielności dusza, a stąd żywości pamięć nabędzie. Taka jest natura duszy naszej: iż im mniej wystawiamy jej przedmiotów cielesnych, tym ją płodniejszą czynimy w zarody18 uczuciów rozumu. Niech początki życia waszego wstrzemięźliwość umocni, niech w młodzieństwie pożądliwości żywość ku moralnym przedmiotom zwróconą zostanie; a wierzcie mi: pójdziecie nawet dalej, jak rozumiecie w świecie moralnym i fizycznym. Wiosnę waszego wieku żywe okryją kwiaty, w młodości niby na lato plon was zbogaci żniwa, a i w starości z obumarłą zrównaną zimą, krew w was tak łatwo nie skrzepnie, ciało stękać na bóle, a dusza na utraconą pamięć skarżyć się nie będzie.
20Jeżelim was tą rozmową z troskliwości o pamięć wyprowadził, zupełną względem waszego postępowania w naukach dałem sobie spokojność: postępujmy dalej.
Notes de bas de page
1 Nawiązanie do Rozmowy szóstej, poświęconej nauce języków obcych.
2 Tj. źródle, początku.
3 Isaac Newton istotnie uważał, że świat został harmonijnie urządzony przez Boga. Jego teoria grawitacji opierała się m.in. na przekonaniu, że jej stosowalność musi być powszechna, ponieważ prawa boskie muszą obowiązywać w całym wszechświecie. Być może Wybicki nawiązuje do często przywoływanych słów Newtona z iii księgi jego Matematycznych zasad filozofii naturalnej (1687): „Ten najpiękniejszy układ złożony ze Słońca, planet i komet, może być tylko zamysłem, i podlegać władzy, inteligentnej i potężnej Istoty” (I. Newton, Matematyczne zasady filozofii naturalnej, przeł. S. Brzezowski, Kraków 2015, s. 681).
4 Tj. wegetacji, życia, rozwoju, rozrostu.
5 Cytat z Rozmów tuskulańskich (ks. I, rozdz. 25), w dziewiętnastowiecznym przekładzie mający następującą postać: „A co to jest znowu ta władza, która wyśledza rzeczy ukryte, władzą wynajdowania i wymyślania zwana? Czy ci się zdaje z tej ziemnej, skazitelnej materii sklejona?” (Cyceron, Dzieła, t. 7: Pisma filozoficzne, cz. i, przeł. E. Rykaczewski, Poznań 1874, s. 316).
6 Źródła (wody) i pożywienia. Karmia – dawna postać słowa „pokarm”.
7 Tj. nawykiem, przyzwyczajeniem.
8 Tzn. popełnione.
9 Cyceron został zabity w 43 r. p.n.e. na żądanie Marka Antoniusza, przeciwko któremu występował w Senacie. Po zawarciu drugiego triumwiratu Oktawian August, Marek Antoniusz i Lepidus sporządzili listy proskrypcyjne, na których umieszczono nazwiska osób uznawanych za wrogów i rywali. Na liście, mimo oporów Oktawiana, znalazł się też Cyceron i wszyscy, których z nim kojarzono. Siepacze Antoniusza dopadli go w drodze nad morze, gdy zdążał – wedle różnych wersji – do swej letniej rezydencji albo na statek, którym chciał uciec z Rzymu. Cyceron miał się nie bronić; podobno ze spokojem podstawił szyję pod miecz. Co do rzekomych ostatnich słów Cycerona, to Wybicki powtarza tu przekaz Tytusa Liwiusza, znajdujący się w zachowanej jedynie fragmentarycznie księdze cxx jego Ab Urbe condita. W przekładzie W. Strzeleckiego słowa te brzmią następująco: „Niech umrę na ziemi ojczystej, którą niejednokrotnie ocaliłem!” (Tytus Liwiusz, Dzieje od założenia miasta Rzymu. Wybór, przeł. i oprac. W. Strzelecki, Wrocław 1955, s. 413). Istnieje jeszcze druga wersja, zgodnie z którą miał powiedzieć do jednego z oprawców: „Rzecz, którą masz uczynić, nie jest dobra, ale zrób ją dobrze”.
10 Tj. natura.
11 Tzn. gatunek, rodzaj.
12 Tj. umiłowane, ulubione.
13 Tzn. działania podług woli, swobodnego podejmowania decyzji.
14 Tzn. mocą tych własności, dzięki tym przymiotom.
15 Niewiadomca – ktoś, kto czegoś nie wie albo nie jest świadom; dyletant.
16 Étienne Bonnot de Condillac (1714–1780), filozof francuski, jeden z głównych przedstawicieli sensualizmu. Istotnie Condillac uważał, że pamięć i przyzwyczajenie są ze sobą bezpośrednio związane. Przyzwyczajenie to nabywana z ćwiczeniem łatwość powtarzania tego, co już robiliśmy, a „im więcej sposobności pamięć znajdzie, aby się ćwiczyć, z tym większą działać będzie łatwością” (É. de Condillac, Traktat o wrażeniach, przeł. W. Wojciechowska, Warszawa 2015, s. 17).
17 Tzn. dostarczy, udzieli.
18 Tj. zalążki, zawiązki.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.