Informacje o tekstach
p. 53-59
Texte intégral
1Jędrzej Śniadecki (1768–1838), O fizycznym wychowaniu dzieci, Warszawa 1840, s. 100–109 (fragment). Rozprawa, pod nieco innym tytułem (Uwagi o fizycznym wychowaniu dzieci), ukazała się po raz pierwszy w „Dzienniku Wileńskim” w trzech częściach: 1805, nr 5, s. 1–32; 1805, nr 6, s. 113–145; 1805, nr 7, s. 225–247. Istotniejszy od zmiany tytułu jest jednak fakt, że w 1822 roku Śniadecki dokonał sporych przeróbek w tekście i znacząco go poszerzył. Został on wydany w roku 1840, a więc już po śmierci autora (zmarłego w roku 1838), przez Michała Balińskiego, z którego to wydania pochodzi przytoczony fragment. W późniejszych latach rozprawa Śniadeckiego była jeszcze parokrotnie wznawiana.
2Jan Śniadecki (1756–1830), Filozofia umysłu ludzkiego, czyli rozważny wywód sił i działań umysłowych (fragment). Przedruk na podstawie: J. Śniadecki, Pisma rozmaite, t. 4, Wilno 1822, s. 270–286. Całość rozprawy: s. 173–492. Przytoczony fragment stanowi rozdział iv pierwszej części rozprawy (paragrafy 36–46).
3Józef Korzeniowski (1797–1863), Panna postępowa (fragment), „Biblioteka Warszawska. Pismo Poświęcone Naukom, Sztukom i Przemysłowi” 1847, t. 2, s. 528–532. Cały tekst: s. 524–560. W tym samym roku opowiadanie ukazało się jako przedruk z „Biblioteki Warszawskiej” w „Rozmaitościach. Piśmie dodatkowym do Gazety Lwowskiej”, nr 26–27. Przedrukowane później w Powiastkach, opowiadaniach i dwóch fragmentach poetycznych z przydaniem kilku poezyj mniejszych, t. 1, Wilno 1849, oraz w t. 7 Dzieł Korzeniowskiego, Warszawa 1872.
4Józef Wybicki (1747–1822), Rozmowa siódma: Pamięć, w: tegoż, Rozmowy i podróże ojca z dwoma synami, t. 1, Wrocław 1804, s. 76–85. Drugi tom Rozmów... nie ukazał się. „Nowy Korbut” (t. 6, cz. 1, pod red. E. Aleksandrowskiej, s. 472) informuje o wydanym w Dreźnie w roku 1806 prospekcie Do publiczności..., zgodnie z którym Początki geografii politycznej (Wrocław 1804) były pomyślane jako kontynuacja Rozmów....
5Hipolit Cegielski (1813–1868), O zasadach wychowania po szkołach wyższych (fragment). Tekst drukowany w odcinkach w „Orędowniku Naukowym”, w numerach 4–8 z roku 1840 (odpowiednio strony: 27–30, 36–38, 45–47, 49–54, 60–63). Niniejszy fragment pochodzi z numerów 7 (13 listopada 1840) i 8 (19 listopada 1840 roku), strony 52–54 i 60–63. Tekst został opublikowany pod inicjałami H. C., a jego ostatnią część opatrzono informacją: „Poznań, dnia 10 października”.
Samego Gaspara Józefa Hipolita Cegielskiego nie trzeba szczególnie przedstawiać. Warto natomiast wspomnieć o kontekście powstania tekstu – korzystam tu głównie z interesującego artykułu I. Lewandowskiego, Hipolit Cegielski jako filolog klasyczny – przypomnienie z okazji dwusetnej rocznicy urodzin (6 I 1813), „Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae Et Latinae” 2013, nr xxiii (1, s. 141–159. Tytułowe „szkoły wyższe” to, zgodnie z terminologią stosowaną w Prusach, gimnazja (głównie klasyczne), których rzecz jasna nie można mylić z istniejącą współcześnie instytucją gimnazjów. Edukacja w gimnazjum kończyła się egzaminem maturalnym, a sam Cegielski, który w latach 1830–1835 uczęszczał do poznańskiego Gimnazjum Marii Magdaleny, przystąpił do tego egzaminu w wieku 22 lat. Po studiach na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie (1835–1840), gdzie na Wydziale Filozoficznym zdobywał kolejne szlify w filologii klasycznej, wrócił do Poznania i objął posadę nauczyciela w swoim macierzystym gimnazjum. Uczył tam przede wszystkim łaciny i greki, a także – w nieco mniejszym wymiarze godzin – języka polskiego. W artykule wypowiada swoje poglądy na temat edukacji gimnazjalnej, frontalnie krytykując system oparty na dominacji języków klasycznych, a także sposób ich wykładania. Podobnie jak w wielu innych traktatach pedagogicznych podejmuje się tutaj kwestie pamięciowe. Zmian, które nastąpiły w gimnazjach od roku 1850 – takich jak ograniczenie nauki greki i łaciny, większy nacisk na języki nowożytne i przedmioty matematyczno‑przyrodnicze – sam Cegielski nie mógł już śledzić bezpośrednio, ponieważ przestał pracować w szkole cztery lata wcześniej. W atmosferze wywołanej wybuchem powstania wielkopolskiego zawieszono go w obowiązkach nauczycielskich za odmowę przeprowadzania rewizji na stancjach uczniowskich.
6Karol Libelt (1807–1875), Wyobraźnia jako duchowy pierwiastek kształtowania (fragment), „Rok 1846 pod względem oświaty, przemysłu i wypadków czasowych”, Poznań 1846, z. 1, s. 29–36, całość artykułu: s. 13–36. Przy końcu artykułu adnotacja: „(Dalszy ciąg nastąpi).”. Libelt rozprawy jednak nie ukończył, a współtworzone przez niego czasopismo, ukazujące się od roku 1843, zostało zamknięte po wydaniu czwartego (kwietniowego) numeru na rok 1846.
7Władysław Seredyński (1841–1893), Pedagogia polska w zarysie (fragment), Lwów 1868, s. 105–112. Wybrany fragment obejmuje §50 (Pamięć), 51 (Stara i nowa szkoła pedagogów wobec kształcenia pamięci) i 52 (Wykształcenie pamięci).
8Cieniom zacnego męża. Argumentum ad hominem (tekst anonimowy), w: „Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej” 1841, nr 3 (16 stycznia 1841 roku), s. 21–22.
9Józef Kalasanty Szaniawski (1764–1843), Rady przyjacielskie młodemu czcicielowi nauk i filozofii, pragnącemu znaleźć pewniejszą drogę do prawdziwego i wyższego oświecenia (fragment), Lwów 1823, s. 17–18. Pierwsze wydanie książki ukazało się w Warszawie w roku 1805.
10Stanisław G. Kotwicz Kalicki, Nader szkodliwe skutki z palenia tytoniu i gry w karty, mianowicie w czasie grasowania cholery, w: tegoż, Cholera. Sposób niezawodny do ustrzeżenia się jako też środki niechybne do wyleczenia się z tej choroby samemu, bez pomocy lekarza i bez leków aptecznych, a to za użyciem zmodyfikowanej i na zasadach physiologii i pathologii opartej metody physiotherapeutycznej i Baunscheidtyzmu, Lwów 1867, s. 148–149. Nie trafiłem na żadne źródło czy dokument, które podawałyby daty życia Kotwicz Kalickiego. Pewne ramy czasowe można zakreślić, posiłkując się jego korespondencją z Józefem Kraszewskim (w roku 1886, na kilka miesięcy przed śmiercią pisarza); Kalicki nazywa Kraszewskiego „kolegą z lat szkolnych”, mógł więc być w przybliżeniu jego rówieśnikiem – Kraszewski urodził się w 1812 roku.
Zgodnie z informacją podaną na karcie tytułowej Kotwicz najpierw napisał tę książkę po francusku i wydał ją w Paryżu, a dopiero potem przetłumaczył na polski. Istotnie, w 1853 roku ukazało się dzieło Le choléra: son traitement facile et infaillible mis a la portée de tout le monde... par le docteur St. de Kaliçki, hydrothérape. Jest ono jednak krótsze niż wydanie polskojęzyczne o całą część drugą, poświęconą baunscheidtyzmowi, tj. opracowanej przez Carla Baunscheidta (1809–1873) formie medycyny alternatywnej, wychodzącej z założenia, że każda choroba jest rodzajem zanieczyszczenia ciała i należy ją leczyć przy użyciu środka określanego jako der Lebenswecker, czyli – jak tłumaczy to Kalicki – „obudziciel życia”. Z reguły obudzicielem było urządzenie złożone z wielu drobnych igieł, którym podrażniało się skórę; stosowano przy tym alergizujące oleje. Choroba, niezależnie od jej przyczyn, miała uchodzić w miejscu podrażnienia. Właśnie z owej części drugiej pochodzi przytoczony w antologii fragment.
11Orson Squire Fowler (1809–1887), Pamięć a doskonalenie intelektualne (fragment), przeł. G. Marzec. Podstawa przekładu: O. S. Fowler, Memory and Intellectual Improvement, Applied to Self-Education and Juvenile Instruction, New York 1847 (wydanie dwudzieste poprawione), s. 19–22 i 25–26. Paragrafy 405–409 i 413 (fragment).
Praca pierwotnie opublikowana w roku 1841. W następnych latach – mimo chronologicznego pierwszeństwa – Fowler uczyni z niej ostatnią część trylogii Education and Self-Improvement, w której skład wchodzą jeszcze książki Physiology, Animal and Mental (1842) oraz Self-Culture and Perfection of Character (1843); wszystkie trzy były niekiedy publikowane łącznie. Do obu poprzednich pozycji autor odwołuje się w przytoczonym fragmencie tekstu.
Orson Squire Fowler był jednym z czołowych amerykańskich frenologów. Blisko współpracował ze swoim młodszym bratem Lorenzem Nilesem Fowlerem (1811–1896) i jego żoną Lydią Folger Fowler (1823–1879), którzy również propagowali i wykładali teorię frenologiczną, szczególnie w założonym przez braci instytucie frenologicznym w Nowym Jorku. Orson zainteresował się frenologią po tym, jak wziął udział w bostońskiej prelekcji Johanna Spurzheima, który w Bostonie właśnie zakończył nie tylko swoje amerykańskie tournée, ale i żywot – w 1832 roku umarł tam na dur brzuszny. Fowler był wydawcą „The American Phrenological Journal and Miscellany” i autorem rozlicznych publikacji poświęconych nie tylko frenologii, ale też kwestiom edukacyjnym, tematyce emancypacyjnej (warto dodać, że jego bratowa była ważną działaczką feministyczną), prawom dzieci, a także edukacji seksualnej (Sexual Science z 1870 roku; później znana jako Creative and Sexual Science; książka ta liczy przeszło 1000 stron). Fowlerowie byli tak bardzo znani, że przez ich ręce przewinęły się głowy Ralpha Waldo Emersona, Walta Whitmana czy Marka Twaina. Wreszcie Fowler podejmował problematykę architektoniczną, którą wiązał bezpośrednio ze swoimi pedagogicznymi przeświadczeniami. Rezultatem tych zapatrywań była książka The Octagon House: A Home For All (1848); propagował w niej ideę ośmiokątnych domów, które od lat 50. XIX wieku zaczęły pojawiać się w realnej amerykańskiej przestrzeni. Domy te uważał za zdrowsze dla ich mieszkańców, a przy tym łatwiejsze i tańsze do zbudowania.
12Ludwig Büchner (1824–1899), Siła i materia. Filozoficzne studia na polu doświadczeń przyrodniczych (fragment), przeł. L. Mulski, staraniem i nakładem K. Berezowskiego, Lwów 1869, s. 86–94. Książka opublikowana pierwotnie jako Kraft und Stoff. Empirisch-naturphilosophische Studien. In allgemein-verständlicher Darstellung, Meidinger, Frankfurt am Main 1855.
Ludwig Friedrich Büchner, niemiecki filozof, lekarz i naturalista, wraz z Karlem Vogtem i Jacobem Moleschottem wymieniany jako jeden z najważniejszych dziewiętnastowiecznych propagatorów naukowego materializmu, co najlepiej streszcza następująca anegdota o pewnym podporuczniku z Biesów Dostojewskiego (przeł. A. Pomorski, Kraków 2010, s. 351): „Usunął na przykład ze swojej kwatery dwa święte obrazy (własność gospodarzy), a jeden z nich porąbał siekierą; w swoim pokoju natomiast na trzech podstawkach w rodzaju cerkiewnych pulpitów pod Pismo Święte rozstawił dzieła Vogta, Moleschotta i Büchnera”. Publikacja Siły i materii, w której Büchner m.in. sprowadza funkcje psychiczne do przemian i funkcji materii mózgowej, wywołała tak duży skandal, że autor musiał zrezygnować z posady na Uniwersytecie w Tybindze, gdzie wykładał medycynę.
Na karcie tytułowej polskiego przekładu pojawia się następująca informacja: „spolszczył według dziesiątego wydania L. Mulski”. Informacja istotna o tyle, że w przekładzie Mulskiego pojawiają się odniesienia do książki Hudsona Tuttle’a, wydanej w roku 1860; z oczywistych względów w pierwszym wydaniu Siły i materii odniesień tych jeszcze nie ma. Büchner dość mocno poprawiał swoją pracę przy kolejnych wydaniach (np. w wydaniu piątym dodał cały rozdział), a w samym języku niemieckim było ich niemało. Jeszcze o tłumaczu: L. Mulski to Leopold Mikulski (1846–1881), autor i tłumacz związany przede wszystkim z „Przeglądem Tygodniowym” oraz warszawskimi „Nowinami”.
13Mikołaj Lipiński (1807–?), Zarys antropologii psychicznej, czyli psychologii empirycznej dla użytku dojrzalszej młodzieży polskiej (fragment), Lwów 1867, s. 102–109. Przedrukowane zostały §51–54 z części i, rozdział ii. Ustalenie dat urodzenia i śmierci Lipińskiego nie jest łatwe; żadnej z nich nie podaje Estreicher, Polski słownik biograficzny nie odnotowuje filozofa w ogóle, co wydaje się dziwne, gdyż Zarys antropologii psychicznej jest i dziś przypominany przez kompendia poświęcone historii polskiej psychologii. Datę urodzenia Lipińskiego powtarzam za opracowaniem L. Finkla i S. Starzyńskiego Historia Uniwersytetu Lwowskiego, Lwów 1894, s. 318, gdzie pada następująca informacja: ur. 6 grudnia 1807 we Lwowie. Daty jego śmierci nie udało mi się ustalić. Za wspomnianą publikacją Finkla i Starzyńskiego, a także za Historią Uniwersytetu Lwowskiego 1869–1894 drugiego z tych autorów (Lwów 1894) mogę natomiast podać kilka faktów z życia Lipińskiego. Otóż w roku 1835 uzyskał doktorat z filozofii, a po długich staraniach w roku 1849 objął katedrę filozofii we Lwowie. W 1851 roku został wybrany na rektora, funkcji jednak nie objął; jego wybór został anulowany po niesnaskach, jakie towarzyszyły procedurze głosowania. W zimowym semestrze 1868/1869, mimo złego stanu zdrowia, jako pierwszy członek fakultetu filozofii na Uniwersytecie Lwowskim wystarał się o możliwość prowadzenia wykładów po polsku (podstawowym językiem wykładowym był niemiecki). O kłopotach zdrowotnych Lipińskiego mówi się dość zagadkowo i trudno powiedzieć, kiedy go dopadły, musiały być jednak poważne: był to „człowiek odznaczający się wytrwałą pracą, dopóki nie uległ ciężkiej, nieuleczalnej chorobie, która niszczyła jego siły przez lat dziesięć” (Finkel i Starzyński, s. 318). W każdym razie jego wykłady miały być pierwszymi na Wydziale Filozofii w języku polskim. Starzyński (s. 129) informuje jednak, że już w semestrze 1870/1871 Lipiński nie znajduje się w składzie osobowym uniwersytetu.
Głowa frenologiczna. W środkowej części czoła, tuż nad indywidualnością, ma swoje miejsce pamięć [Memory], która jest tutaj odpowiednikiem Ewentualności [Eventuality]. Rycina pochodzi z książki Samuela R. Wellsa How to Read Character (1869), wg wydania z roku 1891.


Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.