Wprowadzenie
p. 11-27
Texte intégral
1W nieomal zgodnej opinii badaczy problematyki pamięciowej wiek XIX, a w szczególności pierwsza jego połowa, zapoczątkował istotny przełom w rozumieniu pamięci i przyczynił się do jej renesansu i przeformułowania. Można by, z pewnością w nadmiernym skrócie, opisać ten zwrot poprzez powiązanie pamięci i egzystencji: pamięć, wspominanie, przypominanie to w tej nowej perspektywie fenomeny egzystencjalne. Bez tego zwrotu, jak twierdzą niektórzy, nie mogłyby powstać takie dzieła jak W poszukiwaniu straconego czasu Prousta. Jednakże, jak tego dowodzi niejeden z tekstów pomieszczonych w niniejszej książce, bardziej tradycyjne ujęcia pamięci trzymały się całkiem dobrze i wcale nie zamierzały ustępować.
2Jeszcze w wieku XVIII pokutowała nader tradycyjna, wywodząca się aż od starożytności idea pamięci‑magazynu, pamięci‑pojemnika, pamięci‑schowka – w każdym razie fenomenu rozumianego w kategoriach czysto przestrzennych. Stanowił on w aparacie psychicznym człowieka tę jego część, w której przechowywano wrażenia nabywane poprzez doznania zmysłowe, a także drogą czystego rozumowania: można przecież równie dobrze pamiętać, gdzie znajduje się taka czy inna ulica, jak i przykładowo wynik iloczynu dwóch liczb. To przestrzenne pojmowanie pamięci widać w sposób być może najbardziej namacalny w zapoczątkowanej przez Franza Josepha Galla frenologii, choć gwoli ścisłości należałoby dodać, że frenologia myślała przestrzennie nie tylko o pamięci i że każda związana z myśleniem i osobowością funkcja umysłu miała w mózgu swoistą przestrzenną reprezentację. Pamięć nie była wprawdzie dla Galla i jego naśladowców, z Johannem Gasparem Spurzheimem na czele, fenomenem jednorodnym; stanowiła raczej sumę różnych zdolności, takich jak pamięć rzeczy, miejsc czy liczb. Z reguły jednak uznawano, że wszystkie te zdolności mają swoją lokalizację w okolicach oczu.
3Z grubsza rzecz ujmując, różnica polegałaby więc na tym, że przedromantyczne, ugruntowane już w starożytności rozumienie pamięci sprowadzało ten fenomen do czysto psychicznej funkcji przechowywania. Pamięć traktowana była jako rodzaj zbiornika, w którym aparat psychiczny człowieka umieszczał spostrzeżenia i nabytą wiedzę. Przy takim rozumieniu pamięci możliwe było wykształcenie sztuki przypominania, czyli szeroko rozumianej mnemotechniki. Pamięć pojmowano tu jako czynnik jedynie wspomagający proces rozumienia; ważne było to, by nabyć umiejętność odtwarzania pierwotnie przyjętych wrażeń w postaci możliwie niezmienionej, a co za tym idzie – pokonać żywioł czasu i niszczenia. Tak rozumiana pamięć, jak wskazuje Aleida Assmann, była rodzajem sztuki (ars), od której wyraźnie odróżnia się pamięć ujmowana jako siła (vis). Ta dychotomia pojawia się w rozwiniętej postaci już u Giambattisty Vica (1668–1744), a później święci triumfy w filozofii Friedricha Nietzschego. Pamięć jest w tym ujęciu czynnikiem mającym istotny wpływ na tożsamość jednostki, jest zakotwiczona w czasie, a więc podatna na zakłócenie i zmianę:
W czasie następującym pomiędzy teraźniejszym działaniem a przyszłym przypomnieniem pamięć nie czeka cierpliwie w swoim bezpiecznym domostwie; posiada własną energię i jest narażona na proces transformacji. Pojęcie vis przypomina nam, że w tym przypadku pamięć nie jest ochronnym zbiornikiem, lecz immanentną mocą, żywiołem kierującym się swoimi własnymi regułami.1
4Nie jest oczywiście tak, że dawniejsze teorie pamięci jednostajnie trzymały się tezy, iż pamiętanie to proces nader nieskomplikowany i co najwyżej wymagający opanowania określonych technik, które pamiętanie by ułatwiały. Już w traktacie Arystotelesa O pamięci i przypominaniu sobie odnajdujemy niezwykle ważkie rozróżnienie pomiędzy pamięcią jako taką i umiejętnością przypominania sobie rzeczy wcześniej zapamiętanych; rozróżnienie to, wcale przecież nieoczywiste, gdyż obie rzeczy można było równie dobrze potraktować jako przynależne do pamięci, zaważyło w znacznej mierze na późniejszym rozumieniu obu tych zjawisk i do pewnego stopnia da się zauważyć w zupełnie nam współczesnej literaturze poświęconej pamięci. Stagiryta traktuje oba tytułowe fenomeny jako części duszy zmysłowej i wiąże je z cielesnością2. Niejako w pierwszym kroku starannie odróżnia od siebie pamięć, będącą poniekąd kolekcją odciśniętych wrażeń dotyczących przeszłości, i przypominanie, które przynajmniej na pierwszy rzut oka ma charakter czysto intelektualny, jest bowiem myślową w swej istocie czynnością wyszukiwania danych wrażeń. Pamięć mają również zwierzęta, przypominać sobie mogą zdaniem Arystotelesa jedynie ludzie; przypominanie sobie albo „polowanie za [utraconym] wspomnieniem”3 jest „pewnego rodzaju sylogizmem”4, z tej mianowicie przyczyny, że przypominając sobie, poszukujemy przesłanek i wnioskujemy z przesłanek, za których pośrednictwem możliwe staje się odtworzenie wspomnień. Sugerowałoby to, jak już zostało powiedziane, że przynajmniej przypominanie sobie powinno być traktowane jako czynność czysto intelektualna, jednak Arystoteles od razu podaje powody, dla których i ono jest nierozerwalnie związane z cielesnością. Przykładowo, raz uruchomiony łańcuch przypomnień może trwać bez wysiłku czy zaangażowania intelektu, co przypominałoby trochę ideę Proustowskiej pamięci mimowolnej. Z drugiej strony mimo najwyższego wysiłku intelektu polowanie na wspomnienia może zakończyć się porażką. Albo, inny przykład, różna budowa ciała może się wiązać z odmienną zdolnością przypominania; filozof uważa, że karły i dzieci mają zbyt duże głowy i dlatego przypominają sobie z większym trudem; nie przypadkiem Spurzheim twierdził, że frenologia to właściwie żadna nowa nauka, a jedynie naukowe skodyfikowanie wiedzy, którą ludzie dysponowali od najdawniejszych czasów. Z kolei uwagi Arystotelesa dotyczące związku pamięci i przypominania oraz temperamentu znajdą swój wyraz w średniowiecznej i renesansowej teorii temperamentów. Św. Tomasz, który napisał komentarz do rozprawy Arystotelesa, zdaje się w większym stopniu niż ten ostatni podkreślać intelektualny wymiar pamięci; Frances A. Yates wskazuje bardzo wyraźnie, że Tomasz czyta Stagirytę z nieustannym odniesieniem do Cycerona, który uznawał pamięć za składnik cnoty roztropności. Cycerońska idea miejsc pamięci była w szczególności tym, co pozwalało Tomaszowi powiązać teorię retoryczną pamięci z filozoficzną refleksją Arystotelesa; w tym połączeniu miejsca sztucznej pamięci pełniłyby funkcję zmysłowych wyobrażeń5. Zdaniem Yates Tomasz dość osobliwie interpretuje jednak mnemotechniczną tradycję starożytności. Podczas gdy ta ostatnia kierowała się imperatywem ekonomiczności i łatwości zapamiętywania, Tomasz traktował miejsca jako sensualne analogony pojęć duchowych, intelligibiliów, zwłaszcza interpretowanych w kategoriach religijnych6. To twierdzenie dałoby się zestawić z następującym wnioskiem wyciągniętym przez Tomasza przy końcu jego komentarza do Arystotelesa:
W ten sposób widoczne jest, że przypominanie jest doznaniem cielesnym. Nie jest więc aktem części intelektualnej, lecz zmysłowej, która zapewne w człowieku jest szlachetniejsza i cnotliwsza niż w innych zwierzętach z powodu związku z intelektem. Zawsze bowiem to, co należy do niższego porządku, zostaje udoskonalone przez swój związek z tym, co wyższe, jakby uczestniczyło w czymś z jego doskonałości.7
5Tym sposobem wątki rozpatrywane przez antyczną tradycję retoryczną i mnemotechniczną mogą przekształcić się w refleksję o charakterze religijnym i etycznym; pamięć, raz jeszcze podkreślę linię argumentacyjną Frances Yates, była tym fenomenem, który doskonale pozwalał uwidocznić związek sensibiliów i intelligibiliów, nawet jeśli mnemotechniki sugerowały ten związek jedynie z tego powodu, że rzeczy ulotne i abstrakcyjne są łatwiejsze do spamiętania, gdy nada im się jakąś cielesną postać.
6Taka właśnie była podstawowa zasada działania mnemotechnik: przypomnieć coś za pomocą czegoś innego. Powszechnie znana i stosowana była koncepcja pałaców pamięci, która nakazywała mówcy powiązanie poszczególnych części przygotowanej mowy z komnatami wyimaginowanej budowli, dzięki czemu, przemierzając gmach w odpowiedniej kolejności, można było sobie przypomnieć jej układ. Uważano przy tym, że łatwiej zapamiętać rzeczy niezwykłe, szczególne pod jakimś względem, aniżeli zwykłe, przeciętne. Rhetorica ad Herennium (Retoryka dla Herenniusza) z i w. p.n.e., jeszcze w średniowieczu powszechnie przypisywana Cyceronowi i wraz z jego De inventione stosowana jako podstawowy podręcznik do nauki retoryki, właśnie tak stawia tę kwestię:
Wynajdowane przez nas obrazy powinny być tego rodzaju, że przylgną do pamięci na możliwie najdłuższy czas. Stanie się tak, o ile tylko ukonstytuujemy podobieństwa najbardziej uderzające; jeśli obrazy, które wytworzymy, nie będą nieme i niewyraźne, ale za to będą wywoływać poruszenie [agentes imagines]; jeśli przypiszemy im nadzwyczajne piękno albo wyjątkową brzydotę; jeśli niektóre z nich zyskają przyodziewek w postaci korony bądź czerwonego płaszcza, tak że wizerunek wyda nam się tym bardziej niezwykły; albo jeżeli w jakiejś mierze je zdeformujemy, wyobrażając sobie, że są powalane krwią, brudem czy czerwoną farbą, co uczyni ich formę tym bardziej niezwykłą [...].8
7Autor powołuje się na dobrze znaną i wielokrotnie opisywaną teorię agentes imagines, a więc obrazów w szczególny sposób poruszających wyobraźnię. Zwraca się tutaj uwagę na fakt, że obrazy nie mogą być „nieme i niewyraźne” [non mutas nec vagas]9. Tradycja retoryczna, w odniesieniu do tzw. pamięci sztucznej (memoria artificiosa), czyniła od starożytności rozróżnienie na miejsca (loci) i obrazy (imagines). Teorię miejsc jak gdyby mimochodem wspomina już Arystoteles w swoim krótkim traktacie o pamięci10, a w Ad Herennium uzyskuje ona w pełni rozwiniętą postać: „Sztuczna pamięć składa się z miejsc i obrazów” [Constat igitur artificiosa memoria locis et imaginibus]11. Mówca musi wyobrazić sobie miejsce, które stanowi niejako scenę dla umieszczonych w nim obrazów pamięciowych, wybieranych następnie w taki sposób, by na mocy odpowiednich skojarzeń poprowadzić do wyjściowej idei, będącej właściwym celem przypominania. Słowo „przypominanie” wprost odnosi do rozróżnienia zaproponowanego przez Arystotelesa, dla którego jest to proces jednocześnie intelektualny i zmysłowy, przypominanie wymaga bowiem zmysłowych bodźców, dzięki którym może być skuteczne, albo jest wręcz uwarunkowane cielesnymi ograniczeniami. Stagiryta sam podaje przykłady, jak takie przypominanie może funkcjonować i jakimi trzeba się kierować przy tym zasadami. Wyprzedza w ten sposób rzymską tradycję retoryczną, aczkolwiek – jak można wnioskować z jego rozprawy – odnosi się jedynie do znanej mu praktyki oratorskiej.
8Anonimowy autor Ad Herennium zaleca, by miejsca były raczej
opuszczone niż zamieszkane, jako że tłum i związany z nim ruch ludzi mąci i osłabia wrażenie związane z obrazami, pustka zaś pozwala zachować ostrość ich konturów. [...] A miejsca te powinny być średniej wielkości i prezentować się dość przeciętnie; bowiem gdy są nadmiernie duże, obrazy stają się niewyraźne, gdy zaś zbyt wąskie, to często pojawia się problem ze zmieszczeniem układu obrazów.12
9Mnemotechniki obiecują wygodę, oszczędność, ekonomiczność. Z tej obietnicy nie są zwolnione również mnemotechniki dziewiętnastoi dwudziestowieczne, bo nawet przełom, o którym wspomnieliśmy na samym początku, w żadnej mierze nie oznaczał końca teorii mnemotechnicznych. System mnemoniczny, do dziś znany w świecie anglojęzycznym jako Major System13, rozwijany jest od XVII wieku, a pełną formułę przyjmuje w wieku XIX, głównie dzięki opracowaniom francuskiego matematyka i prawnika Aimé Parisa (1798–1866). Paris, podobnie jak Gregor von Feinaigle (1760–1819), na którym częściowo się wzoruje, nie rezygnuje w pełni ze starożytnej i średniowiecznej teorii miejsc czy lokalizacji, ale odgrywa ona już rolę poślednią, by później całkowicie utracić wiarygodność w oczach innych autorów; celem tymczasem staje się zapamiętywanie ciągów liczb przekształconych w spółgłoski, a następnie, po dodaniu odpowiednich samogłosek – w wyrazy lub większe jednostki składniowe. System Parisa i Feinaigle’a został rozsławiony w Stanach Zjednoczonych przez Francisa Fauvel‑Gourauda, autora książek Phreno-Mnemotechnic Dictionary (1844) oraz Phreno-Mnemotechny, or the Art of Memory (1845). Fauvel‑Gouraud, w czym jego osobista zasługa, przeformułował założenia poprzedników na użytek publiczności anglojęzycznej14, choć jednocześnie miał ciągoty ku temu, by nadmiernie deprecjonować zdobycze poprzedników, co nie przeszkadzało mu nieraz ordynarnie je kopiować. Wedle jego własnych informacji, a także prasowych enuncjacji, publiczne odczyty i prezentacje Fauvel‑Gourauda cieszyły się niezwykłą wprost popularnością, gromadząc czasem nawet dwa tysiące słuchaczy.
10Użyteczność metody może być wątpliwa, jednak na osobach, które wcześniej nie spotkały się z jej założeniami, potrafi wywrzeć niezwykłe wrażenie. Psycholog Antoni Mikulski poświęcił jej broszurę Pamięć a mnemonika (1909), w której idee nowożytnej mnemotechniki nazywa „sztuczkami” i „szarlatanerią”, pozbawioną „wszelkiej wartości psychologicznej”: „Chodzi jedynie o czysto mechaniczne utworzenie kojarzeń, nie posiadających zwykle żadnego związku wewnętrznego”15. Swoje obawy Mikulski łączy z nieporadnością systemu pedagogicznego, który obciąża nadmiernie umysły młodych ludzi; brzmi to tak, jak gdyby autor podzielał niepokój drugiego z Niewczesnych rozważań Nietzschego, które również krytycznie łączy pedagogikę i pamięć. W każdym razie powodzenie mnemonistów wiąże się zdaniem Mikulskiego z tą, a nie inną postacią pedagogiki, i przyjmuje formę „wyzysku”16. Słowo to z pewnością może być rozumiane w ten sposób, że mnemotechniczne „sztuczki”, jak określa je sam autor, mogą być dla osób, które je opanowały, doskonałym źródłem dochodu. Nie zaskakuje wcale fakt, że książkę Principes et applications diverses... Paris poprzedził – przytoczoną w antologii – notką, w której zwraca uwagę, że jego metoda padła ofiarą rozlicznych plagiatów i fałszerstw.
***
11Tytuł niniejszej antologii nie jest plagiatem, jest natomiast bezpośrednim i nieskrywanym odwołaniem do tytułu książki holenderskiego historyka psychologii i psychiatrii Douwego Draaismy Machina metafor (1995)17. Myślą przewodnią tego opracowania jest teza, że historia pamięci jest niczym innym jak historią jej metafor, co wynika z faktu, że wszelkie próby bezpośredniego uchwycenia bądź opisu fenomenu pamięci zawsze kończyły się ugrzęźnięciem w pułapce językowych analogii. Teza Draaismy jest oczywiście naznaczona nietzscheańsko‑derridowskim piętnem: jeśli, powiada autor, prześledzi się to, co od starożytności mówiono i pisano o pamięci, powstanie w rezultacie rozległa i barwna panorama różnorodnych przedstawień. Charakteryzują się one tym, że mówią nie tyle: „pamięć należy zdefiniować jako to a to”, ile raczej: „pamięć funkcjonuje jak to a to” albo „pamięć przypomina to a tamto”. Do dzisiaj jedną z powszechnie funkcjonujących w języku metafor pamięci jest „pamięć fotograficzna”. Jest ona metaforą, ponieważ aparat psychiczny człowieka nie jest aparatem fotograficznym. Warto również zdawać sobie sprawę, że to metaforyczne ujmowanie pamięci cechuje się swoistą zwrotnością; dzisiaj myśli się o pamięci przy użyciu metafor komputerowo‑digitalnych, a jednocześnie konstruuje się komputery i sieci w oparciu o to, co wiemy o ludzkich sieciach neuronowych. W tym kontekście wypada także dodać, że współczesne badania pamięci zbiorowej i kulturowej – zwłaszcza w kręgu niemieckojęzycznym – opierają się na bliskiej koncepcjom Onga tezie, że namysł nad tak pojmowaną pamięcią przybiera nowy kształt i kierunek, ilekroć tylko zmieniają się jej technologiczne nośniki.
12Bez wątpienia, jeśli już mowa o pierwszej połowie XIX wieku, najłatwiej jest prześledzić obecność różnych metafor pamięciowych w literaturze pięknej. Jednak sama antologia, nie licząc drobnych wyjątków poetyckich i prozatorskich, których obecność uzasadniona jest faktem wykorzystania interesujących metafor pamięciowych, nie zawiera tekstów literackich. Pozostaje to w zgodzie z głównym zamysłem Nowej Biblioteki Romantycznej, jakim jest zwrot od literatury ku życiu. Myślę, że zamysł ten, choć bez najmniejszego związku z naszą serią, dobrze wyraził Stanisław Rosiek, gdy sugerował, by „poznać granice, w których uwięziony był duch”18. Nie jest zresztą, jak się zdaje, przypadkiem, że w książce Draaismy romantyczne metafory pamięci znajdują właściwie tylko jedną reprezentację, mianowicie metaforę labiryntu Carla Gustava Carusa. Romantycy bowiem dość niechętnie używali w tym względzie porównań technologicznych. Uważali raczej pamięć za siłę czysto duchową, co znakomity wyraz znalazło zarówno w polskiej literaturze, jak i filozofii mesjanistycznej, głównie u Karola Libelta. Najciekawszym bodaj wyrazem tego przekonania jest książka Zasady myśli i uczuć moich Floriana Bochwica z 1842 roku, której fragment przedrukowuję w antologii. Ten zapomniany dziś filozof był, na co warto zwrócić uwagę, ledwie rok młodszy od Mickiewicza i przez długi czas mieszkał w Nowogródku; zmarł zaś w rok po Mickiewiczu. Otóż u Bochwica odnajdujemy intrygującą wariację na temat „mitu pamięci absolutnej”. Rzecz jasna on sam nie nazywa tego w ten sposób, należy jednak przypomnieć, że jest to idea, która intrygowała nie tylko filozofów, nie tylko pisarzy w rodzaju Jorge Luisa Borgesa (autora Pamiętliwego Funesa), ale również psychologów, psychiatrów i psychoterapeutów (Sigmund Freud i jego „magiczna tabliczka”), a także biologów, neurologów i psychoneurologów (przykładem jest Aleksander Łuria, autor Umysłu mnemonisty). Jeszcze w xx wieku na różne sposoby próbowano udowodnić tezę, że człowiek niczego nie zapomina – być może takie próby podejmowane są nadal. Bochwic oferuje nam mit pamięci absolutnej à rebours: podczas gdy neurolog zająłby się dowodzeniem, że pamięć absolutna może być zagwarantowana tylko przez swoją materialną podstawę (neurony albo niektóre części mózgu, takie jak hipokamp), Bochwic stwierdza, że właśnie dlatego, iż pamięć człowieka żyjącego skażona jest materialnością i zmysłowością, bywa ona ułomna. A mimo to człowiek niczego nie zapomina. Proponuje się tutaj ideę religijną, zgodnie z którą gdy tylko pamięć znajdzie się na wyłącznych usługach ducha – a zatem po śmierci, po dematerializacji – jej treść ukaże się w postaci czystej i doskonałej. Pamięć zapisuje więc wszystko, ale nie w materiale cielesnym, który stanowi przeszkodę w odtworzeniu zapamiętanej treści, lecz w duszy. Myślenie to jest z pewnością zakorzenione w refleksji św. Augustyna, który uważał, że pamięć jest częścią duszy, a nawet jest tożsama z duszą, daleko mu jednak do złożoności i komplikacji, do jakich autora Wyznań prowadzi analiza fenomenu pamięci, w szczególności w jej związku ze świadomością i tożsamością jednostki. Jesteśmy tu w każdym razie jak najdalej od fizjologicznych czy materialnych objaśnień pamięci, które w szczególności stanowiły domenę poprzedników (nauka oświeceniowa) i następców (pozytywizm), ale w żadnej mierze nie były obce ludziom pierwszej połowy XIX wieku. Romantyczne myślenie o pamięci, mające wiele wspólnego z religijnymi ideami pamięci, przeplatało się w refleksji europejskiej z objaśnieniami materialistycznymi, zwłaszcza ze wspomnianą wcześniej frenologią Galla.
13Pamięciowy zwrot romantyków nie oznacza, wypada powtórzyć raz jeszcze, że pamięć przestaje funkcjonować w dawniejszym znaczeniu mnemotechnicznym, zasadniczo jednak zauważa się odwrót od wcześniejszych sposobów ujmowania pamięci, w tym oświeceniowych, pozostających pod dużym wpływem tradycji. Jednocześnie kultura polska zdaje się nieomal zainfekowana ideą upamiętniania, co pewnie najłatwiej dałoby się wytłumaczyć szczególną sytuacją historyczną, choć np. dla Adama Mickiewicza był to w ogóle rys wyróżniający narody słowiańskie19. Romantycy chcieli upamiętniać wszystko i pod możliwie każdą postacią, niekiedy aż do szaleństwa. Jeśli jednak przyjrzeć się obecnym w literaturze romantycznej metaforom pamięci, to większość z nich jest dosyć tradycyjna, konserwatywna bądź stereotypowa, tzn. z reguły dobrze zakotwiczona w historii filozofii i literatury, a źródła tej metaforyki sięgają starożytności, a najpóźniej średniowiecza. Pamięć może być więc zilustrowana porównaniem z woskową tabliczką, z księgą („otwartą księgą”), ogrodem, labiryntem, zwierciadłem, świątynią i kościołem (czy w ogólności miejscem świętym), lampą, ogniem, żarem, płomieniem. Poniekąd potwierdzałoby to obiegowy pogląd, że romantycy byli niechętni względem zdobyczy cywilizacyjnych i rozwoju technologicznego. Byłaby to jednak tylko część prawdy. Po pierwsze trudno mieć pretensje o to, że mówiąc o pamięci, powoływali się na kulturowo utrwaloną metaforykę. Po drugie pamięciowe metafory i odwołania technologiczne odnajdujemy w rozlicznych tekstach nieliterackich, niekiedy też w literaturze pięknej par excellence. Z nowszych metafor pamięciowych rzucają się np.w oczy zestawienia z elektrycznością, magnetyzmem, kalejdoskopem, dagerotypią i fotografią; łatwo można wskazać też teksty literackie, w których myśleniu o pamięci towarzyszy refleksja o charakterze społeczno‑ekonomicznym: pamięć staje się tutaj rodzajem zobowiązania finansowego (pożyczki, kredytu) lub przedmiotem transakcji – dobrych przykładów dostarcza w tym względzie twórczość Władysława Syrokomli.
***
14Jak wspominałem, Nowa Biblioteka Romantyczna pomyślana została w znacznej mierze jako próba skonfrontowania rozpowszechnionego wizerunku romantyzmu z życiem. Niniejszy, poświęcony pamięci tom może temu zadaniu sprostać tylko w pewnym stopniu. Przede wszystkim wiele odniesień do pamięci, co ma swoje odzwierciedlenie w książce, nie ma charakteru czysto romantycznego, w tym przynajmniej sensie, że reprezentowałoby sugerowany tu wielokrotnie przełom. O pamięci myślano i pisano na różne sposoby, nierzadko opierając się na utrwalonych przez znacznie wcześniejszą tradycję deskrypcjach pamięci. Ludzie nie żyli tylko romantyzmem, a często żyli ideami dalekimi od romantyzmu; lub inaczej: w pierwszej połowie XIX wieku żyło z pewnością wielu nieromantyków. Można to również przedstawić w takiej perspektywie: w tekstach publikowanych w latach 60. i później odnajdziemy idee romantyczne, podobnie jak w tekstach drukowanych przed rokiem 60. – nieromantyczne. Z tego powodu wśród pomieszczonych w antologii autorów znajdą się tacy, którzy urodzili się np. w roku 1742, jak i tacy, którym dane było doczekać xx wieku. Jednocześnie, mimo sugerowanego tu zerwania romantyków z materialistycznymi objaśnieniami pamięci, kontynuowali oni w najlepsze pewne zastane idee religijne odnoszące się do pamięci, co pozwala zarysować pewną ciągłość pomiędzy romantyzmem i poprzednimi epokami. Wreszcie, co zupełnie naturalne i oczywiste, pamięć występowała często jako temat traktatów z takich dziedzin, jak filozofia, psychologia czy pedagogika; mamy tu więc raczej do czynienia z literaturą naukową niż życiem w czystej postaci, choć rzecz jasna domyślnym celem owych traktatów było rozpoznanie życia. Trzeba w każdym razie pamiętać o tym, czemu wstęp ten był w znacznej mierze poświęcony: głównym miejscem pamięci stała się dla romantyków literatura, której poza kilkoma drobnymi wyjątkami w samej antologii nie ma. Autor opracowania ma jednak nadzieję, że cele stawiane Nowej Bibliotece Romantycznej udało się zrealizować choćby w jakimś stopniu; śmie również przypuszczać, że pomieszczone tu teksty przydadzą się osobom zainteresowanym nowoczesną pamięciologią.
15Wśród autorów pomieszczonych w antologii znalazło się miejsce dla kilkorga obcych, głównie anglojęzycznych, lub też – jak w przypadku Beniowskiego i Jaźwińskiego – dla autorów polskich piszących w językach obcych. Wybór kierowany był przekonaniem, że teksty te mówią coś interesującego w odniesieniu do tematyki metafor pamięci. Drugi powód wiąże się bezpośrednio z popularnością technik zapamiętywania; jako że mnemoniki święciły swoje triumfy głównie w Europie Zachodniej i w Ameryce, trudno byłoby przedstawić tę problematykę bez tłumaczeń.
16Teksty wykorzystane w antologii poprzedzone są jedynie krótkimi informacjami wstępnymi – nieco szersze objaśnienia znajdzie Czytelnik w odniesieniu do autorów obcych i przede wszystkim w dziale „Mnemonika”, gdzie zarysowanie kontekstu historycznego było ważne z punktu widzenia pewnej wzajemnej relacji autorów i tekstów. W przypisach objaśniono wyrazy już nieoczywiste, a także jeśli było to konieczne lub po prostu przydatne w lekturze, kontekst historyczny czy biograficzny. Ponieważ publikacja nie jest przeznaczona wyłącznie dla badaczy romantyzmu, w przypisach objaśniam też informacje, które z punktu widzenia tych ostatnich mogą się wydać oczywiste. Oryginalne przypisy autorów tekstów zostały opatrzone umieszczoną w nawiasie adnotacją „Przypis autora”.
17Zmodernizowano, gdzie tylko się dało, pisownię, ortografię i interpunkcję. Jedną z częstszych ofiar owych modyfikacji – poza użyciami poetyckimi – było dawne e pochylone (é). Z kolei, jeśli mowa o interpunkcji, wstawiano znaki przestankowe tam, gdzie z punktu widzenia dzisiejszych norm wydają się one niezbędne, i – analogicznie – usuwano absolutnie zbędne. Dotyczy to głównie przecinków, których dawniej nadużywano, próbując oddać domyślne pauzy na oddech. Niekiedy też średnik staje się przecinkiem lub kropką: dawniejsza maniera nadużywania średnika dzisiejszemu Czytelnikowi mogłaby wydać się męcząca. Poprawiono również ewidentne literówki i błędy w druku: jeśli jednak istniała jakakolwiek wątpliwość co do tego, czy tekst w danym miejscu został wydrukowany zgodnie z zamysłem jego autora, zmiany nie były wprowadzane. Takie sytuacje były wszelako sporadyczne. Nie będę przedstawiał tu szczegółowo charakteru wprowadzonych zmian; wyszedłem z założenia, że w tego rodzaju wydawnictwie, raczej popularyzatorskim niż krytycznym, trzeba podać Czytelnikowi tekst, którego duch nie zostanie unicestwiony, ale który też nie będzie stawiał niepotrzebnego oporu w lekturze. Jest to oczywiście zawsze pewna strata, gdy przykładowo „fiołek” zastępuje „fijołka”, a „materia” – „materyję”; potrzeba modernizacji i pewnej jednolitości wzięła jednak górę. Nie zmieniałem jedynie nazwisk pojawiających się w tekstach, nawet jeśli z punktu widzenia dzisiejszych norm są niepoprawne. W dużym stopniu ostała się również fleksja; zachowane zostały formy stopnia wyższego przymiotników, takie jak „stalszy”, czy archaiczne formy podstawowe, np.„okowy” (tj. „oczny”). Wszystkie dodatki, których jestem autorem (np. rozwinięcia skrótów), zostały ujęte w nawiasach kwadratowych. Zasadniczo kierowałem się rozwiązaniami stosowanymi przez znacznie bardziej ode mnie doświadczonych edytorów, m.in. Elżbietę Jaworską i Marię Prussak w przygotowanej przez nie pięciotomowej edycji Listów do Adama Mickiewicza.
18Kilku uwag wymaga rzecz jasna układ książki. Ma on, jak to często z antologiami bywa, charakter dosyć arbitralny. Zapewne niektóre teksty znajdujące się w jednym z czterech działów można by z równym powodzeniem umieścić w dziale innym. Można by również przyjąć zupełnie inne kryteria czy typologię, inaczej też nazwać poszczególne części książki.
19Część pierwsza, zatytułowana „20 urywków, wyimków i akapitów”, nie tylko oddaje sprawiedliwość poetyce fragmentu, ale też – niejako na przekór swej fragmentaryczności – jest próbą szkicu pewnej panoramy całościowej: zawarte tam teksty dałoby się uszeregować w taki sposób, by uzyskać próbkę każdego z następnych działów książki. Podziału tego nie wprowadziłem, decydując się tymczasem na kolejność chronologiczną, przynajmniej przybliżoną, bo ustalenie chronologii pisania (nie zaś wydawania) poszczególnych tekstów nie zawsze było możliwe.
20W części drugiej zamieściłem sporo tekstów z ducha jeszcze oświeceniowych, ale też kilka znacznie późniejszych, w podobny sposób nawiązujących do pedagogiki i psychologii pamięci. Dział nosi tytuł „Materia”, ponieważ w większości pojawiają się tam idee odwołujące się do materialnych, tzn. biologicznych, podstaw pamięci i pamiętania – niekiedy jest to odniesienie krytyczne.
21Część trzecia, nosząca tytuł „Duch”, obejmuje z kolei teksty traktujące o pamięci jako przede wszystkim czynności duchowej, w tym odwołujące się do różnego rodzaju metafor religijnych.
22Część czwarta, objętościowo największa, nosi tytuł „Technika”, przy czym „technikę” należy tu rozumieć w sensie możliwie najszerszym. Techniczną metaforą może być tutaj dla przykładu metafora zwierciadła, woskowej pieczęci, otwartej księgi, ogrodu, kalendarza, monety i medalu, wystawy pamiątek, mogiły, więzienia czy podróży. Jednak zdecydowanie najwięcej jest tutaj tekstów poświęconych dagerotypii i fotografii.
23Część piąta to „Mnemonika”. Została ona wyodrębniona z tego prostego powodu, że dziewiętnastowieczne traktaty mnemoniczne odgrywały istotną rolę dla sposobu, w jaki myślano o pamięci. Wybór, jakiego dokonałem, miał przede wszystkim na celu pokazać, że autorzy traktatów mnemotechnicznych nie tylko docierali do świadomości ludzi, ale też odnosili komercyjny sukces. Myślenie mnemotechniczne odwołuje się jednak głównie do przedromantycznego rozumienia pamięci jako magazynu wrażeń. Osobne miejsce zajmuje metoda Antoniego Jaźwińskiego, która z systemami spółgłoskowymi (Paris, Beniowski, Fauvel‑Gouraud) nie ma właściwie nic wspólnego. Lub inaczej: twórca metody próbował wyzyskać dla własnych potrzeb rozwiązania znane z systemów spółgłoskowych, jednak fundamenty metody nie wymagały ich znajomości i zastosowania20.
Notes de bas de page
1 A. Assmann, Cultural Memory and Western Civilization. Functions, Media, Archives, New York 2013, s. 19–20.
2 Arystoteles, O pamięci i przypominaniu sobie, w: tenże, Dzieła wszystkie, t. 3, przekł., wstępy i komentarze P. Siwek, Warszawa 1992. s. 238: „Wyjaśniliśmy zatem, czym jest pamięć i wspomnienie; jest utrwalonym wyobrażeniem rozpatrywanym jako obraz przedmiotu, od którego ono pochodzi. Wyjaśniliśmy ponadto, do której z naszych władz przynależy pamięć – do «władzy zmysłowej pierwszej», tj. tej, którą także postrzegamy czas”. Pamięć tym się różni od wrażenia zmysłowego, że ta pierwsza dotyczy przeszłości, a to drugie – teraźniejszości; związek między nimi jest zaś taki, że pamięć jest „modyfikacją” (s. 233) wrażenia zmysłowego (lub, druga możliwość, myślenia). W każdym razie pamięć zdaniem Arystotelesa nie może być intelektualną częścią duszy, ponieważ nie potrafi się obejść bez wyobrażeń, a te są zmysłowe. Tym, co pamięta pamięć, są obrazy i wyobrażenia minionych przedmiotów, zjawisk i zdarzeń, a nie one same, choć do nich odnoszą. Gdyby, powiada Stagiryta, pamięć przynależała do intelektu, to byłyby jej pozbawione zwierzęta, a tak nie jest. Jeśli dodać do tego twierdzenie o modyfikacji wrażeń, musimy dojść do wniosku, że Arystotelesowska fenomenologia pamięci była wybitnie nowatorska: zawiera się tutaj sugestia, że wrażenie „oglądane” przez pamięć nie musi być z konieczności tym samym wrażeniem, jakie zostało pierwotnie zapamiętane. Co więcej, ktoś może przyjmować, że jego wyobrażenia są obrazami z przeszłości, mimo że w istocie tak nie jest; Arystoteles rozważa w tym przypadku zjawisko, które dziś nazwalibyśmy „fałszywą pamięcią” lub „fałszywymi wspomnieniami”.
3 Tamże, s. 247.
4 Tamże, s. 246.
5 Zdaniem Yates, „dziwnym zbiegiem okoliczności” to powiązanie nie jest dostrzegane przez dzisiejszych tomistów. F. A. Yates Sztuka pamięci, przeł. W. Radwański, posłowiem opatrzył L. Szczucki, Warszawa 1977, s. 82.
6 Por. tamże, s. 87–88.
7 Tomasz z Akwinu, Komentarz „O pamięci i przypominaniu”, przeł. i oprac. M. Zembrzuski, Warszawa 2012, s. 285.
8 Tłumaczę z łaciny na podstawie Rhetorica ad Herennium, herausgegeben und übersetzt von T. Nüßlein, Düsseldorf–Zürich 1998, s. 176 (wydanie dwujęzyczne, łacińsko‑niemieckie). W książce Rzymska krytyka i teoria literatury, pod redakcją Stanisława Stabryły (Warszawa 1983, 2005) znajduje się jedynie przekład fragmentów księgi i i iv Retoryki...; nie ma wśród nich interesujących mnie uwag dotyczących pamięci, znajdujących się w księdze iii.
9 Tu uwaga: anglojęzyczne książki poświęcone pamięci i powołujące się na Ad Herennium z reguły odwołują się do opublikowanego po raz pierwszy w roku 1954 wydania z serii „Loeb Classical Library”, w tłumaczeniu H. Caplana. Lekcja tekstu oryginalnego jest tam nieco inna, ale znacząco zmieniająca sens: „non multas nec vagas” [„zbyt liczne i niewyraźne”]. Podejrzewam, opierając się na różnych wydaniach Retoryki..., datujących się nawet na wiek XVIII, że ta lekcja jest błędna.
10 Arystoteles, O pamięci i przypominaniu sobie, s. 242, gdzie mówi się, że odzyskiwanie wspomnień niektórzy zaczynają od tzw. miejsc wspólnych.
11 Rhetorica ad Herennium, s. 166.
12 Tamże, s. 168.
13 Nazwa ta ma pochodzić od majora Bartłomieja Beniowskiego, który w latach czterdziestych XIX wieku zaczął rozwijać idee zmierzające do standaryzacji angielskiej pisowni, co doprowadziło go do opracowania systemu mnemonicznego określanego przezeń jako „frenotypika”. Beniowski jest jednym z bohaterów czwartej części antologii.
14 „Założenia Parisa, w swej wyjściowej postaci, nie mogą w gruncie rzeczy zostać zaadaptowane do żadnego innego języka niż francuski. Wynika to całkowicie z ducha tego języka, który cechuje się jednorodnością pod względem reguł wymowy, a której to jednorodności założenia te zawdzięczają swą niezwykłą prostotę”. F. Fauvel‑Gouraud, Phreno-Mnemotechny, or the Art of Memory. The Series of Lectures [...] Delivered in New York and Philadelphia in the Beginning of 1844, New York–London 1845, s. 94.
15 A. Mikulski, Pamięć a mnemonika, odbitka z „Nowych Torów”, Warszawa 1909, s. 23.
16 Tamże, s. 25.
17 D. Draaisma, Machina metafor. Historia pamięci, przeł. R. Pucek, Warszawa 2009.
18 S. Rosiek, Mickiewicz (po śmierci). Studia i szkice nekrograficzne, Gdańsk 2013, s. 147.
19 „Ludy słowiańskie zdają się mieć szczególny dar pamięci, zamiłowanie do przeszłości. Przeszłości tej nie zmyślają sobie, nie tworzą sobie wyobrażenia o niej, ale – rzec można – ich imaginacja, zamieszkała w przeszłości, ma nieustanne i błyskawiczne jej wyczucie, i to w stosunku nie tylko do tradycji poetyckich, ale nawet do rzeczy bardziej powszednich i obojętnych”. Zob. A. Mickiewicz, Dzieła. Wydanie rocznicowe 1798–1998, t. 8: Literatura słowiańska. Kurs pierwszy, przeł. L. Płoszewski, tom oprac. J. Maślanka, Warszawa 1997, s. 273. Prelekcja wygłoszona 9 marca 1841 roku. Ideę, iż imaginacja może zamieszkiwać w przeszłości, dałoby się chyba wytłumaczyć tylko w ten sposób, że myślenie, działanie i tożsamość jednostki są pod nieustannym naporem przeszłych doświadczeń i w przeszłości zdobytej wiedzy. Mickiewicz odwołuje się więc tutaj do nowoczesnego rozumienia fenomenu pamięci. Kwestię stosunku polskiego romantyzmu do badań pamięci kulturowej podjął ostatnio m.in. Krzysztof Trybuś w książce Pamięć romantyzmu. Studia nie tylko z przeszłości, Poznań 2011.
20 W niniejszym wstępie wykorzystałem fragmenty wcześniej opublikowanych tekstów: książki Ekonomia pamięci (Warszawa 2016) oraz artykułów Romantyczne metafory pamięci („Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza” 2015, R. viii) i Polityczne konsekwencje romantycznego projektu pamięci jako języka (w: Wartości w świecie słowiańskim, pod red. E. Golachowskiej i D.Pazio‑Wlazłowskiej, Warszawa 2015).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.