Zakończenie
p. 390-400
Texte intégral
1Moim zamiarem było – najogólniej rzecz ujmując – stworzenie mapy polskiej pamięci kulturowej po 1989 roku, mechanizmów jej przekształceń, sposobów wpływania na nią i głównych aktorów, którzy są w te praktyki pamięciowe zaangażowani. Wybrałam w tym celu trzy według mojego rozeznania centralne dla tego pola wydarzenia z historii Polski XX wieku: zbrodnię katyńską, powstanie warszawskie i stan wojenny – ze względu na ich rozpoznawalność, wyjątkową liczbę tekstów kultury, które się do nich odnoszą, intensywność polityk pamięci, które je kształtują. Podsumowując moją pracę, mogę potwierdzić tezę, że zbadany przeze mnie obszar konstytuuje kluczowe dla zrozumienia działania tego pola punkty: dominanty szeroko pojmowanej polskiej pamięci kulturowej. W moim rozumieniu pamięć kulturowa staje się bardzo rozległym obszarem konstruowania różnych fragmentów przeszłości, jeśli, jak proponowałam wyżej, siecią – to splecioną z liczby węzłów może nie nieprzeliczonej, ale z pewnością takiej, której omówienie znacząco przekracza możliwości jednej książki. Bronię jednak swojego zamysłu właśnie tym, że choć zarówno wydarzeń, jak i, by tak rzec, kontrwydarzeń budujących tę konstrukcję można by zaproponować jeszcze wiele, jednak to trzy wybrane przeze mnie rządzą polską pamięcią, stanowiąc nie tylko punkty odniesienia, ale i dyskursywne ramy, wewnątrz których funkcjonują pamiętające podmioty (i zbiorowości). Jeśli tak rozumieć działanie pamięci kulturowej, oczywiste, że jej ogniskowanie się wokół tych centrów jest procesualne, czyli że kulturowe urządzenia do pamiętania odnoszące się do pewnych tematów performują tychże tematów ważność, utwierdzają ją. Umacnia się w ten sposób przypisanie niektórym wątkom rangi domyślnych, samooczywistych elementów pamięci kulturowej – i w tym właśnie kontekście inne stają się kontrnarracjami, projektami pamięci alternatywnej czy rebeliami wszczętymi wobec istniejącej dominacji, zawsze więc sytuowanymi względem niej.
2Do produkowanych w ten sposób tożsamościowych narracji odniosę się szerzej poniżej. Podobnie na koniec niniejszego podsumowania powrócę do ogólnych wniosków dotyczących modelu polskiej kultury pamięci, do jakich zaprowadziły mnie dokonane analizy i interpretacje. Najpierw jednak zestawię ustalenia dotyczące kształtu pamięci o tych właśnie trzech wydarzeniach, jakie zbadałam w trakcie moich rozważań. Używając tu słowa „kształt”, mam na myśli tak kulturowe wizerunki odpowiednio zbrodni katyńskiej, powstania warszawskiego i stanu wojennego, jak i sposób organizacji danych pól pamięci.
3Aby rzecz rozjaśnić: w toku dotychczasowego wywodu koncentrowałam się na wyróżnieniu form pamięci kulturowej typowych dla każdego z tych przypadków, takich jak główne figury retoryczne czy obrazy z nimi kojarzone. Przypominając cytowane na wstępie słowa Jeffreya K. Olicka, byłyby to gatunki pamięci rozumiane jako „wzory mówienia [bądź: pamiętania – MK], ustrukturowane jako zespół konwencji, w ramach których lub przeciwko którym tworzone i odbierane są konkretne wypowiedzi”. 1Aby pójść krok dalej, chciałabym przejść od identyfikowania wzorów, za którymi podąża wiele tekstów odnoszących się do wspólnego pamięciowego tematu, do rozpoznania ogólnego wzoru całej tej konstrukcji, jaką będzie w moim ujęciu pamięć kulturowa tematu tego dotycząca.
4Ta generalizacja jest, jak sądzę, przydatna w rekonstruowaniu mechanizmów, jakie mogą służyć tworzeniu polskiej tożsamości (bądź polskich tożsamości) w relacji do przeszłości – wydobywając, dla przykładu, nie tylko świadome taktyki, ale i niebezpośrednie reperkusje polityk pamięci. Co za tym idzie – to, że posługuję się, jako kluczowym, pojęciem polityki pamięci, nie pociąga za sobą uznania praktyk pamiętania za zaprojektowane przez mniej czy bardziej demiurgicznych architektów; nazywając je konstrukcjami, podkreślam ich niejednorodność, zmienność, podatność na wpływy i możliwość rozłożenia na części (czyli analizy krytyczne), nie zakładam ich zupełnej zależności od możliwych do wskazania sił.
5W przypadku wspomnianego pierwszego pytania chodziłoby więc, w uproszczeniu, o to, jaki obraz (bądź jakie obrazy) danej przeszłości produkuje zbiór kulturowych urządzeń, które tworzą pamięć o niej, jakie sposoby konstruowania pamięci one powielają. W drugim – o ogólny kształt tej pamięci i relacje pomiędzy jej elementami, jakimi są te pamięciowe teksty i praktyki.
6Zatem dopowiadam, zbierając bardziej przygodnie używane w pracy określenia: pamięć kulturowa o zbrodni katyńskiej przybiera trajektorię, którą określam jako wzór paraliżu bądź petryfikacji; o stanie wojennym – zderzenia czy klinczu; o powstaniu warszawskim – siłowania się. Achronologiczny porządek, w jakim je tu wymieniam, wiąże się z wzrastającą dynamicznością, rozmaitością powiązań między elementami pamięciowych konglomeratów, a także – jak sądzę – ze wzrostem (meta)krytycznego potencjału.
7Mam na myśli, w pierwszym przypadku, następującą – upraszczając – charakterystykę: pamięć katyńska zamknięta jest w niekończących się perseweracjach, kompulsywnym reaktywowaniu przeszłego cierpienia – powtarza więc i utrwala dominujący model pamiętania, uniemożliwia konfrontację i przepracowanie traumy (mówiąc kategoriami Dominicka LaCapry – wybiera acting out raczej niż working through), a także metapamięciową refleksję nad sposobami upamiętniania. W przenośni zilustrować może to fakt, że, jak wspomniałam w pierwszej części pracy, wszystkie trzy miejsca pamięci powstałe na miejscach zbrodni – w Katyniu, Charkowie i Miednoje – zostały zaaranżowane według dokładnie tego samego projektu. Powtórzenie tej samej struktury można interpretować jako efekt założenia pewnego jednego, uniwersalnego i domyślnego kształtu katyńskiej pamięci – jak sądzę, cmentarz i jego otoczenie stanowi w tym wypadku infrastrukturę dla pamięciowych praktyk; jeden tylko projekt symbolicznie implikuje brak miejsca na ich różnorodność.
8Moja dokładna eksploracja dużego zbioru tekstów „pamięci katyńskiej” pozwala mi, jak sądzę, na postawienie mocnej tezy: zasadniczo nie istnieją w polskiej kulturze takie ich przykłady, które odchodziłyby od opisanych wyżej wzorów w zakresie proponowanych opowieści o Katyniu. Podwójność wspomnianego paraliżu, dotycząca zarówno zestawu sądów o sensach i wadze tego wydarzenia, jak i organizacji ich wypowiadania i performowania przez wciąż te same figury, wzmaga poczucie obezwładnienia, z jakim zmierzyłby się poszukiwacz „innej pamięci”. Co mogłoby się znaleźć w obrębie jego zainteresowania? Znamienne, że wśród rezultatów takiej kwerendy pojawiłyby się, jak sądzę, wyłącznie okruchy, niespełnione zapowiedzi nieistniejących projektów, względnie takie teksty, w których dzięki dużemu, celowemu wysiłkowi interpretatora można ewentualnie odnaleźć rezerwę wobec pamięciowego wzorca. Przejawiałaby się ona jednak wyłącznie w takich aspektach, jak bardziej powściągliwe wykorzystanie tekstowych prefabrykatów Katynia bądź częściowe przeniesienie dominanty na kształtowanie wizerunku jednostkowego bohatera – raczej niż na przykład stworzenie perspektywy alternatywnego oglądu skutków zbrodni. Układ ten wynika oczywiście, po pierwsze, z samej struktury tego wydarzenia, po drugie zaś, z późniejszego przebiegu sztucznie wstrzymanej, zakazanej pamięci o nim; trzecim czynnikiem byłoby wynikające z dwóch poprzednich moralne bankructwo jakiegokolwiek odejścia od głównej trajektorii pamięci katyńskiej, potencjalnie utożsamianego z powojennym forsowaniem fałszu i zapomnienia.
9Pod względem wspomnianej wielonurtowości i dynamiki pośrednie miejsce zajmuje pamięć stanu wojennego, trwająca według mojej interpretacji w szczególnym klinczu. Jak wskazałam, w najbardziej bezpośredni sposób jego percepcja kształtuje – i jest kształtowana przez – polityczne podziały i priorytety wiążące się z okresem transformacji i potransformacyjnym. Wytwarzające się w tym miejscu narracje i stanowiska okazują się nieraz wewnętrznie złamane, nieostatecznie uformowane; trajektorie pamięci gmatwają się, ale nie łączą, niespecjalnie na siebie wpływając. Być może ta trudność budowy konkurencyjnych obrazów stanu wojennego wynika wciąż z tego, że na ich powstanie jest za wcześnie; jakkolwiek sam 1981 rok jest już jednoznacznie postrzegany jako historia, to jego wspomniane powiązanie z tym, co teraźniejsze, sprawia, że na tym polu pamięci rozdane zostały już nawet nie role, ale powtarzane przez niekomunikujących się aktorów monologi.
10W odpowiedniej części pracy opisałam kilka postaci tych monologów – testowanych w laboratoriach prozy, wypróbowujących różne media, zaraźliwie rozprzestrzeniających pewne sposoby mówienia, ale podporządkowujących je różnym celom, bez czynienia z nich wehikułów konkretnej wspólnej wizji. Ostateczne zderzenie – i jego niekonkluzywność – widać najwyraźniej, gdy zwrócić uwagę na filmowe narracje wytwarzane ze względu na pewnego przeciwnika, zwalczaną wizję, która jednak zasadniczo nie pojawia się w tekście wprost, jest w nim obecna tylko implicite, w ten sposób retorycznie mimochodem ustawiana i kompromitowana.
11W przypadku stanu wojennego najbardziej ewidentnie widać, że wytwarzane w procesach pamięci kulturowej wydarzenie staje się tylko swego rodzaju medium, środkiem w grze, której stawka jest inna – jest nią pozycja nie w polu pamięciowym, ale w ogólności w polu władzy. Usytuowanie względem ekonomicznego i ideologicznego ładu potransformacyjnego, w społecznej hierarchii, w ramach struktur odróżniania się i upodobniania zawiera w sobie komponent, jakim jest ogląd przeszłości, pod którym podpisuje się jednostka czy grupa (bądź który jest konstruowany przez dany tekst) – to znaczenie pamięci kulturowej okazuje się, jak sądzę, wspólne w pewnej mierze dla wszystkich analizowanych wydarzeń. W wypadku pamięci o stanie wojennym siły te odciskają się jednak szczególnie mocno, utrwalając fakt istnienia zróżnicowanych narracji, ale jako swego rodzaju danych, blokując ich dalsze różnicowanie. Na przeciwległym biegunie wobec katyńskiego paraliżu sytuuje się pamięć powstańcza: jej pole jest właściwie polem bitwy, na którym rozmaite, mówiąc skrótowo, wersje sierpnia i września 1944 roku siłują się ze sobą, komentują wzajemnie, splatają polemicznie. Nie znaczy to jednak – jak podkreślałam – że wśród tych rozmaitych wizerunków powstania nie ma hierarchii ani że reguły tego pola spontanicznie i płynnie się zmieniają. Hegemoniczna pozycja Muzeum Powstania Warszawskiego jest tak wyraźna, że dorobiło się ono wręcz wspomnianej własnej licencjonowanej opozycji. Rola lidera jest jednocześnie konstruktywna w tym zakresie, że jego mecenat znacząco zwiększa szanse powstawania kolejnych powstańczych tekstów, i ograniczająca w sensie wytwarzania silnego, domyślnego punktu odniesienia. Produkuje on nie tylko atrakcyjny wizerunek powstania, ale i, jak sądzę, jeżeli nie warunki możliwości, to przynajmniej sugestie skutecznego funkcjonowania innych pamięciowych praktyk, jakie dotyczą tego tematu.
12W odpowiedniej części mojej pracy omówiłam więc kilka „siłujących się” postaci pamięci o powstaniu: zaczęłam od lansowanej przez Muzeum Powstania Warszawskiego wizji powstania jako atrakcyjnej przygody – jeśli obowiązku, to takiego, który wykonywany jest skwapliwie. Następnie wskazałam model powstania – hiperboli znaczenia, wydarzenia, na które nakładany jest balast konieczności, rola swego rodzaju fundatora polskiej rzeczywistości. Ciekawy jest przypadek powstania – doświadczenia kobiecego: wewnątrz tego obszaru również trwają (niebezpośrednie) polemiki, jako że ta narracja może zarówno być wymierzona w powyższy dominujący wzór, jak i akceptować go, uzupełniać, czynić wszechstronniejszym, a więc wzmacniać jego siłę. W wielu momentach powstanie okazuje się również znakiem przeszłości jako takiej, elementem kulturowego wyposażenia, poddawanym metapamięciowej już w tym momencie analizie. Okoliczności pojawienia się boomu na powstanie można określić wyjątkowo, jak na z reguły heterogeniczne zjawiska kulturowe, precyzyjnie, wiążąc go z sześćdziesiątą rocznicą 1944 roku, z konkretnymi projektami polityki pamięci oraz – przede wszystkim – ze sterującą odtąd powstańczą pamięcią instytucją Muzeum. Na tym przykładzie można też jednak obserwować, jak model „powstania atrakcyjnego” staje się nie tylko produktem wspomnianego układu sił, ale także impulsem, punktem wyjścia bądź odbicia do działania kolejnych. To samo dotyczy Muzeum – obowiązkowego kontekstu dla następnych powstających placówek tego typu (jak, pośród wielu innych, Fabryka Emalia Oskara Schindlera czy Muzeum Historii Żydów Polskich), prekursora „nowego muzealnictwa” w Polsce, który stał się także jego prototypem, wzorcowym przykładem. Podobnie znaczenie tego, co określamy jako „powstanie warszawskie”, jest modelowane przez kolejne „siłujące się” ze sobą kulturowe urządzenia, tworzące dla siebie skomplikowane konstelacje odniesień; prototypowa siła tej jego wersji, która prezentowana jest w Muzeum, stale jednak kształtuje granice i reguły tego pamięciowego pola.
13Z obserwacji tego paraliżu, tych zderzeń, tego siłowania się wyłaniają się, jak sądzę, amalgamatyczne wizerunki zbrodni katyńskiej, stanu wojennego i powstania warszawskiego – stopione z różnorodnych elementów, a jednak zyskujące pewien rozpoznawalny kulturowy sens (choć zapewne można by także powiedzieć, że ta względna znaczeniowa spoistość nie jest zyskiem, a stratą z punktu widzenia produktywności i elastyczności kulturowej pamięci). Amalgamatyczne wydarzenie okazuje się użyteczne w kolejnych dyskursywnych zastosowaniach; biorąc pod uwagę jego skonstruowany przez liczne teksty pamięci obraz, można powiedzieć, że staje się on znaczącym w kolejnym znaku, indeksuje wartości i buduje wspólnoty. Stanowi też za każdym razem wehikuł pewnego rodzaju autopostrzegania grupy jako czerpiącej z przeszłości rozmaite teraźniejsze uprawnienia.
14Co oznacza więc w tym sensie „zbrodnia katyńska”, co to znaczy, kiedy dany tekst czy wypowiedź do niej się odwołuje? Sądzę, że konotuje ona przede wszystkim krzywdę, która dotknęła niewinną, reprezentującą tradycję (a zwłaszcza religię) ofiarę – i na tej krzywdzie budowana jest moralna legitymacja różnego rodzaju roszczeń, przy czym wspólnota „skrzywdzonych w Katyniu” będzie naturalnie grupą poszerzoną, do której dołącza się przez nieskończoną adopcję. Skonstruowane „powstanie warszawskie” będzie z kolei oznaczało przede wszystkim aktywność, podejmowanie decyzji, ryzyka i poświęcenia – i tym razem analogiczne moralne roszczenie zbudowane jest nie na krzywdzie, a na tej zdobytej przez członków fantazmatycznej wspólnoty „biorących udział w powstaniu” zasłudze. Najtrudniejszy wydaje się przypadek stanu wojennego – zaryzykowałabym, że na jego pamięci nadbudowuje się wątlejsza identyfikacja „oszukanych w 1981 roku”, a jego znaczenie konotuje przede wszystkim niespodziewaną opresję, której źródło, jak się okazuje, tkwi wewnątrz narodowej wspólnoty (co niekiedy interpretowane będzie jako zdrada, niekiedy jako pouczenie o różnicach interesów, które należałoby przezwyciężyć). We wszystkich tych wypadkach pewne potencjalne elementy pamięciowych pól – jak klasowość wspólnoty „skrzywdzonych w Katyniu”, pytanie o słuszność powstańczego ryzyka czy problematyczność ostatecznego zwycięstwa robotniczej „Solidarności” po 1989 – zostają odsunięte na ich marginesy. A zatem ofiara, zaszczytnie zasłużona, ale zdradzona: oto pamięciowy wizerunek Polski. Moim celem nie jest w tym miejscu zarysowanie reinterpretacji polskiej kultury pamięci, ale wskazanie, w jaki sposób, poprzez jakie urządzenia, według jakich mechanizmów i narracji powstaje ten jej kształt, który łatwo przyjąć za samooczywisty.
15Niewypowiadanym dotąd wprost, choć narzucającym się wnioskiem jest monokulturowość, monoetniczność, katolicka monoreligijność polskiej kultury pamięci, rządzonej przez tak wykonstruowane centralne wydarzenia. Zbiorowo daje się je określić, jak sądzę, jako „polskocentryzm”, przy założeniu, że i polskość jest konstruowanym przez różne – między innymi te zbadane w mojej pracy – procesy amalgamatem. Tej koncentracji na etnosie towarzyszy wątek traumatycznej podstawy polskiej tożsamości; fundujące ją w pamięciowym aspekcie wydarzenia, jakie analizowałam, mają bez wyjątku charakter martyrologiczny, opowiadają historie, w których Polska jest – za każdym razem przez innego agresora – atakowana. Do tej oczywistej charakterystyki przeprowadzone analizy pozwalają dołożyć jeszcze jeden kluczowy czynnik.
16Pamięć katyńska z oczywistych powodów zarysowuje wspomnianą już wielokrotnie oś antykomunistyczną, która okazuje się newralgicznym aspektem i miejscem wzajemnego wzmacniania współczesnych polskich polityk pamięci. Przykład narracji Muzeum Powstania Warszawskiego najwyraźniej wskazuje, w jaki sposób według tej osi reorientowana jest w XXI wieku pamięć powstańcza, na pozór niekoniecznie ułatwiająca takie zadanie: oto ujęci w jednym parasolowym określeniu „komuniści” okazują się równie eksponowani jako wrogowie powstańców, fantazmatycznych „nas”, jak niemieccy okupanci, przeciw którym wymierzony był wysiłek militarny powstania.
17O wzmacnianiu mnemonicznej osi antykomunizmu dobitnie świadczy najnowszy w mojej ocenie boom w polskiej kulturze pamięci, jakim jest renesans popularności i upamiętniania tak zwanych żołnierzy wyklętych – członków antykomunistycznej partyzantki, którzy nie zaprzestali działania po zakończeniu wojny. Ta myląco jednolita nazwa ma obejmować jednocześnie bohaterów o wspaniałych życiorysach, tragiczne postaci, dla których żadna decyzja w 1945 nie mogła być dobra, wątpliwych moralnie awanturników, ale także i przestępców i zbrodniarzy – słowem, zarówno nieskazitelnego i bohaterskiego żołnierza, Witolda Pileckiego, jak i Romualda Rajsa, „Burego”, sprawcę kierowniczego zbrodni ludobójstwa na Podlasiu w 1946 roku. Nie tylko nie hamuje to popularności ich upamiętnień, ale i, jak się wydaje, ją wzmaga, co jaskrawo widać w kontekstach związanych z subkulturą kibicowską. Pamięć „wyklętych” 2zbiera żniwo wielu radykalizujących spojrzenie na XX-wieczną historię Polski polityk: proponuje czarno-biały obraz przeszłości, w której nie ma żadnych sporów, ideowych konfliktów, trudnych decyzji i historycznego kontekstu, są natomiast komunistyczni zdrajcy i antykomuniści, którzy dzierżą całą rację. Pokazuje ekstremum pamięci, warunkiem możliwości którego były – moim zdaniem – z sukcesem przeprowadzone polityki pamięci katyńskiej i, zwłaszcza, powstańczej według opisanych przeze mnie strategii i priorytetów. Naturalna wydawałaby się kontynuacja tej antykomunistycznej osi przez pamięć o stanie wojennym – i częściowo tak się właśnie dzieje, jednak w obliczu powyższego kontekstu oraz zablokowania konfliktu na tym obszarze wspólnego pamiętania, sprawa staje się bardziej problematyczna. W porównaniu z „wyklętymi” antykomunistyczna opozycja lat PRL-u wygląda na za mało, zbyt miękko antykomunistyczną, co wzmaga współczesne polityczne odczytanie lat 80., utrwalając klincz.
18Znaczenia te wytwarzają się w długich trajektoriach odpowiednich pamięci, do których skonstruowania potrzeba kooperacji różnego rodzaju tekstów, podzielających niektóre sposoby oddziaływania; wśród takich szczególnie istotnych strategii konstruowania pamięci wymieniłabym przede wszystkim trzy. Po pierwsze, przeszłość może być pokazywana w paradygmacie zatrważania, zgrozy i moralnego oburzenia – po drugie natomiast (w innych aspektach i wątkach), uatrakcyjniana, poddawana wizerunkowemu liftingowi. Trzeci chwyt percepcyjny występuje niejako na poziomie meta: to kwestia autentyfikacji, zacierania znamion samego konstruowania bądź wmontowywania w pamięciowe konglomeraty dokumentów czy paradokumentów, wytwarzających prawdziwościowy efekt sankcjonujący całość urządzenia do pamiętania.
19Wewnętrzny kierunek, skupienie na analizowaniu własnego losu i tego, co się skonstruowanej „Polsce” przydarza, maskuje fakt, że polska kultura pamięci mogłaby być określona jako – by odwołać się do słynnego rozróżnienia Ruth Benedict – kultura wstydu w odróżnieniu od kultur winy. Moja analiza dominant polskiej pamięci kulturowej wskazywałaby jednak, że zbiorowe poczucie wstydu płynące z ujawnienia negatywnych aspektów przeszłości jest w jej ramach nadal wątkiem marginalnym – co w najbardziej jaskrawy sposób widać, wziąwszy pod uwagę złożoną kwestię, którą w skrócie można przywołać pod nazwą relacji polsko-żydowskich i spektrum polskich postaw wobec skonstruowanego amalgamatu „żydowskości”. Sądzę, że polska kultura pamięci jest raczej w ogólności kulturą godności, autoafirmacji czy, inaczej mówiąc, wytwarzania dobrego samopoczucia, choć głównym środkiem, jaki do tego służy, nie jest tryumfalizm, a różne formuły legitymizowania moralnych i politycznych roszczeń. Warunkiem możliwości skutecznego przeprowadzenia tych roszczeń jest nacisk kładziony na rozmaite ograniczenia – od nietykalności niektórych tematów, utrwalania ich w zakrzepłych formach, po bardziej subtelne konstruowanie odniesienia do przeszłości uważanego za oczywiste, domyślne i rozsądne, w przeciwieństwie do niszowego, ekscentrycznego, wreszcie wykluczającego z wyobrażonej wspólnoty. Ograniczenia te nie są jednak ostateczne, prawodawcza pozycja w ramach pamięci kulturowej okazuje się – choć niełatwo – negocjowalna; ujęta w ramy pamięci poszukuje obejść, momentów, w których obostrzenia będą mniej szczelne czy liczne, bądź też takich, w których można – przyjmując ich istnienie do wiadomości – warunkowo, eksperymentalnie zawiesić ich działanie. Zafiksowanie na pamięciach – także na ich różnorodnych, walczących ze sobą postaciach – niesie ze sobą ciekawy, po trosze paradoksalny skutek. Otóż jeśli przeszłość postrzegana jest jako determinująca i ograniczająca, to dzieje się tak na zasadzie retroaktywnego działania pamięci, która nadaje jej ten właśnie, wygrywający efekt niezmienności i totalności, kształt. Pamięć kulturowa, tak, jak ją rozumiem, tworzy poprzez swoje urządzenia dyspozycje jej użytkownika, podmiotu pamiętającego, do sytuowania się w ramach własnego doświadczenia, w kontekście teraźniejszości i przyszłości. Nie jest jednoznaczne, w jaki sposób będzie ona sprofilowana: czy okaże się zamykająca, promująca ostateczność oglądów i rozwiązań, czy też stanie się platformą aktywizacji różnych, potencjalnie zmiennych sposobów autopostrzegania i odnoszenia się do rzeczywistości. Opisane ograniczenia i dominanty, choć nadające przeszłości kształt i zrozumiałość, a polską kulturę pamięci modelujące ze spektakularną nieraz siłą, nie są jednak ostateczne. Pamięć, ujęta w powyżej opisane ramy, może okazać się także kulturowym terenem negocjacji, autorefleksji, postawy krytycznej i eksperymentu.
Notes de bas de page
1 J. K. Olick, The Politics of Regret. On Collective Memory and Historical Responsibility, Routledge, New York, London 2007, s. 59.
2 Tomasz Majewski zwrócił moją uwagę na skupiające jak w soczewce ten model pamiętania zjawisko, jakim jest tak zwana odzież patriotyczna produkowana przez odnoszącą sukcesy firmę o wiele mówiącej nazwie „Red Is Bad”; wizerunki „wyklętych” znajdują się w centrum jej wzorniczych zainteresowań. Taka pamięciowa manifestacja ma szczególnie mocny charakter: wspólnototwórczy, publiczny, a jednocześnie angażujący osobisty wizerunek i ciało pamiętającego – jak wojenne barwy. Łukasz Łoziński w swoim nieopublikowanym jeszcze artykule, za którego udostępnienie serdecznie autorowi dziękuję, analizuje tę markę w kontekście kategorii codzienności, banalnego nacjonalizmu, dumy narodowej i resentymentu; oczywiste, że t-shirty i bluzy Red Is Bad są narzędziami-ubraniami do pamiętania skierowanego przeciwko wyraźnie określonemu wrogowi. Jak pisze Łoziński, w tym dyskursie „wśród wrogów nie wymienia się wprost Niemców czy też III Rzeszy, natomiast wskazano wyraźnie: bolszewizm, ZSRR, komunistów, imperium zła, Stalina. Polaków w tym rozumieniu określa zatem nie akces znaczącej części z nich do powojennego systemu, ale walka nielicznych z tymże. Sensem dziejów narodu obok kultywowania wolności jest w szczególności opór wobec różnych wcieleń skrajnie lewicowych ideologii” (Ł. Łoziński, Codzienne praktykowanie patriotyzmu w Polsce. Przykład marek odzieżowych Próchnik i Red Is Bad).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019